Subskrybuj nas na Youtube
Strasburski trybunał sprzeciwia się regulacjom, które w sposób dyskryminujący ograniczają możliwość łączenia emerytury z pracą. Obecnie takich przepisów w Polsce nie ma, jednak rząd powinien mieć to stanowisko na uwadze, projektując zmiany w systemie emerytalnym.
/>
/>
Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z 15 grudnia 2015 r. orzekł, że zakazane jest odmienne traktowanie ubezpieczonych w zależności od tego, gdzie dorabiają do emerytury. Węgierskie przepisy były bowiem skonstruowane w ten sposób, że emeryt może pobierać świadczenie i łączyć je z pracą w sektorze prywatnym. Jeśli jednak pracodawca był z sektora publicznego, emerytura nie była wypłacana. Miało to zabezpieczyć wydatkowanie środków publicznych. ETPC uznał jednak, że taka regulacja narusza art. 1 protokołu nr 1 do Europejskiej konwencji praw człowieka (prawo własności) i art. 14 konwencji (zakaz dyskryminacji). Szczególnie istotny w kontekście wprowadzania jakichkolwiek ograniczeń, m.in. w dorabianiu przez emerytów, jest właśnie zakaz dyskryminacji, będący pochodną zasady równości wobec prawa. Co ważne, strasburski sąd nie powiedział wcale, że dany kraj w ogóle nie ma prawa ograniczać możliwości dorabiania przez obywateli otrzymujących z budżetu państwa świadczenia z szeroko rozumianego zabezpieczenia społecznego.
W tym kontekście wydaje się, że polskie przepisy ograniczające możliwość łączenia z pracą świadczeń emerytalnych (np. emerytur częściowych) pobieranych przed osiągnięciem wieku emerytalnego nie mają charakteru dyskryminującego.
– Wyrok w sprawie węgierskiej należy odczytywać wąsko – wskazuje prof. Ireneusz Kamiński. Jego zdaniem trybunał wskazał tylko tyle, że niedopuszczalne jest odmienne traktowanie świadczeniobiorców w zależności od tego, w jakim sektorze wykonują pracę. A takich planów na razie w Polsce nie ma.
Pewne niebezpieczeństwa mogą jednak wiązać się z nowymi propozycjami rządzących dotyczącymi ograniczenia możliwości dorabiania do emerytury również po osiągnięciu wieku emerytalnego. – Taka regulacja musi być bardzo precyzyjna, aby była zgodna z wymogami stawianymi przez konwencję – twierdzi prof. Kamiński.
Ostatnio o tym, że rząd bierze pod uwagę większe ograniczenie możliwości łączenia emerytur z dalszym świadczeniem pracy, wspominał m.in. Henryk Kowalczyk, szef Stałego Komitetu Rady Ministrów. Takie pomysły jak ten to efekt szukania przez rząd sposobu na sfinansowanie wyborczej obietnicy prezydenta w postaci obniżenia powszechnego wieku emerytalnego do 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Łączny koszt zmian dla sektora finansów publicznych wynikających z prezydenckiego projektu zmiany ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych miałby bowiem wynieść ok. 40 mld zł za lata 2016–2019. Potrzebę szukania źródeł finansowania dostrzega zresztą głowa państwa, wskazując w uzasadnieniu do projektu, że obniżenie wieku emerytalnego wymaga podjęcia działań legislacyjnych, które pozwolą na wygenerowanie środków finansowych, umożliwiających pokrycie zwiększonych wydatków funduszu emerytalnego. Choć o ograniczeniu możliwości dorabiania do emerytur w projekcie na razie nie ma mowy, jak wynika z uzsadnienia do niego, rozwiązanie w nim zawarte będzie musiało wiązać się z dokonaniem jakichś korekt w systemie.
WAŻNE ETPC nie wyklucza prawa państw do ograniczania możliwości dorabiania przez obywateli otrzymujących świadczenia z zabezpieczenia społecznego. Przepisy muszą być jednak wprowadzane z poszanowaniem równości wobec prawa.
Czy czeka nas wybór: emerytura albo praca
Jednym z kluczowych postulatów ekspertów jest większe niż dotychczas ograniczenie lub nawet całkowite wyłączenie możliwości podejmowania pracy zarobkowej przez emerytów
W Polsce przyjęło się, że wraz z osiągnięciem wieku emerytalnego można przejść na emeryturę i powrócić do wykonywania pracy zarobkowej – tym samym pobierając pieniądze z dwóch źródeł. Koncepcja ta wywodzi się z lat powojennych. Wówczas jednym z najważniejszych wyzwań stojących przed partią była konieczność odbudowy zniszczonych polskich miast. Problemem był natomiast brak rąk do pracy. Postanowiono więc znaleźć potrzebne siły wśród uprawnionych do świadczeń emerytalnych, oferując w zamian za to wynagrodzenie. To rozwiązanie, mimo upływu kilkudziesięciu lat i zmiany priorytetów państwa, przetrwało w nieznacznie tylko zmienionej formie.
Spadająca liczba emerytów świadczących pracę INFOGRAFIKA jest efektem reformy podwyższającej wiek emerytalny. Można jednak przypuszczać, że wraz z jego obniżeniem niebawem ponownie ponad pół miliona osób w Polsce będzie jednocześnie pobierało świadczenie od państwa i wynagrodzenie od pracodawcy. Oznacza to dodatkowy problem na styku sektora ubezpieczeń społecznych z rynkiem pracy.
Pojawiające się wśród członków gabinetu Beaty Szydło sugestie dotyczące możliwości ograniczenia dorabiania do emerytury miały na celu sprawdzenie, czy budzi to zdecydowany opór społeczny. Wspomniana już wyżej wypowiedź ministra Henryka Kowalczyka została złagodzona poprzez stwierdzenie, że trzeba szukać nie tylko rozwiązania zadowalającego obywateli, lecz także optymalnego dla wydolności systemu emerytalnego. Zmiana tego modelu w postaci ograniczenia możliwości łączenia emerytury z pracą jest zaś rozwiązaniem, które – biorąc pod uwagę liczbę pracujących obecnie emerytów – pozwoliłoby zaoszczędzić budżetowi nawet ok. 6 mld zł rocznie. Dodatkowo w ocenie ekspertów jest w pełni uzasadniona pod względem prawnym.
Likwidacja przywileju...
Jak wskazuje prof. Inetta Jędrasik-Jankowska, sytuacja, w której emeryt otrzymuje pieniądze z dwóch źródeł, jest dla niego szalenie korzystna, ale z punktu widzenia systemu ubezpieczeń społecznych – całkowicie nieuzasadniona. – Państwo powinno tworzyć zachęty do pozostawania na rynku pracy przez osoby, które mogą już przejść na emeryturę, a nie poprzez udawanie, że emeryta na rynku pracy nie widzi, w praktyce zachęcać do pobierania i świadczenia, i regularnego wynagrodzenia – przekonuje.
Z prawnego punktu widzenia niedopuszczalna powinna być sytuacja, gdy dana osoba jednocześnie jest aktywna zawodowo i pobiera emeryturę. Z tego też względu ewentualna zmiana w postaci nakazania wyboru pomiędzy jednym a drugim jest w pełni uzasadniona i nie istnieje ryzyko, by mogła zostać zakwestionowana jako niezgodna z konstytucją bądź międzynarodowymi zobowiązaniami Polski.
– Każdy by chciał i dostawać emeryturę, i pracować. Też bym chciała. Pytanie tylko, czy nas jako państwo na to stać. Obawiam się, że nie – twierdzi Dorota Wolicka, wiceprezes Związku Przedsiębiorców i Pracodawców.
Jednocześnie jednak zaznacza, że nie zgadza się z argumentami niektórych ekspertów, którzy wskazują, iż obecność emerytów na rynku pracy jest niepożądana, bo blokują oni miejsca osobom młodym.
– Uznanie, że zamiast jednego 65-latka z trzydziestoletnim doświadczeniem zawodowym mógłby pracować 25-latek bez żadnego doświadczenia, jest niesłychanym uproszczeniem. Dlatego nie można odbierać prawa do pracy ludziom ze względu na ich wiek. Co oczywiście nie znaczy, że trzeba ich utrzymywać – uważa Wolicka. Jej zdaniem godna rozważenia jest koncepcja, w której możliwość dorabiania do emerytury zależy od jej wysokości.
– W sytuacji gospodarczej Polski nie możemy sobie pozwolić na to, aby ludzie pobierali pieniądze z dwóch źródeł. Właściwym rozwiązaniem byłoby, gdyby osoba pozostająca na rynku pracy zwiększała swoją przyszłą emeryturę, a nie łączyła jedno z drugim – przekonuje Dorota Wolicka.
...czy ograniczenie
Jak dowiedzieliśmy się nieoficjalnie, w rządzie pomysły są dwa: emerytura albo praca bądź emerytura, praca i limity w zarobkach. Obecnej władzy bliżej jednak do tego drugiego rozwiązania. Dzięki niemu dorabiać mogłyby osoby, które otrzymują niskie świadczenia. W efekcie niektórzy emeryci mogliby dorabiać i otrzymywać całą emeryturę, a inni mieliby jej część potrącaną. Nowe przepisy określałyby, powyżej jakiej kwoty (wynagrodzenie plus świadczenie) część emerytury jest zawieszana. Gdyby więc określono próg kwoty łącznej wynikającej z wynagrodzenia za pracę i otrzymywanego świadczenia emerytalnego np. w wysokości 3000 zł, wówczas emeryt zarabiający 1800 zł otrzymywałby emeryturę maksymalnie w wysokości 1200 zł. Takie zróżnicowanie skutkować musi jednak pytaniem, czy nie byłoby to rozwiązanie sprzeczne z konstytucyjną zasadą równości.
– Bez wątpienia rząd musi dokładnie wskazać, dlaczego pozwala dorabiać jednym, a nie pozwala innym. Powinny za tym iść wyliczenia – zaznacza prof. Ireneusz Kamiński.
W jego ocenie rządzący muszą mieć przy tym na uwadze również zakaz dyskryminacji ustanowiony m.in. w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
– W tym kontekście pozwolenie na dorabianie np. tym, którzy otrzymują 1500 zł emerytury, a ograniczenie tego prawa tym, którzy mają 3000 zł, wydaje się być zgodne z konwencją – wskazuje prof. Kamiński.
Natomiast za niedozwolone należałoby uznać np. taką regulację, która uzależnia możliwość dodatkowego zarobku od tego, czy uprawniony do świadczenia kontynuuje zatrudnienie w podmiocie polskim, czy zagranicznym.
Częściowe ograniczenie możliwości dorabiania przez emerytów musiałoby jednak zostać bardzo dokładnie przygotowane i uzasadnione przez rząd. Podstawową kwestią przy badaniu czy to konstytucyjności, czy zgodności projektu z Europejską Konwencją Praw Człowieka jest bowiem proporcjonalność i konieczność wprowadzenia danego ograniczenia dla pewnej grupy społecznej, gdy to samo ograniczenie nie jest tworzone dla innej grupy.
Wiek emerytalny a odejście z rynku pracy
W ocenie ekspertów możliwość łączenia świadczenia emerytalnego z wynagrodzeniem za pracę kłóci się z samą definicją emerytury, która ma być zabezpieczeniem na wypadek starości uniemożliwiającej pracę. Nie bez znaczenia jest też argument, że świadczenia emerytalne stanowią zarazem istotny wydatek ponoszony przez państwo na rzecz obywatela.
W ujęciu prawnym można stworzyć łańcuch: najpierw występuje zdarzenie losowe w postaci starości (choć w praktyce nie należy tu mówić o losowości), a z niej wynika niezdolność do pracy. Ta zaś uprawnia do otrzymania emerytury.
Tyle że pojęcie starości jest nieostre, w związku z czym ustawodawca określa warunki przejścia na emeryturę w sposób bardziej jednoznaczny, jako podstawowe kryterium wskazując wiek emerytalny. Osiągnięcie odpowiedniego wieku należy postrzegać jako spełnienie ustawowego wymogu, lecz nie oznacza to jeszcze, że ktoś jest niezdolny do pracy.
– Jeden traci zdolność do pracy w wieku 60, inny 70 lat. Ustawodawca przyjął pewną fikcję dla ujednolicenia systemu. Problem w tym, że traktujemy osiągnięcie wymaganego wieku jako uzyskanie uprawnienia. A wtedy i pobieramy emeryturę, i dalej pracujemy – tłumaczy prof. Inetta Jędrasik-Jankowska.
Ostatnie kilkanaście lat wyraźnie pokazuje, że ustawodawcy brakuje pomysłu na określenie treści ryzyka emerytalnego. Wystarczy prześledzić zmiany legislacyjne w tym zakresie. W 2000 r. wprowadzono obowiązek uprzedniego rozwiązania stosunku pracy w celu realizacji prawa do emerytury, pod rygorem zawieszenia jej wypłaty. W 2009 r. został on uchylony, a przywrócono go już z początkiem 2011 r. RAMKA 1, S. C16
– Jest to ustawowe usankcjonowanie zasady, że treścią ryzyka emerytalnego jest zaprzestanie pracy i otrzymywanie w miejsce utraconego zarobku świadczenia ze środków publicznych, a osiągnięcie wymaganego wieku to warunek nabycia prawa do emerytury – wyjaśnia prof. Inetta Jędrasik-Jankowska. Jej zdaniem takie ujęcie jest i bardziej zgodne z koncepcją ubezpieczenia społecznego, i wprowadza ład na styku prawa pracy i prawa ubezpieczeń społecznych.
Niespójności w oskładkowaniu
Ewentualne korekty systemu emerytalnego nie powinny skończyć się na ograniczeniu możliwości pracy i pobierania świadczenia z ZUS. Przepisy dotyczące dorabiania przez emerytów są bowiem pełne niespójności.
Przykładowo: pracujący emeryt jest dalej zmuszony do odprowadzania składki na ubezpieczenie rentowe, podczas gdy niemożliwa jest sytuacja, w której przejdzie on na rentę. Idea tego wymogu jest więc zgoła inna: pozyskanie większych środków do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS). Tyle że można mieć poważne wątpliwości, czy nałożenie obowiązku odprowadzania składki, podczas gdy na pewno nie uda się zrealizować ryzyka wynikającego z danego ubezpieczenia, jest zgodne z konstytucją.
Wątpliwości dotyczą także obowiązku odprowadzania składki na ubezpieczenie emerytalne. Czynienie zadość temu obowiązkowi może być korzystne dla emeryta, gdyż wraz z odprowadzanymi składkami może podwyższać swoje świadczenie, lecz nie powinno być obowiązkowe, jeśli przyjąć koncepcję, że składka na ubezpieczenie nie jest formą opodatkowania obywateli.
Prof. Inetta Jędrasik-Jankowska brak generalnego zwolnienia emerytów z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego nazywa polskim patentem. Jak bowiem zauważa, rodzime rozwiązanie znacząco odbiega od praktyki zdecydowanej większości krajów, a także jest całkowicie sprzeczne z konstrukcyjnymi założeniami ochrony ubezpieczeniowej.
– Emeryt to ktoś, kto zakończył proces nabywania prawa do emerytury i zrealizował to prawo. Dlatego nieuzasadnione jest ubezpieczanie emeryta na wypadek zajścia sytuacji, w której stanie się on emerytem, bo przecież nim już jest – wyjaśnia prof. Jędrasik-Jankowska.
– Uważam, że cały model odprowadzania składek powinien być przebudowany, ale wymaganie od emerytów odprowadzania składek emerytalnych i rentowych jest logicznym następstwem orzecznictwa Sądu Najwyższego i Trybunału Konstytucyjnego – stwierdza z kolei Dorota Wolicka. Jej zdaniem bowiem składki na ubezpieczenia są parapodatkami, czemu wielokrotnie dawali wyraz sędziowie, wskazując, że nie należą one do ubezpieczonych, lecz służą zaspokojeniu potrzeb obecnych uprawnionych.
– Skoro przyjmuje się, że pracujący są zobowiązani do utrzymywania emerytów i rencistów, nie ma powodu, aby pracujący emeryci i renciści byli z tego obowiązku zwolnieni – tłumaczy Wolicka.
Powód pozostawienia obowiązku odprowadzania składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe przez pobierających już świadczenia może być jeszcze jeden. Otóż gdyby byli oni zwolnieni z tego obowiązku, staliby się na rynku pracy tańszymi pracownikami. Mogłoby się okazać, że co prawda polepszyłaby się sytuacja seniorów na rynku pracy, lecz odbyłoby się to kosztem osób w wieku 50+ jeszcze nieuprawnionych do świadczeń (a co za tym idzie do zwolnienia z obowiązku odprowadzania składki).
„Pozwolenie na dorabianie np. tym, którzy otrzymują 1500 zł emerytury, a ograniczenie tego prawa tym, którzy mają 3000 zł, wydaje się być zgodne z konwencją
! Emeryci powinni być zwolnieni z obowiązku odprowadzania składek na ubezpieczenia emerytalne oraz rentowe. Podleganie ubezpieczeniu chorobowemu powinno być dobrowolne, obowiązkowe zaś jedynie podleganie ubezpieczeniu wypadkowemu.
!Możliwość łączenia świadczenia emerytalnego z wynagrodzeniem za pracę kłóci się z samą definicją emerytury, która ma być zabezpieczeniem na wypadek starości uniemożliwiającej pracę.
Ramka 1
Nowelizacje ustawy emerytalnej
Ustawa z 21 stycznia 2000 r. (Dz.U. nr 9, poz. 118)
Wszedł w życie nowy ust. 2a do art. 103 ustawy, przewidujący obowiązek uprzedniego rozwiązania stosunku pracy w celu realizacji prawa do emerytury. W razie niespełnienia tego warunku uprawnienie emerytalne było ustalane, lecz jego wypłata ulegała zawieszeniu.
Ustawa z 21 listopada 2008 r. (Dz.U. nr 228, poz. 1507)
Uchyliła ona art. 103 ust. 2a ustawy emerytalnej. Jedynym warunkiem otrzymania świadczenia emerytalnego było od tej pory osiągnięcie odpowiedniego wieku. Nic więc nie stało na przeszkodzie, by jednocześnie pobierać pieniądze z dwóch źródeł.
Ustawa z 16 grudnia 2010 r. (Dz.U. nr 257, poz. 1726)
Nastąpiła kolejna zmiana i powrót do koncepcji znanej z ustawy z 2000 r. Znowu wskazano, że dopóki osoba, która osiągnęła wiek emerytalny, nie zrezygnuje z pracy, dopóty emerytury nie otrzyma.
OPINIA EKSPERTA
Głównym problemem, z jakim boryka się polski system emerytalny, jest deficyt środków, jakie wpływają do FUS, w porównaniu z tymi, jakie są niezbędne, aby wypłacić wszystkim ubezpieczonym należne świadczenia. To efekt długoletniej polityki dawania przywilejów emerytalnych i preferencyjnego traktowania pewnych grup społecznych, np. rolników. Składka przez nich płacona jest marginalnym elementem finansowania funduszy, z których wypłacane są świadczenia, co skutkuje koniecznością znacznego dotowania wypłat przez budżet państwa – czyli wszystkich obywateli.
W obecnym stanie prawnym wiele rozwiązań zostało wprowadzonych w sposób niekonsekwentny. Służby mundurowe zostały np. wyłączone z ZUS, natomiast funkcjonariusze Służby Celnej już nie. A należy pamiętać, że charakter tej służby nie różni się od innych. W stosunku do sędziów argumentów za ich wyłączeniem z powszechnych ubezpieczeń społecznych można doszukiwać się w art. 178 pkt 2 konstytucji i szczególnej roli, jaką sprawują w państwie. Niemniej jednak zastosowanie analogicznego wyłączenia w stosunku do prokuratorów nie jest niczym uzasadnione.
W celu poprawienia sytuacji FUS należy postulować poszerzenie katalogu osób objętych powszechnym systemem ubezpieczeniowym. Unifikacja kręgu ubezpieczonych oraz przepisów regulujących materię emerytalną mogłaby poprawić kondycję finansową systemu emerytalnego, jak również przyczynić się do poprawy jakości stanowionego prawa.
Jakie ograniczenia w dorabianiu mają osoby pobierające świadczenia
W wielu przypadkach można uzyskiwać przychody z pracy tylko do określonego limitu, aby jednocześnie otrzymywać pełne świadczenia. Bywa jednak i tak, że w ogóle nie można łączyć ich z zarobkowaniem
Osoby pobierające emerytury, renty, a także świadczenia i zasiłki przedemerytalne, mają ograniczone możliwości dorabiania. Jeśli wykonują działalność objętą obowiązkiem ubezpieczeń społecznych, to uzyskiwany przez nie przychód nie może przekroczyć określonych progów zarobkowych. W przeciwnym razie przysługujące im świadczenie podlega zawieszeniu lub zmniejszeniu. Takie ograniczenie nie dotyczy jedynie emerytów, którzy osiągnęli już powszechny wiek emerytalny. Ale i oni, aby pobierać przyznaną emeryturę, muszą rozwiązać, przynajmniej na jeden dzień, dotychczasowy stosunek pracy. W razie kontynuowania zatrudnienia ZUS zawiesza im prawo do emerytury.
W niektórych przypadkach nie można pobierać przyznanego świadczenia w razie osiągania jakiekolwiek przychodu. Dotyczy to uprawnionych do renty szkoleniowej, a także osób mających ustalone prawo do emerytury pomostowej albo do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, którzy ponownie zatrudnili się odpowiednio przy pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze albo w placówkach określonych w ustawie z 26 stycznia 1982 r. – Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 191 ze zm.; dalej: Karta nauczyciela).
Zawieszenie emerytury
Najbardziej dotkliwe dla emerytów ograniczenie w dorabianiu do przyznanego świadczenia wynika z art. 103a ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 748 ze zm.). Przepis ten przewiduje zawieszenie prawa do emerytury dla osób, które nie rozwiązały stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykonywały pracę bezpośrednio przed nabyciem prawa do tego świadczenia. Zawieszenie emerytury dla kontynuujących zatrudnienie następuje niezależnie od wysokości osiąganego z tego tytułu przychodu. Przepis dotyczy również tych osób, które ukończyły już powszechny wiek emerytalny. Pobieranie emerytury uzależnione jest od rozwiązania wszystkich stosunków pracy, w jakich emeryt pozostawał przed nabyciem uprawnień, bez względu na wymiar czasu pracy. Uregulowanie to obejmuje wszystkie emerytury, z wyjątkiem tych przyznawanych przez ZUS z urzędu dla osób pobierających rentę z tytułu niezdolności do pracy (na podstawie art. 24a ustawy emerytalnej).
W związku z kontynuowaniem zatrudnienia po przejściu na emeryturę zawieszeniu podlega nie tylko emerytura z I filaru, czyli z FUS, lecz także okresowa emerytura kapitałowa, którą organ rentowy ustalił osobie pozostającej w zatrudnieniu ze środków zgromadzonych na subkoncie w ZUS (w II filarze).
Warunek rozwiązania stosunku pracy po przejściu na emeryturę spełniony jest również wtedy, gdy pracownik rozwiąże ze swoim pracodawcą dotychczasowy stosunek pracy, a następnie nawiąże go ponownie z tym samym zakładem pracy. Aby jednak była możliwa wypłata świadczenia, ponowne zatrudnienie może nastąpić nie wcześniej niż w dniu, od którego została przyznana emerytura. PRZYKŁAD 1
Uzyskiwanie przychodów przez emerytów i rencistów
Osoby, które po przyznaniu emerytury lub renty podjęły działalność zarobkową podlegającą obowiązkowi ubezpieczenia społecznego (albo pełnią służbę), a nie ukończyły jeszcze powszechnego wieku emerytalnego, nie mogą dorabiać do swojego świadczenia w sposób nieograniczony. Jeśli osiągają zbyt wysoki przychód, muszą liczyć się z tym, że ich świadczenie zostanie zmniejszone lub nawet zawieszone.
Na zawieszenie lub zmniejszenie emerytury bądź renty wpływa przychód z działalności objętej obowiązkiem ubezpieczeń społecznych, tj. m.in. z tytułu pracy wykonywanej: w ramach stosunku pracy, na podstawie umowy o pracę nakładczą, umowy agencyjnej, zlecenia, innej umowy o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 121 ze zm.), odpłatnie na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania oraz w ramach prowadzonej pozarolniczej działalności gospodarczej.
Przychód osiągnięty z tych rodzajów działalności wpływa na zawieszenie lub zmniejszenie świadczenia również wtedy, gdy w konkretnym przypadku osoba uprawniona zwolniona jest z obowiązku opłacania z tego tytułu składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (np. w razie ustalenia prawa do emerytury lub renty albo podlegania tym ubezpieczeniom z innego tytułu).
Na zawieszenie lub zmniejszenie emerytury bądź renty wpływa również przychód z tytułu służby pełnionej m.in. w: Wojsku Polskim, Policji, Służbie Więziennej, Państwowej Straży Pożarnej, Służbie Celnej i Straży Granicznej.
Ustalając kwotę przychodu z wymienionych działalności podlegających obowiązkowi ubezpieczeń społecznych, wpływającą na zawieszenie lub zmniejszenie emerytury bądź renty, ZUS uwzględnia te składniki, od których przewidziany jest obowiązek odprowadzenia składek na te ubezpieczenia. RAMKA 2, S. C18
Od powyższej zasady jest jeden wyjątek. Do kwoty przychodu wpływającego na zawieszenie lub zmniejszenie świadczenia wlicza się bowiem również niektóre nieoskładkowane wypłaty. Chodzi o kwoty wypłaconych zasiłków: chorobowego, macierzyńskiego i opiekuńczego, wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, świadczenia rehabilitacyjnego i wyrównawczego, zasiłku wyrównawczego i dodatku wyrównawczego. PRZYKŁAD 2
Kiedy można uzyskiwać nieograniczony przychód
Na zawieszenie lub zmniejszenie emerytury bądź renty nie wpływa przychód z działalności niepodlegającej obowiązkowi ubezpieczeń społecznych. Chodzi m.in. o zarobki uzyskiwane z tytułu:
● umów o dzieło niezawartych z własnym pracodawcą (jeżeli nie są wykonywane na rzecz własnego pracodawcy),
● praw autorskich i patentowych,
● wynajmu lub dzierżawy nieruchomości albo lokali (chyba że stanowią przedmiot działalności gospodarczej),
● honorariów za działalność twórczą lub artystyczną,
● umowy agencyjnej, zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, wykonywanej przez uczniów gimnazjów, szkół ponadgimnazjalnych, szkół ponadpodstawowych, a także studentów do czasu ukończenia 26. roku życia.
Ponadto omawiane ograniczenia w uzyskiwaniu przychodu przez osoby uprawnione do emerytury lub renty nie dotyczą emerytów, którzy ukończyli powszechny wiek emerytalny, począwszy od miesiąca osiągnięcia tego wieku.
Nieograniczone możliwości zarobkowania mają też osoby uprawnione do renty inwalidy wojennego lub renty inwalidy wojskowego, u którego niezdolność do pracy pozostaje w związku ze służbą wojskową, a także świadczeniobiorcy mający ustalone prawo do renty rodzinnej, przysługującej po osobach uprawnionych do tych świadczeń. PRZYKŁAD 3
Progi zarobkowe obowiązujące emerytów i rencistów
Emeryci i renciści wykonujący działalność podlegającą obowiązkowi ubezpieczeń społecznych lub pozostający w stosunku służby mają wyznaczone dwa progi zarobkowe. Zmieniają się one raz na kwartał (od 1 marca, 1 czerwca, 1 września i 1 grudnia każdego roku), w zależności od ogłoszonej przez GUS kwoty przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. TABELA 1
Ich przekroczenie powoduje zawieszenie lub zmniejszenie wypłacanego świadczenia. Niższa kwota graniczna wynosi 70 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał (obecnie 2726,80 zł). Jeśli osoba uprawniona przekroczyła ten limit, a jej przychód nie był wyższy od drugiego progu zarobkowego, świadczenie podlega odpowiedniemu zmniejszeniu. Zmniejszenie to równe jest kwocie przekroczenia niższego limitu, ale nie może być wyższe niż maksymalna kwota zmniejszenia ustalona dla emerytury lub renty w danym okresie. TABELA 2 Kwoty maksymalnych zmniejszeń podwyższane są w marcu każdego roku wraz z waloryzacją świadczeń emerytalno-rentowych.
Drugi próg zarobkowy obowiązujący emerytów i rencistów wynosi 130 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał, ostatnio ogłoszonego przez prezesa GUS (obecnie 5064 zł). Jego przekroczenie powoduje, że emerytura lub renta podlega zawieszeniu.
W przypadku gdy renta rodzinna przysługuje kilku uprawnionym członkom rodziny, przychód powyżej wskazanych limitów wpływa na zawieszenie lub zmniejszenie wyłącznie tej części renty, która przysługuje osobie uzyskującej taki przychód.
Omawiane zasady zawieszania i zmniejszania emerytury lub renty nie dotyczą osób nabywających prawo do renty szkoleniowej. Świadczenie to nie przysługuje im w przypadku uzyskiwania jakiegokolwiek przychodu z działalności objętej obowiązkiem ubezpieczeń społecznych lub z tytułu pełnionej służby.
Powiadomienie o przychodzie oraz jego rozliczenie
Emeryci i renciści podejmujący działalność zarobkową, z której przychód wpływa na zawieszenie lub zmniejszenie emerytury bądź renty, powinni o tym powiadomić jednostkę ZUS wypłacającą świadczenie. Sposób złożenia tej informacji zależy od tego, czy są już uprawnieni do świadczenia, czy też dopiero się o nie ubiegają.
W pierwszym przypadku powinni wypełnić i dostarczyć do ZUS druk Rw-73 – ,,Oświadczenie o osiąganiu przychodu”. Wskazują w nim właściwy tytuł (tytuły) zarobkowania oraz deklarują, czy przychód z nich będzie powodował zawieszenie lub zmniejszenie świadczenia, czy też nie spowoduje takich skutków. Natomiast osoby, które dopiero ubiegają się o przyznanie emerytury lub renty, zamiar osiągania przychodu deklarują we wniosku o to świadczenie, wypełniając odpowiednią część tego dokumentu.
W zależności od treści oświadczenia ZUS decyduje albo o dalszej wypłacie emerytury i renty w dotychczasowej kwocie, albo o konieczności jej zawieszenia lub zmniejszenia.
Po zakończeniu roku kalendarzowego, w terminie do końca lutego następnego roku, świadczeniobiorcy muszą poinformować ZUS o kwocie przychodu osiągniętego w całym poprzednim roku. W tym celu dostarczają zaświadczenie płatnika składek lub – w przypadku gdy same za siebie opłacają składki (np. jako osoby prowadzące działalność gospodarczą) – własne oświadczenie o przychodzie w poprzednim roku. Na podstawie tych dokumentów ZUS dokonuje rozliczenia przychodu. Przepisy przewidują na to dwa sposoby. RAMKA 3
W wyniku rozliczenia przychodu emeryta lub rencisty, w zależności od zastosowanego wariantu, może się okazać, że:
● świadczenie przysługiwało przez cały rok (w danym miesiącu lub miesiącach) w pełnej wysokości (jeśli roczny/miesięczny przychód nie przekroczył ani wyższej, ani niższej rocznej/miesięcznej kwoty granicznej),
● emerytura lub renta podlegała przez cały rok (w określonym miesiącu lub miesiącach) zmniejszeniu (gdy przychód z całego roku/z poszczególnych miesięcy przekroczył niższą, ale nie przekroczył wyższej rocznej/miesięcznej kwoty granicznej),
● świadczenie podlegało przez cały rok (w danym miesiącu lub miesiącach) zawieszeniu (jeśli przychód osiągnięty w całym roku/w poszczególnych miesiącach przekroczył wyższą roczną/miesięczną kwotę graniczną).
Jeśli w wyniku rozliczenia przychodu się okaże, że uprawniony otrzymał zbyt wysoką kwotę świadczenia w poszczególnych miesiącach lub w całym roku kalendarzowym, to ZUS wydaje decyzję o zwrocie nienależnie pobranych świadczeń. Jeśli natomiast, w wyniku porównania kwot przychodu z progami zarobkowymi okazuje się, że w poszczególnych miesiącach lub w całym roku ZUS wypłacił zbyt niską kwotę świadczenia, to zwraca określoną kwotę osobie uprawnionej.
Ograniczenia w dorabianiu do świadczeń i zasiłków przedemerytalnych
Możliwość uzyskania świadczenia przedemerytalnego przysługuje przede wszystkim tym osobom, które musiały odejść z pracy z przyczyn zależnych od pracodawcy, oraz przedsiębiorcom – osobom fizycznym, w stosunku do których została ogłoszona upadłość. Nie oznacza to jednak, że po nabyciu uprawnień do tego świadczenia nie mogą one ponownie podjąć aktywności zawodowej. Jeśli jednak ich działalność objęta jest obowiązkiem ubezpieczeń społecznych, może to skutkować zawieszeniem lub zmniejszeniem świadczenia. Taki skutek będzie miał miejsce wtedy, gdy przychód uzyskany z takiej działalności przekroczy określone progi zarobkowe.
Kiedy zawieszenie, a kiedy zmniejszenie świadczenia
Podobnie jak emeryci i renciści, tak również osoby uprawnione do świadczeń przedemerytalnych mają wyznaczone dwa progi zarobkowe, które ograniczają ich w dorabianiu do przyznanego świadczenia. Wysokość tych limitów została jednak ustalona na innym poziomie niż w przypadku uprawnionych do emerytur i rent. Jeśli przychód osoby uzyskującej świadczenie przedemerytalne przekracza dopuszczalną kwotę przychodu (25 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w roku kalendarzowym poprzedzającym termin waloryzacji), ale jest niższy od granicznej kwoty przychodu (70 proc. tego wynagrodzenia), świadczenie podlega zmniejszeniu. Zmniejszenie to jest równe kwocie przekroczenia pierwszego progu zarobkowego z zastrzeżeniem, że po zmniejszeniu świadczenie nie może być niższe od minimalnej gwarantowanej kwoty. Jeśli natomiast osoba uprawniona uzyskuje zarobki przekraczające graniczną kwotę przychodu, świadczenie przedemerytalne podlega zawieszeniu.
Obydwa progi zarobkowe, a także minimalna gwarantowana kwota świadczenia, obowiązują w całym okresie rozliczeniowym trwającym od 1 marca danego roku do końca lutego następnego roku. TABELA 3
Informacja o przychodzie i jego rozliczenie
Osoby dorabiające do świadczenia lub zasiłku przedemerytalnego, które podejmują działalność zarobkową, muszą niezwłocznie poinformować o tym właściwą placówkę ZUS wypłacającą świadczenie. W odróżnieniu jednak od emerytów i rencistów, którzy przedkładają jedynie oświadczenie, czy przekraczają progi zarobkowe, uprawnieni do świadczeń i zasiłków przedemerytalnych muszą podać konkretną wysokość swoich zarobków. Na podstawie tej informacji, w zależności od kwoty deklarowanego przychodu, ZUS podejmuje decyzję co do dalszej wypłaty świadczenia w pełnej wysokości lub też konieczności jego zawieszenia bądź zmniejszenia.
Po zakończeniu roku rozliczeniowego (trwającego od 1 marca do końca lutego następnego roku) osoby uprawnione do świadczeń i zasiłków przedemerytalnych muszą rozliczyć się z uzyskiwanego przychodu. Muszą one poinformować ZUS o wysokości swoich zarobków w całym poprzednim roku rozliczeniowym w terminie do 31 maja następnego roku. Po dostarczeniu przez świadczeniobiorcę (lub płatnika składek) dokumentu potwierdzającego przychód uzyskany w całym poprzednim roku rozliczeniowym ZUS dokonuje jego rozliczenia. Może to zrobić w wariancie: miesięcznym (porównując zarobki w miesiącach z miesięczną dopuszczalną i graniczną kwotą przychodu) albo rocznym (porównując zarobki z roczną dopuszczalną i graniczną kwotą przychodu, będących sumą miesięcznych limitów).
Roczne limity zarobkowe obowiązują w całym roku rozliczeniowym. Obecny trwa od 1 marca 2015 r. do 29 lutego 2016 r. TABELA 4
Dorabianie do emerytur pomostowych i nauczycielskich świadczeń kompensacyjnych
Osoby uprawnione do emerytur pomostowych oraz nauczycielskich świadczeń kompensacyjnych mają takie same ograniczenia w osiąganiu przychodu z działalności zarobkowej jak emeryci i renciści. W razie podjęcia działalności podlegającej obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym przychód, który uzyskują, nie może przekroczyć progów zarobkowych (70 i 130 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy – ich przekroczenie oznacza odpowiednio zmniejszenie i zawieszenie świadczenia). Jednak w określonych przypadkach ZUS zawiesi przyznaną emeryturę pomostową oraz nauczycielskie świadczenie kompensacyjne bez względu na wysokość uzyskiwanego przychodu. W odniesieniu do pierwszego ze świadczeń – gdy osoba uprawniona podejmie pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (art. 3 ust. 1 i 3 ustawy z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych, t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 965 ze zm., załącznik nr 1 i 2 do ustawy). Taki sam skutek dotyczy uprawnionych do nauczycielskich świadczeń kompensacyjnych, którzy po nabyciu do nich prawa podjęli pracę w placówkach określonych w art. 1 Karty nauczyciela.
Ograniczenia przy rencie socjalnej
Również do osób uprawnionych do renty socjalnej odnoszą się ograniczenia w uzyskiwaniu przychodu. Przypomnijmy, że świadczenie to może zostać przyznane osobie pełnoletniej całkowicie niezdolnej do pracy z powodu naruszenia sprawności organizmu, które powstało przed ukończeniem 18. roku życia, w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej (przed ukończeniem 25. roku życia) bądź w trakcie studiów doktoranckich (aspirantury naukowej).
Zasady dorabiania do renty socjalnej są dużo bardziej restrykcyjne niż te obowiązujące emerytów i rencistów, choć od 1 stycznia 2012 r. i tak zostały mocno złagodzone w stosunku do wcześniejszych, przewidujących zawieszenie renty socjalnej w razie uzyskiwania przychodu powyżej 30 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Obecnie zawieszenie renty socjalnej ma miejsce wtedy, gdy uzyskiwany przychód przekracza 70 proc. przeciętnej płacy za ostatni kwartał. Warto zaznaczyć, że w przypadku renty socjalnej obowiązujące przepisy nie przewidują rozliczenia przychodu po zakończeniu roku kalendarzowego. Oznacza to, że przekroczenie limitu zarobkowego w danym miesiącu skutkuje definitywnie zawieszeniem prawa do renty socjalnej za ten miesiąc.
Dużo mniej korzystny niż w przypadku emerytów i rencistów jest również katalog działalności, z których przychód może spowodować zawieszenie renty socjalnej. Na wypłatę tego świadczenia wpływa bowiem zarówno przychód z tytułu działalności, która podlega obowiązkowi ubezpieczeń społecznych, jak i z innej działalności, która jest opodatkowana według skali podatkowej (art. 27 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 361 ze zm.; dalej: ustawa o PIT).
Zawieszenie renty socjalnej może nastąpić m.in. z powodu uzyskiwania przychodu z umowy najmu, podnajmu, dzierżawy, poddzierżawy lub innych o podobnym charakterze, opodatkowanych na podstawie ustawy z 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (Dz.U. nr 144, poz. 930 ze zm.).
Bez ograniczenia można dorobić jedynie z działalności opodatkowanej na zasadach z art. 29–30b ustawy o PIT. Chodzi o przychód np. z praw autorskich, wygranych w konkursach i grach czy też wynagrodzeń za udzielanie pomocy m.in. policji.
WAŻNEOsoby uprawnione do emerytury, aby ją pobierać, muszą przynajmniej na jeden dzień rozwiązać stosunek pracy, nawet jeśli osiągnęły powszechny wiek emerytalny. Inaczej ZUS zawiesi im prawo do emerytury.
! Dorabiać bez ograniczeń mogą nie tylko osoby pobierające emeryturę po osiągnięciu wieku emerytalnego, lecz także ci, którzy mają ustalone prawo do tego świadczenia, ale pobierają inne jako korzystniejsze (np. rentę rodzinną).
RAMKA 2
Co podlega oskładkowaniu, a co nie
W przypadku pracownika podlegają oskładkowaniu wynagrodzenia zasadnicze, wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki czy nagrody, a także ekwiwalenty za niewykorzystany urlop wypoczynkowy. Nie podlegają natomiast uwzględnieniu składniki wyłączone z podstawy wymiaru składek, jak np. nagrody jubileuszowe przysługujące nie częściej niż co 5 lat, odprawy, odszkodowania i rekompensaty wypłacane pracownikom z tytułu wygaśnięcia lub rozwiązania stosunku pracy, czy zapomogi losowe w przypadku klęsk żywiołowych, indywidualnych zdarzeń losowych lub długotrwałej choroby.
RAMKA 3
2 sposoby rozliczania stosowane przez ZUS
SPOSÓB 1. Rozliczenie w stosunku rocznym. Polega na porównaniu kwoty przychodu osiągniętego w poprzednim roku z kwotami granicznymi przychodu ustalonymi dla tego roku. Pierwsza kwota graniczna to suma granicznych kwot przychodu w kolejnych miesiącach roku stanowiących 70 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Druga kwota graniczna to 130 proc. przeciętnego wynagrodzenia z kolejnych miesięcy tego roku. W 2015 r. wyniosły one odpowiednio: 31 822,80 zł oraz 59 099,00 zł. Jeśli w trakcie rozliczanego roku powstało lub ustało prawo do emerytury lub renty albo emeryt ukończył powszechny wiek emerytalny, to obydwie kwoty mogą zostać ustalone z odpowiednio krótszego okresu.
SPOSÓB 2. Rozliczenie w stosunku miesięcznym. Polega na porównaniu kwot tego przychodu osiągniętego w poszczególnych miesiącach poprzedniego roku z granicznymi kwotami przychodu w każdym z tych miesięcy.
Tabela 1. Progi zarobkowe obowiązujące emerytów i rencistów w latach 2015 i 2016
| Okres obowiązywania limitu | 70 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia (w zł) | 130 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia (w zł) |
| Od 1 stycznia 2015 r. do 28 lutego 2015 r. | 2646,80 | 4915,50 |
| Od 1 marca 2015 r. do 31 maja 2015 r. | 2759,90 | 5125,50 |
| Od 1 czerwca 2015 r. do 31 sierpnia 2015 r. | 2838,50 | 5271,40 |
| Od 1 września 2015 r. do 30 listopada 2015 r. | 2698,50 | 5011,40 |
| Od 1 grudnia 2015 r. do 29 lutego 2016 r. | 2726,80 | 5064,00 |
Tabela 2. Miesięczne kwoty maksymalnych zmniejszeń dla emerytur i rent od 1 marca 2015 r. do 29 lutego 2016 r.
| Rodzaj świadczenia | Miesięczna kwota maksymalnego zmniejszenia w 2015 r. (w zł) |
| Emerytura i renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy | 561,70 |
| Renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy | 421,31 |
| Renta rodzinna, do której uprawniona jest jedna osoba | 477,47 |
Tabela 3. Miesięczne limity zarobkowe dla osób dorabiających do świadczeń i zasiłków przedemerytalnych
| Rodzaj wskaźnika | Okres obowiązywania od 1 marca 2015 r. do 29 lutego 2016 r. (w zł) |
| Dopuszczalna kwota przychodu | 945,90 |
| Graniczna kwota przychodu | 2648,50 |
| Gwarantowana kwota świadczenia | 513,70 |
Tabela 4. Roczne limity zarobkowe dla osób dorabiających do świadczeń i zasiłków przedemerytalnych
| Rodzaj wskaźnika | Okres obowiązywania od 1 marca 2015 r. do 29 lutego 2016 r. (w zł) |
| Roczna dopuszczalna kwota przychodu | 11 350,80 |
| Roczna graniczna kwota przychodu | 31 782,00 |
| Roczna gwarantowana kwota świadczenia | 6164,40 |
PRZYKŁAD 2
Przychód z pracy oraz z działalności gospodarczej
Osoba uprawniona do renty rodzinnej jest zatrudniona na podstawie umowy o pracę. Oprócz tego prowadzi jednoosobową firmę. Z tytułu tej działalności nie musi opłacać składek na ubezpieczenia społeczne, gdyż osoby zatrudnione w ramach stosunku pracy nie podlegają obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym z tytułu działalności gospodarczej. Mimo to na zawieszenie lub zmniejszenie przysługującego jej świadczenia wpływa przychód zarówno ze stosunku pracy, jak i z działalności gospodarczej.
PRZYKŁAD 3
Uzyskiwanie przychodu z umowy o dzieło
Jan G. w grudniu 2015 r. uzyskał prawo do wcześniejszej emerytury. Od 1 stycznia 2016 r. wykonuje umowę o dzieło, z tytułu której uzyskuje regularne wynagrodzenie. Działalność ta nie stanowi tytułu do objęcia obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi. W związku z tym może on pobierać przyznane świadczenie bez względu na wysokość przychodu uzyskiwanego z tytułu wspomnianej umowy.
PRZYKŁAD 1
Przy ponownym nawiązaniu stosunku pracy
Henryk K. rozwiązał stosunek pracy z końcem sierpnia 2015 r. Kilka dni później zgłosił wniosek o przyznanie emerytury, a od 15 września 2015 r. ponownie nawiązał stosunek pracy z tym samym pracodawcą. ZUS przyznał emeryturę od dnia ukończenia przez niego wieku emerytalnego, tj. od 20 września 2015 r. Ponieważ w dniu, od którego nastąpiło ustalenie uprawnień emerytalnych, ubezpieczony pozostawał w stosunku pracy, emerytura została zawieszona. Wypłata świadczenia byłaby możliwa wtedy, gdyby ponowne nawiązanie stosunku pracy nastąpiło najwcześniej 20 września 2015 r.