Ochrona ludności i obrona cywilna. Praktyczne wskazówki dla gmin, jak przygotować się do wojny

Nowe narzędzia do zapewnienia bezpieczeństwa mieszkańcom daje ustawa z 5 grudnia 2024 r. o ochronie ludności i obronie cywilnej. Jak z nich skorzystać, pokazuje Fundacja Batorego w swojej najnowszej ekspertyzie "Ustawa o ochronie ludności i obronie cywilnej – jak zorganizować współpracę samorządu z organizacjami pozarządowymi?".

Ochrona ludności i obrona cywilna w gminach. Zadania władz lokalnych

Do zadań wójta (burmistrza, prezydenta miasta) i starosty - jako organów ochrony ludności, która w czasie wojny zamienia się w obronę cywilną - należy m.in. kierowanie i koordynowanie na swoim terenie realizacją zadań przez podmioty ochrony ludności. Te ostatnie zostały wymienione w ustawie (to np. ochotnicze straże pożarne, inspekcje czy jednostki organizacyjne pomocy społecznej). W celu realizacji zadań ochrony ludności lokalne władze mogą też zawierać porozumienia m.in. z organizacjami pozarządowymi czy przedsiębiorcami.

"Zagrożenia, na które mają nas przygotować rozwiązania zawarte w ustawie, trzeba rozumieć bardzo szeroko. W kontekście aktualnej sytuacji naszego kraju nasuwa się oczywiście w pierwszej kolejności zagrożenie militarne, ale ustawa nie ogranicza się do budowania odporności na wypadek wojny. Obejmuje ponadto zagrożenia naturalne, takie jak powodzie, susze czy pożary, a także wyzwania wynikające ze zmian klimatycznych" - tłumaczy dr hab. Dawid Sześciło, autor ekspertyzy Fundacji Batorego.

Ekspert przypomina, że ustawa wymaga, aby porozumienia zawierać z organizacjami, które realizują zadania ochrony ludności lub obrony cywilnej. Przepisy nie narzucają jednak np. minimalnego okresu udokumentowanej działalności w tym obszarze. Nie ma też obowiązku zawierania takich porozumień - decyzja pozostaje w gestii organów administracji publicznej. O nawiązanie takiej współpracy może do gminy zwrócić się również zainteresowana organizacja.

Porozumienia z organizacjami pozarządowymi. Współpraca w ochronie ludności

Ustawa o ochronie ludności i obronie cywilnej reguluje, w jakich sprawach samorządy mogą zawierać porozumienia m.in. z organizacjami pozarządowymi. Jak wskazuje Fundacja Batorego, dotyczą one dwóch głównych obszarów: budowania gotowości i zapobiegania zagrożeniom oraz działania w sytuacji wystąpienia zagrożenia.

"Niektóre z ustawowych zadań są opisane na tyle ogólnie i szeroko, że w praktyce pozwalają na rozwijanie współdziałania w niemal nieograniczonym zakresie, o ile da się to uzasadnić budowaniem gotowości na zagrożenia dla bezpieczeństwa ludności" - zwraca uwagę dr hab. Dawid Sześciło. Chodzi np. o "uruchomienie mechanizmów społecznej odporności". Może chodzić zarówno o działania edukacyjne, jak i przygotowanie na konkretne zagrożenia.

Jak zawrzeć porozumienie dotyczące ochrony ludności lub obrony cywilnej? Przepisy i procedury

Sama ustawa o ochronie ludności i obronie cywilnej nie precyzuje, w jakiej formie powinno zostać zawarte porozumienie. Tę kwestię precyzuje Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 3 marca 2025 r. w sprawie elementów porozumienia o wykonywaniu zadań ochrony ludności lub obrony cywilnej oraz sposobu weryfikacji zdolności podmiotu, z którym ma być zawarte porozumienie, do wykonywania tych zadań.

Porozumienie musi zawierać m.in. takie elementy jak: dane rejestrowe organizacji; dane dotyczące zasobów organizacji na potrzeby realizacji zadań ochrony ludności; zasady komunikacji, tj. sposób i częstotliwość przekazywania przez organizację czy warunki finansowania realizacji zadań.

"W praktyce kluczową kwestią będzie zapewnienie finansowania realizacji zadań ochrony ludności przez organy administracji publicznej. Trudno bowiem oczekiwać, że potencjał organizacji pozarządowych w tej sferze może bazować wyłącznie na już posiadanych zasobach własnych tychże" - nie ma wątpliwości dr hab. Dawid Sześciło. Kwestie dotyczące finansowania zadań ujęte zostały w Program Ochrony Ludności i Obrony Cywilnej na lata 2025–2026.

Co ważne, samorządy mają obowiązek publikacji w Biuletynie Informacji Publicznej wykazu organizacji, z którymi zawarto porozumienia. Przepisy nie przewidują natomiast obowiązku publikacji treści tych porozumień. Stanowią one jednak informację publiczną, więc powinny być udostępniane na wniosek w trybie ustawy o dostępie do informacji publicznej.

Uznanie organizacji za podmiot ochrony ludności

Organy samorządowe mają też możliwość uznania danej organizacji za podmiot ochrony ludności - jeżeli jest to uzasadnione koniecznością zapewnienia wykonania zadań ochrony ludności lub obrony cywilnej. Następuje to w drodze decyzji administracyjnej. Przysługuje na nią odwołanie do wojewody (w przypadku uznania za podmiot ochrony ludności przez wojewodę - do szefa MSWiA).

W ocenie Fundacji Batorego przez tak ogólne sformułowanie przesłanki wystąpienia „uzasadnionej konieczności zapewnienia wykonania zadań ochrony ludności” można rozumieć np. sytuację, kiedy wsparcie ze strony organizacji pozarządowych będzie niezbędne do realizacji podstawowych zadań.

"Innym przypadkiem będzie posiadanie przez dany podmiot zewnętrzny szczególnych zasobów czy kompetencji o krytycznym znaczeniu dla zapewnienia skutecznej ochrony ludności" - ocenia dr hab. Dawid Sześciło.