Tyko pod warunkiem, że dana osoba nie otrzymała renty z tytułu niezdolności do pracy lub renty rodzinnej w normalnym trybie, może ubiegać się u prezesa ZUS o przyznanie świadczenie w drodze wyjątku.
Jest to pierwszy warunek, jaki musi zostać spełniony przez ubiegającego się o specjalną rentę. Ponadto o świadczenie ma prawo starać się osoba, która jest lub była ubezpieczona (podlegała ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu, a przed 1 stycznia 1999 roku ubezpieczeniu społecznemu), albo należy do rodziny ubezpieczonego. Dokładnie chodzi o:
- dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione,
- przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletniości wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej,
- małżonka (wdowa i wdowiec),
- rodziców.
Ponadto wnioskodawca musi udowodnić, że nie może podjąć pracy zarobkowej ze względu na swój wiek lub całkowitą niezdolność do pracy, i jednocześnie nie ma niezbędnych środków utrzymania. Wszystkie te przesłanki muszą zostać spełnione łącznie, a brak choćby jednej z nich wyklucza możliwość przyznania przez prezesa ZUS świadczenia w drodze wyjątku.
Decyzję o przyznaniu świadczenia wyjątkowego może podjąć wyłącznie prezes ZUS - jego przyznanie jest oparte na uznaniu administracyjnym. Specjalna renta jest finansowana z budżetu państwa. Wysokość świadczenia ustala się w kwocie świadczeń najniższych, ale podlega ono corocznej waloryzacji.
Uprawniona już do wyjątkowej renty osoba może ją jednak stracić, jeśli zmienią się okoliczności stanowiące podstawę do jego otrzymania, na przykład gdy dana osoba podejmie zatrudnienie lub inną działalność podlegającą obowiązkowi ubezpieczeń społecznych.