Sytuacja w Ukrainie może być dla płatnika podstawą do odroczenia terminu płatności zaległych składek albo rozłożenia zadłużenia na raty. Jednak na dotychczas obowiązujących zasadach, bo przepisy w tym zakresie się nie zmieniły
Zakład Ubezpieczeń Społecznych ogłosił, że z powodu wojny w Ukrainie przedsiębiorcy mogą skorzystać z ulg w spłacaniu składek. – Czy to oznacza, że teraz będzie prościej odroczyć płatność zaległych składek, rozłożyć zobowiązanie na raty albo nawet je umorzyć? ZUS zmienił podejście, a może przepisy się zmieniły? – pytają zainteresowani. Niestety, odpowiedź nie będzie dla nich satysfakcjonująca: informację z ZUS należy bowiem traktować bardziej jako przypomnienie uprawnień płatników, tj. że mogą zwrócić się jedynie o odroczenie płatności składek albo rozłożenie należności na raty, a podstawą do uzyskania takiej ulgi mogą być trudności firmy związane np. z zakłóconymi łańcuchami dostaw albo wyjazdem części pracowników do Ukrainy, co uniemożliwiło terminową realizację kontraktów. Ani w podejściu ZUS, ani w przepisach nie się nie zmieniło. Na umorzenie składek też raczej nie ma co liczyć, bo dotyczy to tylko wyjątkowych sytuacji. Dla firm, które nigdy nie korzystały z takich ulg, a przez to nie znają reguł dotyczących ulg, ważną informacją jest też to, że nie można ZUS zmusić do ich udzielenia. Nie może zrobić tego nawet sąd.
Ze względów gospodarczych
Podstawą do udzielenia ulgi jest art. 29 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa). Zgodnie z jego ust. 1 ze względów gospodarczych lub innych przyczyn zasługujących na uwzględnienie ZUS może na wniosek dłużnika odroczyć termin płatności należności z tytułu składek oraz rozłożyć należność na raty. Organ uwzględnia przy tym możliwości płatnicze dłużnika oraz stan finansów ubezpieczeń społecznych.
Zarówno odroczenie terminu płatności należności z tytułu składek, jak i rozłożenie należności na raty następuje w formie umowy. Płatnikowi nie zmniejsza się w ten sposób zobowiązań. W przypadku odroczenia płatności jedynie zmienia się termin płatności składek, a w przypadku rozłożenia już istniejącego zadłużenia na raty nie nalicza się odsetek za zwłokę –począwszy od następnego dnia po dniu wpływu wniosku o udzielenie tych ulg. Zadłużenie więc nie zmniejsza się, ale przynajmniej nie powiększa się w takim tempie, jak gdyby odsetki były naliczane. ZUS nalicza bowiem w takiej sytuacji opłatę prolongacyjną, zastępującą odsetki. Jest ona jednak o połowę niższa. W przypadku rozłożenia długu na raty niezwykle ważne jest dotrzymywanie ustalonego harmonogramu spłat. Jeżeli bowiem dłużnik nie spłaci ich w terminie, pozostała kwota staje się natychmiast wymagalna wraz z odsetkami za zwłokę.
WAŻNE Choć przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie określają sposobu, w jaki ZUS odmawia udzielenia ulgi w spłacie składek, to zdaniem sądów może to nastąpić wyłącznie w drodze decyzji. Na taką decyzję przysługuje odwołanie do sądu, przy czym ten może zbadać sprawę tylko od strony proceduralnej.
Co ważne, art. 29 mówi o możliwości udzielenia ulgi „ze względów gospodarczych lub innych przyczyn zasługujących na uwzględnienie”. Jest to bardzo pojemna, niezdefiniowana kategoria, do której można zaliczyć także sytuację w Ukrainie i sposób, w jaki wpływa na polskie firmy. Płatnik może więc argumentować, że np. zostały zakłócone łańcuchy dostaw, został zahamowany eksport albo część pracowników wyjechała, co uniemożliwiło realizację kontraktów. To tylko przykładowe okoliczności, jakie mogą stać się podstawą do odroczenia płatności lub rozłożenia należności na raty. Oczywiście nie jest wykluczone uzyskanie ulgi także na podstawie innych przyczyn, niezwiązanych z wojną. Trzeba jednak podkreślić, że ZUS nie jest zobowiązany do udzielenia ulgi. Może jej odmówić w ramach tzw. uznania administracyjnego. Skoro zgoda wyrażana jest poprzez zawarcie umowy, powstało pytanie, jak wobec tego wyrażana jest odmowa. Orzecznictwo sądowoadministracyjne stoi na stanowisku, że choć przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie określają sposobu, w jakim to następuje, należy przyjąć, iż może to nastąpić wyłącznie w drodze decyzji (tak np. NSA w wyroku z 16 czerwca 2011 r., sygn. akt II GSK 661/10). Decyzja taka może być zaskarżona do wojewódzkiego sądu administracyjnego. WSA nie może jednak nakazać ZUS udzielenia ulgi, może jedynie zbadać decyzję pod względem proceduralnym. Czasami zatem lepiej, aby płatnik po jakimś czasie złożył odrębny, ponowny wniosek o udzielenie ulgi, a nie zaskarżał decyzję po raz kolejny.
Całkowita nieściągalność
Kolejną ulgą, o której wspomina się w kontekście trudniejszej sytuacji przedsiębiorców, jest umorzenie składek. Tutaj również przepisy nie uległy zmianie, nie wprowadzono rozwiązań na kształt tych określonych w specustawie covidowej, która zwalniała ze składek pewne grupy płatników. Obowiązuje więc art. 28 ustawy systemowej w dotychczasowym brzmieniu. Zgodnie z ust. 1 tego przepisu należności z tytułu składek mogą być umarzane na wniosek w całości lub w części przez ZUS. Co ważne jednak, należności mogą być umarzane tylko w przypadku ich całkowitej nieściągalności. Całkowita nieściągalność została zaś zdefiniowana w art. 28 ust. 3, a zgodnie z nim zachodzi wtedy, gdy:
- dłużnik zmarł, nie pozostawiając żadnego majątku lub pozostawił ruchomości niepodlegające egzekucji albo pozostawił przedmioty codziennego użytku domowego, których łączna wartość nie przekracza kwoty stanowiącej trzykrotność przeciętnego wynagrodzenia i jednocześnie brak jest następców prawnych oraz nie ma możliwości przeniesienia odpowiedzialności na osoby trzecie;
- sąd oddalił wniosek o ogłoszenie upadłości dłużnika lub umorzył postępowanie upadłościowe z przyczyn, o których mowa w art. 13 i art. 361 pkt 1 prawa upadłościowego;
- nastąpiło zaprzestanie prowadzenia działalności przy jednoczesnym braku majątku, z którego można egzekwować należności, małżonka, następców prawnych, możliwości przeniesienia odpowiedzialności na osoby trzecie;
- nie nastąpiło zaspokojenie należności w zakończonym postępowaniu likwidacyjnym;
- wysokość nieopłaconej składki nie przekracza kwoty kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym;
- nie nastąpiło zaspokojenie należności w umorzonym postępowaniu upadłościowym;
- ogłoszono upadłość konsumencką;
- naczelnik urzędu skarbowego lub komornik sądowy stwierdził brak majątku, z którego można prowadzić egzekucję;
- jest oczywiste, że w postępowaniu egzekucyjnym nie uzyska się kwot przekraczających wydatki egzekucyjne.
Umorzenie składek powoduje także umorzenie odsetek za zwłokę, kosztów upomnienia i dodatkowej opłaty.
Od 18 września 2021 r. ustawa systemowa przewiduje także umorzenie z mocy prawa. Nastąpi ono, gdy doszło do wyrejestrowania płatnika oraz ubezpieczonych, a wysokość składek nie przekracza wysokości dziesięciokrotności kwoty kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym (160 zł). Drugim takim przypadkiem będzie śmierć dłużnika, jeżeli wysokość zadłużenia nie przekracza wysokości 10 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w kwartale poprzedzającym datę zgonu dłużnika.
Jak widać, żadna z tych przesłanek nie ma bezpośredniego związku z kłopotami finansowymi spowodowanymi wojną. O ile zatem nie doszło do całkowitej nieściągalności, o tyle płatnik nie ma co liczyć na umorzenie składek.
Stan majątkowy i sytuacja rodzinna
Ustawa na specjalnych zasadach dopuszcza możliwość umorzenia składek dla ubezpieczonych będących równocześnie płatnikami składek na te ubezpieczenia. Zgodnie z art. 28 ust. 3a mogą być one w uzasadnionych przypadkach umarzane pomimo braku ich całkowitej nieściągalności. Szczegółowe zasady określono w rozporządzeniu ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej w sprawie szczegółowych zasad umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne. Jak stanowi par. 3 tego aktu wykonawczego, ZUS może umorzyć należności z tytułu składek, jeżeli zobowiązany wykaże, że ze względu na stan majątkowy i sytuację rodzinną nie jest w stanie opłacić tych należności, ponieważ pociągnęłoby to zbyt ciężkie skutki dla zobowiązanego i jego rodziny, w szczególności w przypadku:
- gdy opłacenie należności z tytułu składek pozbawiłoby zobowiązanego i jego rodzinę możliwości zaspokojenia niezbędnych potrzeb życiowych;
- poniesienia strat materialnych w wyniku klęski żywiołowej lub innego nadzwyczajnego zdarzenia powodujących, że opłacenie należności z tytułu składek mogłoby pozbawić zobowiązanego możliwości dalszego prowadzenia działalności;
- przewlekłej choroby zobowiązanego lub konieczności sprawowania opieki nad przewlekle chorym członkiem rodziny, pozbawiającej zobowiązanego możliwości uzyskiwania dochodu umożliwiającego opłacenie należności.
Za rodzinę w tym przypadku uważa się wspólnie zamieszkujące i gospodarujące z zobowiązanym osoby spokrewnione lub niespokrewnione pozostające z zobowiązanym w faktycznym związku.
Możliwości zastosowania art. 28 ust. 3a są jednak ograniczone do płatników, którzy płacą składki sami za siebie. Ponadto ZUS korzysta z tej możliwości jedynie w wyjątkowych przypadkach. Najczęściej płatnik musi wykazać, że nie będzie w stanie spłacić zadłużenia. Przepis ten nie ma więc znaczenia dla przedsiębiorców mających kłopoty finansowe w związku z sytuacją w Ukrainie. ©℗
Warto zwrócić się do doradcy
ZUS zachęca, aby przed złożeniem wniosku o ulgę zwrócić się do doradcy umorzeniowego ZUS. Zaproponuje on przedsiębiorcy najdogodniejszą formę spłaty należności (np. rozłożenie na raty lub odroczenie), a także pomoże w wypełnieniu dokumentacji niezbędnej do udzielenia ulgi i poinformuje o etapach rozpatrywania wniosku. Jak podkreśla ZUS, usługa ta jest kierowana do osób, które mają trudności i zaległości w regulowaniu składek.
Ponadto doradca:
• zapewnia klientom pomoc w zgromadzeniu i przygotowaniu dokumentów niezbędnych do rozpatrzenia wniosku – poprzez wskazanie zakresu wymaganej dokumentacji oraz wydanie i objaśnienie aktualnych druków i formularzy;
• pomaga wypełnić oświadczenia niezbędne do rozpatrzenia wniosku;
• proponuje najdogodniejszą formę uregulowania zobowiązań – dostosowaną do indywidualnej sytuacji klienta i jego możliwości finansowych, a także wysokości zadłużenia;
• nawiązuje kontakt telefoniczny lub e-mailowy z dłużnikami.
Źródło: zus.pl
Podstawa prawna
• art. 28 i art. 29 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 423; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2105)
• par. 3 rozporządzeniu ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej 31 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne (Dz.U. nr 41, poz. 1365)