Spółdzielnie energetyczne coraz popularniejsze. Co powinna rozważyć gmina, zanim zdecyduje się na jej założenie

Tylko do końca tego roku można zarejestrować spółdzielnię, która zużywa na własne potrzeby co najmniej 40 proc. wytworzonej w ciągu roku energii. Od 1 stycznia 2026 r. minimalny wymagany poziom autokonsumpcji wzrośnie do 70 proc. Jednak decyzji o jej utworzeniu nie można podejmować pochopnie – wskazujemy zatem, co muszą rozważyć jednostki samorządu terytorialnego.

Optymalizacja kosztów energii elektrycznej oraz efektywność energetyczna stają się priorytetami dla wielu jednostek samorządu terytoriualnego. Dlatego coraz więcej z nich przygląda się pomysłowi spółdzielni energetycznych. O rosnącym zainteresowaniu świadczy m.in. to, że tylko w pierwszym kwartale rozpoczęło działalność 14 nowych tego typu inicjatyw (czyli prawie co piąta z obecnie działających. Warto też wspomnieć, że trwają prace nad projektem ustawy, która pozwoli na tworzenie spółdzielni energetycznych również na terenach miejskich. Obecnie mogą działać tylko na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich.

Idea rozproszonych, wewnętrznie zbilansowanych spółdzielni jest przedstawiana jako panaceum na główny problem polskich sieci energetycznych związany z przyłączaniem coraz większej liczby instalacji OZE.

Czynniki ryzyka przy zakładaniu spółdzielni energetycznej przez gminę

Spółdzielnia energetyczna to – jak wynika z definicji zawartej w art. 33a ustawy o odnawialnych źródłach energii (dalej: ustawa o OZE) – taka forma spółdzielni, której „podstawą jest zrzeszenie lokalnego społeczeństwa, jednostek samorządu terytorialnego lub działających na tym obszarze przedsiębiorców w celu budowy nowych lub łączenia ze sobą już istniejących instalacji odnawialnych źródeł energii, wykorzystujących lokalnie dostępne zasoby”. Jednak prowadzenie takich inicjatyw może wiązać się z istotnymi ryzykami, które należy skrupulatnie przeanalizować, zanim się podejmie decyzję o utworzeniu. O korzyściach płynących z ich założenia wiele już napisano, dlatego wskazujemy przede wszystkim kluczowe ryzyka, a także ich możliwe konsekwencje, jakie powinny wziąć pod uwagę jednostki samorządu terytorialnego (JST) – wszystko to po to, aby pomóc im w podjęciu świadomej decyzji oraz przygotowaniach do założenia spółdzielni.

Założenie spółdzielni wiąże się z koniecznością spełnienia licznych wymogów, od obowiązku wpisu spółdzielni do Krajowego Rejestru Sądowego (KRS) i złożenia wniosku o zamieszczenie w wykazie spółdzielni energetycznych prowadzonym przez Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa (KOWR), po obowiązki wynikające z prawa zamówień publicznych (PZP) oraz te szczegółowe w zakresie rozliczeń energetycznych.

Warunek autokonsumpcji

Przede wszystkim samorząd musi przeanalizować zakres obowiązków związanych z wymogiem zbilansowania produkcji energii (potocznie określanym jako wymóg „autokonsumpcji”). To jeden z kluczowych wymogów narzuconych tego typu inicjatywom.

Zgodnie z wciąż jeszcze obowiązującymi przepisami spółdzielnia dzięki energii produkowanej z OZE musi pokryć w ciągu roku nie mniej niż 40 proc. potrzeb własnych danej spółdzielni energetycznej i jej członków (co wynika z art. 41 ustawy z 17 sierpnia 2023 r. o zmianie ustawy o odnawialnych źródłach energii oraz niektórych innych ustaw). Jednak co istotne, jeśli wniosek o zamieszczenie w wykazie spółdzielni energetycznych zostanie złożony po 31 grudnia 2025 r., to wówczas wymagana będzie już autokonsumpcja na poziomie minimum 70 proc. (wynika to z art. 38e ust. 1 pkt 3 lit. a ustawy o odnawialnych źródłach energii; dalej: ustawa o OZE).

Biorąc pod uwagę to, że spółdzielnie często decydują się na produkcję energii w niewielkich instalacjach fotowoltaicznych (PV), spełnienie wymogu autokonsumpcji nawet na poziomie 40 proc. może być trudne. Należy jednak pamiętać, że jest to warunek rejestracji spółdzielni energetycznej w KOWR. Według zamierzeń ustawodawcy spółdzielnie energetyczne mają umożliwiać zagospodarowanie w jak najszerszym zakresie wyprodukowanej przez siebie energii.

Warto dodać, że z ekonomicznego punktu widzenia najbardziej korzystnym dla spółdzielni energetycznej rozwiązaniem będzie dążenie do zbilansowania ilości wytworzonej energii z jej odbiorem w każdej godzinie doby. Dzięki temu spółdzielnia może zarówno znacząco obniżyć koszty energii, jak i zwiększyć swoją niezależność energetyczną od zewnętrznych dostawców.

Kłopoty z przyłączeniem instalacji OZE do sieci energetycznej

Problematyczną kwestię dla spółdzielni energetycznych stanowi także uzyskanie warunków przyłączenia. Mimo że w przepisach ustawy - Prawo energetyczne przewidziane są preferencje dla przyłączania spółdzielni energetycznej do sieci elektroenergetycznej, to w praktyce często barierę dla spółdzielni stanowią czynności związane z formalnościami w zakresie umowy przyłączeniowej, jak i finalne negocjowanie umów na sprzedaż i dystrybucję energii elektrycznej. Problem wynika głównie z braku wiedzy oraz doświadczenia w tym zakresie, ale także z faktu, że po drugiej stronie stają profesjonalne podmioty energetyczne, które mają przewagę negocjacyjną.

Warto jednak pamiętać, że zgodnie z aktualnymi przepisami operator systemu dystrybucyjnego (OSD) nie może odmówić wydania warunków przyłączenia instalacji OZE, która będzie wytwarzać energię elektryczną w ramach spółdzielni energetycznej, jeżeli spełnione są przesłanki określone w art. 7 ust. 8d¹⁴ ustawy Prawo energetyczne, dotyczące m.in. tego, na czyje potrzeby instalacja będzie wytwarzać energię oraz jaka będzie łączna moc zainstalowana elektryczna wszystkich instalacji OZE.

Restrykcyjne regulacje dotyczące działalności spółdzielni energetycznej

Na podstawie art. 38n ustawy o odnawialnych źródłach energii dyrektor generalny KOWR ma prawo przeprowadzać kontrolę związaną z przedmiotem działalności spółdzielni energetycznych. Podczas takich kontroli może zweryfikować m.in., czy spółdzielnia energetyczna spełnia warunki, o których mowa w art. 38e ust. 1 pkt 3 ustawy OZE (chodzi o wymogi w zakresie autokonsumpcji). Nieprzestrzeganie regulacji może prowadzić do poważnych konsekwencji, z których najbardziej dotkliwą jest wykreślenie danej spółdzielni z wykazu spółdzielni energetycznych, w drodze decyzji Dyrektora Generalnego KOWR.

Podmiot, który wykreślono z wykazu spółdzielni energetycznych na danym obszarze, może ubiegać się o ponowne zamieszczenie w tym wykazie nie wcześniej niż po upływie trzech lat od dnia wykreślenia.

Pułapki związane z prawem zamówień publicznych

Spółdzielnie energetyczne, w których członkami są jednostki samorządu terytorialnego, muszą stosować prawo zamówień publicznych (dalej: p.z.p.). To niestety – bardzo ogranicza możliwości obrotu energią. Między innymi zgodnie z aktualnym stanem prawnym przepisy nie pozwalają na wyłączenie obrotu energią pomiędzy członkami spółdzielni energetycznej spod stosowania prawa zamówień publicznych. Kłopotliwy dla jednostek samorządu terytorialnego przystępujących do spółdzielni energetycznych jest także m.in. art. 434 p.z.p., zgodnie z którym umowę o zamówienie publiczne zawiera się na okres nie dłuższy niż cztery lata, który tylko w wyjątkowych przypadkach można przedłużyć.

Z uwagi na powyższe, opracowanie modelu spółdzielni energetycznej dla podmiotów zobowiązanych do stosowania prawa zamówień publicznych może stanowić skomplikowany proces, który wymaga dokładnego zaplanowania i ciągłej aktualizacji z uwagi na zmiany przepisów prawnych.

Należy wskazać, że nieprzestrzeganie przepisów p.z.p. może skutkować sankcjami prawnymi oraz utratą możliwości zastosowania korzystnych warunków zakupu energii. Warto zatem na etapie planowania modelu spółdzielni dokładnie zastanowić się nad strukturą prawną spółdzielni i kompleksowo skonsultować rozważany, konkretny model spółdzielni.

Zaplecze finansowe spółdzielni energetycznej

Kluczem do sukcesu spółdzielni energetycznej jest przeprowadzenie odpowiedniej analizy biznesowej, umiejętne zarządzanie budżetem, a także odpowiedni wybór źródeł finansowania. Koszty początkowe obejmujące inwestycje w infrastrukturę, zakup technologii oraz zatrudnienie wyspecjalizowanej kadry mogą być znaczne. Niemniej jednak, istotne jest zapewnienie stabilności finansowej i pełnego pokrycia kosztów bieżących do momentu uzyskania korzyści finansowych ze spółdzielni energetycznej.

Potencjalne źródła finansowania obejmują w szczególności granty, fundusze europejskie oraz partnerstwa publiczno-prywatne.

Brak wystarczającego finansowania może prowadzić do zadłużenia jednostki samorządu, co wpłynie na jej reputację oraz możliwości realizacji innych projektów. Nie można również zapomnieć o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych. Warto także pamiętać, że z perspektywy spółdzielni energetycznej korzystne może być zainwestowanie we własną infrastrukturę, a tego typu działania też wymagają przeprowadzenia odpowiedniej analizy prawnej i podatkowej.

Co może pomóc spółdzielni energetycznej w osiągnięciu sukcesu

Warto wskazać czynniki, które mogą zwiększyć szansę na powodzenie projektu spółdzielni energetycznej.

Odpowiedni dobór członków s

Istotny dla sprawnego i efektywnego funkcjonowania spółdzielni energetycznej może okazać się odpowiedni dobór jej członków. Odpowiednio dobrany skład może przynieść korzyści, zwłaszcza jeśli uda się uzyskać wysoki poziom zbilansowania wytwarzania i poboru energii. Optymalny dobór członków spółdzielni energetycznej jest też kluczowy, aby spełnić regulacje ustawowe związane ze wspomnianym już wcześniej wymogiem minimalnej autokonsumpcji. W praktyce oznacza to, że członkowie powinni być dobrani w taki sposób, aby ich zużycie energii (profil poboru) jak najlepiej harmonizowało się z profilem produkcji z instalacji OZE.

W idealnej sytuacji spółdzielnia powinna najpierw przeanalizować profil zużycia energii przez poszczególnych członków spółdzielni i dopiero w kolejnym kroku zdecydować o inwestycji w odpowiednie źródło OZE. Niestety, w praktyce w większości spółdzielni energetycznych w Polsce proces ten zazwyczaj przebiega odwrotnie: gmina zwykle posiada już jakieś źródła OZE i dopiero w kolejnym etapie podejmuje decyzję o założeniu spółdzielni energetycznej.

Zaplecze technologiczne spółdzielni energetycznej

Już na etapie planowania utworzenia spółdzielni energetycznej należy przewidzieć w strategii również technologiczne rozwiązania sprzyjające poprawie wskaźników zbilansowania wewnętrznego, ponieważ (o czym wspomnieliśmy na wstępie) regulacyjne kryteria co do autokonsumpcji są coraz bardziej wymagające.

Technologia, którą warto rozważyć, to magazynowanie energii. Magazyny energii mogą być instalowane zarówno przy instalacjach OZE, jak i u końcowych odbiorców. Zastosowanie magazynów energii pozwala łatwiej zarządzać nadwyżkami energii w okresach niskiego zapotrzebowania. Dodatkowo dobrze zarządzane magazyny energii mogą zmniejszyć koszty związane z usługami dystrybucji.

Do rozważenia jest też inwestycja w biogazownie. Stabilna produkcja energii z biogazowni, choć droższa i trudniejsza w realizacji, może przynieść korzyści w dłuższej perspektywie.

Przeprowadzenie analiz

Przed podjęciem decyzji o utworzeniu spółdzielni warto dokładnie przeanalizować wszystkie aspekty biznesowe oraz regulacyjne. Analizy powinny dotyczyć w szczególności kwestii takich jak:

• wielkość wolumenu energii,
• profil poboru energii przez członków spółdzielni,
• profil produkcji energii,
• dobór instalacji wytwórczych,
• potencjalne korzyści finansowe z założenia spółdzielni energetycznej.

Czynnikiem wspierającym efektywność ekonomiczną spółdzielni jest oczywiście także przemyślany model wzajemnych rozliczeń między jej członkami. Warto pamiętać, że to ilość energii produkowanej w instalacjach należących do spółdzielni bezpośrednio wpływa na jej opłacalność.

Komunikacja ze społecznością

Aspekt społeczny jest istotnym elementem inwestycji w OZE. Ważne jest, żeby inwestorzy planujący posadowienie źródeł OZE zadbali o współpracę i w miarę możliwości uwzględniali stanowisko lokalnej społeczności, zamieszkującej w okolicy źródeł OZE.

Podkreślić trzeba, że sprzeciw lokalnej społeczności w stosunku do planów inwestycyjnych w zakresie OZE może doprowadzić zarówno do zwiększenia kosztów inwestycji, jak i do wydłużenia całego procesu, a nawet do zablokowania inwestycji. Warto zatem zadbać o odpowiednią komunikację oraz o przedstawienie okolicznym mieszkańcom korzyści płynących z tych inwestycji, takich jak m.in. wzrost wpływów z podatków do budżetów JST.

Kwestie podatkowe

Zakładając i prowadząc spółdzielnię energetyczną, warto również zwrócić uwagę na kwestie podatkowe. W szczególności istotne jest ustalenie statusu spółdzielni w podatku od towarów i usług (VAT), a więc m.in. czy powinna być ona zarejestrowana jako czynny podatnik VAT i czy będzie zobowiązana do odprowadzania podatku z tytułu wykonywanych czynności (co będzie miało również bezpośrednie przełożenie na sposób rozliczenia wytwarzanej energii z członkami spółdzielni). Istotną kwestią jest również ustalenie, czy będzie miała prawo do odliczenia VAT z tytułu ponoszonych wydatków.

Podsumowanie

Spółdzielnie energetyczne mogą przynieść wiele korzyści, m.in. zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego, obniżenie kosztów energii oraz wsparcie dla działań proekologicznych. Kluczowe jest jednak, aby podejść do tego tematu z pełnym zaangażowaniem oraz odpowiedzialnością, rozważając zarówno plusy, jak i minusy. Świadome podejście do ryzyk i korzyści pozwoli jednostkom samorządu terytorialnego na podejmowanie decyzji, które będą służyć interesom lokalnej społeczności oraz całemu systemowi elektroenergetycznemu. ©℗