Czy wypłata nagrody uznaniowej w okresie niezdolności do pracy pracownika pozwoli na jej zwolnienie ze składek? [Poradnia ubezpieczeniowa]

Zasady oskładkowania przychodów pracownika zostały określone w przepisach ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (dalej: rozporządzenie). Wynika z nich, że podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe pracowników stanowi przychód ze stosunku pracy w rozumieniu przepisów podatkowych – z pewnymi wyjątkami. Wyjątki te obejmują:

• wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną oraz zasiłki z ubezpieczeń społecznych;
• przychody wymienione w par. 2 rozporządzenia.

Zgodnie z par. 2 ust. 1 pkt 26 rozporządzenia podstawy wymiaru składek nie stanowią składniki wynagrodzenia, do których pracownik ma prawo w okresie pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, zasiłku chorobowego, macierzyńskiego, opiekuńczego, świadczenia rehabilitacyjnego, w myśl postanowień układów zbiorowych pracy lub przepisów o wynagradzaniu, jeżeli są one wypłacane za okres pobierania tego wynagrodzenia lub zasiłku.

W opisywanym przypadku pracodawca zamierza przyznawać nagrody uznaniowe jako wyraz specjalnego uznania za pracę, a może je wypłacać także w czasie, gdy pracownik jest niezdolny do pracy. Na to rozróżnienie zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z 20 września 2017 r., sygn. akt I UK 364/16, rozpatrując podobną sprawę. Sąd stanął po stronie ZUS i uznał, że tego rodzaju nagrody nie korzystają ze zwolnienia składkowego. W uzasadnieniu SN wyjaśnił zastosowanie par. 2 ust. 1 pkt 26 rozporządzenia, zwracając uwagę, że korespondujący z nim przepis znajduje się w art. 41 ust. 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Zgodnie z nim przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego nie uwzględnia się składników wynagrodzenia, do których pracownik zachowuje prawo w okresie pobierania tego zasiłku zgodnie z postanowieniami układów zbiorowych pracy lub przepisami o wynagradzaniu, jeżeli są one wypłacane za okres pobierania tego zasiłku. Chodzi zatem o to, by składnik, który jest przyznawany pracownikowi za okres, gdy pobiera zasiłek, nie był ani oskładkowany, ani nie wchodził do podstawy wymiaru zasiłku.

SN podkreślił prawidłowość ustaleń sądu II instancji. Sąd apelacyjny ustalił bowiem wcześniej, że płatnik nie zamierza wypłacać pracownikom nagród za okres pobieranego wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy czy za okres pobieranego zasiłku, lecz za wkład pracy przy wykonywaniu obowiązków w okresach przed lub po powstaniu u danego pracownika niezdolności do pracy. Przy nagrodach o charakterze uznaniowym za określony wkład pracy przy realizacji jakiegoś zadania trudno mówić o potrącaniu lub niezmniejszaniu nagrody za czas absencji chorobowej. Okoliczność, że wypłata nagrody może przypaść na dzień nieobecności w pracy pracownika z powodu choroby, nie oznacza, że świadczenie to zostało wypłacone za okres pobieranego wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy czy zasiłku chorobowego. SN zaakcentował, że dla wyłączenia danego składnika wynagrodzenia z podstawy wymiaru składek nie wystarczy sam zapis o jego niezmniejszeniu za okres niezdolności do pracy, ale to, czy pracownik ma do niego prawo w okresie pobierania wynagrodzenia za okres niezdolności do pracy (zasiłku chorobowego) i czy wypłacany jest za okres pobierania tego wynagrodzenia lub zasiłku.

Podobnie zatem w opisywanej sytuacji należy uznać, że nagrody są oskładkowane. Sam fakt, że wypłata danej nagrody może przypaść na okres, w którym pracownik pobiera np. zasiłek chorobowy, nie wpływa na charakter tego składnika – jest on bowiem przyznawany za wykonaną pracę.

Czy uzyskanie orzeczenia lekarza orzecznika o niezdolności do pracy przesądza o otrzymaniu renty?

Tak, teoretycznie jest to możliwe, ponieważ każde orzeczenie lekarza orzecznika może być zakwestionowane przez prezesa ZUS.

Zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (dalej: ustawa emerytalna) lekarz orzecznik w formie orzeczenia ocenia niezdolność do pracy, jej stopień oraz ustala m.in. datę powstania niezdolności do pracy oraz trwałość lub przewidywany okres niezdolności do pracy. Od orzeczenia lekarza orzecznika osobie zainteresowanej przysługuje sprzeciw do komisji lekarskiej w ciągu 14 dni od dnia doręczenia tego orzeczenia. Jeśli wnioskodawca nie kwestionuje orzeczenia lekarza, nie składa sprzeciwu, ZUS wydaje na tej podstawie decyzję o przyznaniu renty. Trzeba jednak pamiętać o art. 14 ust. 2d, zgodnie z którym prezes ZUS w terminie 14 dni od dnia wydania orzeczenia przez lekarza orzecznika, może zgłosić zarzut wadliwości orzeczenia i przekazać sprawę do rozpatrzenia komisji lekarskiej. O zgłoszeniu zarzutu wadliwości ZUS niezwłocznie zawiadamia osobę zainteresowaną. Komisja rozpatrując sprzeciw lub zarzut wadliwości, na nowo ocenia niezdolność do pracy i jej stopień.

Zatem podstawę dla ZUS do wydania decyzji o przyznaniu renty stanowi orzeczenie lekarza, od którego nie tylko nie został wniesiony sprzeciw, ale także prezes ZUS nie zgłosił zarzutu wadliwości. Trzeba jednak zaznaczyć, że zgłaszanie zarzutu wadliwości zdarza się bardzo rzadko.

Aby otrzymać rentę z tytułu niezdolności do pracy, poza orzeczeniem lekarza lub ewentualnie komisji lekarskiej konieczne jest spełnienie warunków stażowych, o których mowa w art. 57 ustawy emerytalnej. Zgodnie z nim renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który spełnił łącznie następujące warunki:

• jest niezdolny do pracy;
• ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy, w zależności od wieku, w którym powstała niezdolność do pracy (przykładowo, gdy powstała po 30. roku życia wnioskodawcy, wymagany okres składkowy i nieskładkowy to pięć lat);
• niezdolność do pracy powstała w okresach ubezpieczenia (w uproszczeniu) oraz w okresach pobierania świadczenia pielęgnacyjnego lub specjalnego zasiłku opiekuńczego lub zasiłku dla opiekuna, za które nie było obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów – warunku tego nie trzeba spełniać, gdy okres składkowy i nieskładkowy wynosi: 20 (kobiety) lub 25 (mężczyźni) lat;
• nie ma ustalonego prawa do emerytury z FUS lub nie spełnia warunków do jej uzyskania.

Zatem także w opisywanej sytuacji uzyskanie korzystnego orzeczenia od lekarza orzecznika jest dopiero pierwszym krokiem do otrzymania renty. Może się bowiem zdarzyć, że prezes ZUS zgłosi zarzut wadliwości albo, co bardziej prawdopodobne, okaże się, że wnioskodawca nie spełnia warunków stażowych.

Kiedy można uznać, że doszło do wypadku podczas podróży służbowej?

Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba odwołać się do definicji zawartych w ustawie o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (dalej: ustawa wypadkowa). Zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy zasiłkowej za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:

• podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych;
• podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia;
• w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

Jak wynika zaś z ust. 2 na równi z wypadkiem przy pracy traktuje się wypadek, któremu pracownik uległ:

• w czasie podróży służbowej w okolicznościach innych niż określone powyżej, chyba że wypadek spowodowany został postępowaniem pracownika, które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań;
• podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony;
• przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe.

Jak widać, definicje wypadku przy pracy i zdarzenia zrównanego z wypadkiem przy pracy, do którego doszło w podróży służbowej, różnią się.

Różnicę tę wyjaśnił m.in. Sąd Najwyższy w wyroku z 12 kwietnia 2016 r., sygn. akt I Uk 100/15. SN uznał, że art. 3 ust. 2 pkt 1 ustawy wypadkowej ustanawia ochronę ubezpieczeniową przez cały czas pobytu pracownika w podróży służbowej, rozciągając ją na okoliczności należące do sfery jego prywatnych spraw (np. prawo do skorzystania z odpoczynku, spacerów, zakupów, przygotowania posiłków lub ich spożywania poza miejscem wykonywania obowiązków służbowych). Różnica między wypadkiem przy pracy a wypadkiem w czasie podróży służbowej dotyczy okoliczności wypadku, a w szczególności tego, że ten pierwszy powinien pozostawać w związku z pracą, zaś drugi – wiązać się z wykonywaniem zadań powierzonych na czas podróży służbowej. W konsekwencji przy kwalifikowaniu danego zachowania jako pozostającego w związku z podróżą służbową należy badać, czy w łączności z nią pozostawał cel zachowania pracownika, czy też miało ono wyłącznie prywatny charakter. SN wyjaśnił, że zachowaniami niepozostającymi w związku z wykonywaniem powierzonego zadania i sprzecznymi z celem podróży służbowej są te zachowania ze sfery prywatnych spraw pracownika, które nie były konieczne do realizacji celu i warunków odbywania podróży służbowej. W czasie podróży służbowej pracownik może być zatem pozbawiony ochrony ubezpieczeniowej wówczas, gdy zerwał związek z wykonywaniem powierzonych mu zadań służbowych poprzez sprowokowanie lub spowodowanie zdarzenia wypadkowego zachowaniem niepozostającym w żadnym związku z celem tej podróży.

Biorąc pod uwagę stanowisko SN, należy jednak uznać, że ten związek nie ulega automatycznemu zerwaniu po zakończeniu standardowych godzin pracy pracownika. Pracownik jest bowiem w podróży służbowej cały czas, a nie w godzinach swojej zwykłej pracy.

Dlatego też w opisywanej sytuacji pracodawca powinien przeprowadzić kompleksowe postępowanie powypadkowe, a nie kierować się jedynie godziną, w której doszło do zdarzenia. ©℗