Co powinien zrobić płatnik, gdy doszło do opóźnienia w wypłacie zasiłku opiekuńczego? [Poradnia ubezpieczeniowa]

Zgodnie z art. 64 ust. 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa płatnicy zasiłków wypłacają zasiłki w terminach przyjętych dla wypłaty wynagrodzeń lub dochodów, a ZUS na bieżąco po stwierdzeniu uprawnień. Zasiłki te wypłaca się nie później jednak niż w ciągu 30 dni od dnia wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do ustalenia prawa do zasiłku. Płatnik składek, który nie wypłacił zasiłku w tym terminie, musi wypłacić odsetki od tego zasiłku – w wysokości i na zasadach określonych w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych. Chodzi tu o art. 85 tej ustawy. Zgodnie z ust. 1 tego przepisu, jeżeli ZUS – w wymaganym terminie – nie ustalił prawa do świadczenia lub nie wypłacił tego świadczenia, to jest on obowiązany do wypłaty odsetek od tego świadczenia w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie określonych przepisami prawa cywilnego. Nie dotyczy to przypadku, gdy opóźnienie w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które ZUS nie ponosi odpowiedzialności. Przepis ten będzie mieć takie same zastosowanie do płatników.

Analogiczne zastosowanie będzie miało też orzecznictwo dotyczące tego przepisu. Warto przy tym zwrócić uwagę np. na postanowienie Sądu Najwyższego z 1 grudnia 2020 r., sygn. akt III UK 518/19. SN uznał, że określenie „okoliczności, za które Zakład nie ponosi odpowiedzialności” oznacza, że ZUS nie jest obowiązany do wypłaty odsetek nie tylko wtedy, gdy nie ponosi winy w opóźnieniu, lecz także wtedy, gdy opóźnienie w ustaleniu i wypłacie prawa do świadczenia pieniężnego z ubezpieczenia społecznego jest skutkiem innych przyczyn niezależnych od zakładu. W odniesieniu do płatników będzie to miało zatem ten skutek, że w sytuacjach takich, jak w opisywanym przypadku, płatnik będzie ponosił odpowiedzialność odsetkową za brak zasiłku także opiekuńczego. Brak wypłaty jest bowiem spowodowany błędem pracownika działu kadr.

Zasady wypłaty odsetek precyzuje rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 1 lutego 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad wypłacania odsetek za opóźnienie w ustaleniu lub wypłacie świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Wynika z niego, że ustalenie należnych do wypłaty odsetek oblicza się przez pomnożenie kwoty opóźnionego świadczenia przez liczbę dni opóźnienia i przez roczną stopę procentową odsetek oraz przez podzielenie tego iloczynu przez 365. Rozporządzenie także wskazuje, że odsetki wypłaca się za okres od dnia następującego po upływie terminu na ustalenie prawa do świadczeń lub ich wypłaty – przewidzianego w przepisach określających zasady przyznawania i wypłacania świadczeń – do dnia wypłaty świadczeń. Skoro zatem termin na wypłatę zasiłku opiekuńczego mija 30. dnia od wyjaśnienia ostatniej okoliczności, to w takim razie odsetki należy liczyć od dnia 31. Ponadto jeżeli świadczenie jest wypłacane osobie uprawnionej za pośrednictwem poczty lub na rachunek bankowy, za dzień wypłaty świadczeń uważa się dzień przekazania należności na pocztę lub do banku, a nie datę dotarcia wypłaty na rachunek pracownika. ©℗

Czy praca na śmieciówkach może być uznana za szczególne okoliczności pozwalające na przyznanie renty w drodze wyjątku?

Warunki do nabycia renty z tytułu niezdolności do pracy określa art. 57 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (dalej: ustawa emerytalna). Zgodnie z jego ust. 1 renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który spełnił łącznie następujące warunki:

• jest niezdolny do pracy;
• ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy;
• niezdolność do pracy powstała w okresach (w uproszczeniu) ubezpieczenia oraz w okresach pobierania świadczenia pielęgnacyjnego lub specjalnego zasiłku opiekuńczego określonych w przepisach o świadczeniach rodzinnych lub zasiłku dla opiekuna określonego w przepisach o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów, za które nie było obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów;
• nie ma ustalonego prawa do emerytury powszechnej lub nie spełnia warunków do jej uzyskania.

Warunek posiadania wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony osiągnął okres składkowy i nieskładkowy wynoszący łącznie co najmniej:

• jeden rok – jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat;
• dwa lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 20 do 22 lat;
• trzy lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 22 do 25 lat;
• cztery lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 25 do 30 lat;
• pięć lat – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat.

Ustawa emerytalna przewiduje jednak możliwość przyznania renty w drodze wyjątku osobom, które nie spełniają powyższych warunków. Zgodnie z jej art. 83 ust. 1 ubezpieczonym oraz pozostałym po nich członkom rodziny, którzy wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają warunków wymaganych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty, nie mogą – ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek – podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym i nie mają niezbędnych środków utrzymania, prezes ZUS może przyznać w drodze wyjątku świadczenia.

Spory wywołuje określenie „wskutek szczególnych okoliczności”, które może być interpretowane w różny sposób. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na jeden z najświeższych wyroków w tego typu sprawie, wydany 3 października 2024 r. przez NSA (sygn. akt III OSK 1334/24). Sąd rozpatrując podobną sprawę, uznał, że za szczególną okoliczność na potrzeby stosowania art. 83 ust. 1 przyjmuje się wyłącznie obiektywne i niezależne od woli konkretnej osoby zdarzenia bądź trwały stan, wykluczający jej aktywność zawodową z powodu niemożności przezwyciężenia ich skutków. Tak więc przyznanie tego świadczenia jest możliwe tylko w przypadku, gdy ubezpieczony wykazał wolę podejmowania pracy i opłacania składek, ale na skutek wystąpienia nadzwyczajnych, niezależnych od jego woli okoliczności nie spełnia on wymagań do uzyskania świadczenia w trybie zwykłym i tylko z tego powodu przyznanie świadczenia w trybie wyjątkowym jest zasadne. Konieczne jest zatem wykazanie, że ubezpieczony, którego praca stanowi źródło uprawnień do świadczenia z ubezpieczenia społecznego, nie wypracował prawa do normalnego świadczenia ubezpieczeniowego na skutek jakichś szczególnych okoliczności. NSA uznał przy tym, że sam fakt, iż ktoś wykaże pracę w oparciu o nieoskładkowane umowy, nie oznacza, że nie mógł podjąć pracy w oparciu o umowy oskładkowane. Nie jest bowiem wykluczone, że była to świadoma decyzja osoby, która teraz ubiega się o przyznanie jej renty w drodze wyjątku. Trzeba przy tym przypomnieć, że wysoki poziom bezrobocia co do zasady nie jest uznawany w orzecznictwie za okoliczność szczególną na potrzeby stosowania omawianego przepisu.

Można zatem uznać, że także w opisywanej sytuacji deklaracja wnioskodawcy, że pracował na śmieciówkach, nie wpłynie na uwzględnienie skargi. Wnioskodawca musiałby uzasadnić, że szczególne okoliczności nie pozwoliły mu np. na podjęcie pracy oskładkowanej w innej miejscowości.

Na jakich zasadach prawo do zasiłku traci osoba, która przebywała na kilku zwolnieniach lekarskich bez żadnej przerwy

Zgodnie z art. 17 ust. 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia. Za wykorzystywanie zwolnienia niezgodnie z jego celem można uznać np. wyjazd turystyczny.

Stwierdzenie takiej okoliczności będzie skutkować wydaniem przez ZUS decyzji o braku prawa do zasiłku chorobowego. Zgodnie zaś z art. 84 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. Odsetki są naliczane od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia do dnia spłaty.

Za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się m.in. świadczenia z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego, co do których stwierdzono, że w okresie ich pobierania świadczeniobiorca wykonywał w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystywał zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia.

W opisywanej sytuacji ZUS stwierdził, że ubezpieczona wykorzystała zwolnienie od pracy niezgodnie z jego celem tylko przez kilka dni, a kilkutygodniowa niezdolność do pracy obejmowała trzy oddzielne zwolnienia lekarskie. Tymczasem jak uznał Sąd Najwyższy np. w wyroku z 1 czerwca 2023 r., sygn. akt I USKP 149/21, utrata prawa do zasiłku chorobowego dotyczy tylko okresu objętego zaświadczeniem (zwolnieniem) lekarskim, w którym nastąpiło podjęcie pracy zarobkowej, a nie całego okresu zasiłkowego (art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej).

Należy zatem uznać, że także w opisywanej sytuacji ubezpieczona powinna stracić zasiłek tylko za okres tego zwolnienia lekarskiego, na który przypadł wyjazd turystyczny. Nie ma znaczenia, że zwolnienia te były wystawiane w ciągłości (bez przerwy). Ubezpieczona może złożyć odwołanie od decyzji ZUS tylko w tym zakresie. Jednocześnie powinna jak najszybciej kwotę zasiłku przypadającą za okres tego zwolnienia, podczas którego odbył się wyjazd. Zgodnie bowiem z art. 84 ust. 1a ustawy systemowej w razie zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń, w terminie wskazanym w decyzji zobowiązującej do zwrotu tych należności, nie nalicza się odsetek od spłaconych należności za okres od dnia przypadającego po dniu wydania decyzji do dnia spłaty.