Przeszczep uratował mojemu przyjacielowi życie. Pod wpływem tego zdarzenia także chciałem zostać potencjalnym dawcą – pisze pan Jarosław. – Z tego, co się zorientowałem, dawcą pośmiertnym może zostać każdy, kto za życia nie wyrazi sprzeciwu w formie wpisu w Centralnym Rejestrze Sprzeciwów. Czy to jednak wystarczy? Czy nie trzeba zadeklarować chęci w jakiejś wyrazistszej formie – zastanawia się czytelnik.
W zasadzie nie, choć aby jednoznacznie wyrazić wolę oddania swoich narządów po śmierci, warto nosić przy sobie podpisane oświadczenie woli. Może to być własnoręcznie podpisany dokument, może mieć formę zbliżoną do legitymacji lub karty kredytowej (wydają je różne organizacje). Niezależnie jednak, czy takie oświadczenie woli wyrazimy, czy nie, dawcą możemy zostać. W polskim prawie obowiązuje bowiem domniemana zgoda na oddanie narządów. Oznacza to, że jako dawcę traktuje się każdego, kto nie zarejestrował sprzeciwu. W praktyce jednak wiele do powiedzenia ma pozostała po zmarłym rodzina (patrz wypowiedź specjalisty).
Organy osoby zmarłej nadające się do przeszczepu to nerki, serce, wątroba, płuca, trzustka, rogówki, skóra, kości, szpik kostny i jelita. Większość narządów należy przeszczepić od 6 do 72 godzin po pobraniu ich od dawcy. Niektóre (rogówki, skóra, zastawki serca, kości, ścięgna, więzadła, chrząstki) mogą być przechowywane i użyte później. W przypadku dawców pośmiertnych nie ma ograniczeń wiekowych. Organy mogą być pobierane zarówno od dzieci, jak i od osób w podeszłym wieku.
To jednak dotyczy dawstwa pośmiertnego. Istnieje też dawstwo żywe, oznaczające pobranie komórek, tkanek lub narządów od żyjącego człowieka, celem uratowania życia innej osoby (może to być fragment wątroby, nerka). Dawcą może być osoba pełnoletnia, mająca pełną zdolność do czynności prawnych, która wyrazi pisemną zgodę na przekazanie tkanek lub narządów ściśle określonemu biorcy. Dawstwo żywe podlega jednak poważnym ograniczeniom i – co do zasady – może odbywać się w rodzinie. Dawcą można być dla najbliższych krewnych w linii prostej (wstępnych i zstępnych), rodzeństwa, osoby przysposobionej lub małżonka. Organy innej, niespokrewnionej osobie można oddać tylko wyjątkowo, jeśli uzasadniają to szczególne względy osobiste. W tym jednak przypadku konieczna jest zgoda sądu (sad rejonowy dla miejsca zamieszkania dawcy). Odrębne zasady dotyczą oddawania szpiku – tu pokrewieństwo z biorcą nie jest konieczne, należy zarejestrować się w banku dawców.
Istnieje jednak wiele chorób, które wykluczają możliwość oddania organów zarówno za życia, jak i po śmierci. Należą do nich między innymi przebyta choroba nowotworowa, nosicielstwo wirusa HIV, WZW, choroby autoimmunologiczne. Są też schorzenia, które uniemożliwiają tylko oddanie niektórych narządów (np. astma uniemożliwia dawstwo płuc, ale nie rogówki).
Warto także wiedzieć, że w naszym kraju obowiązuje całkowity zakaz handlu ludzkimi narządami. Nie wolno nawet rozpowszechniać ogłoszeń w tej sprawie ani pośredniczyć w odpłatnej wymianie, bo grozi to pozbawieniem wolności do roku. Trzy lata pozbawienia wolności grożą osobie, która bezprawnie pobiera komórki, tkanki lub narządy albo je przeszczepia, oraz temu, kto zechciałby je wywieźć za granicę.
OPINIA EKSPERTA
Prof. Roman Danielewicz, dyrektor Centrum Organizacyjno-Koordynacyjnego do spraw Transplantacji Poltransplant
Zgodnie z ustawą o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów z 1 lipca 2005 r. narządy do przeszczepienia można pobrać od osoby zmarłej, jeżeli zostanie ona komisyjnie uznana za zmarłą, osoba taka nie ma medycznych przeciwwskazań do bycia dawcą oraz jeżeli za życia nie wyrażała sprzeciwu na oddanie narządów. W Polsce wybrano model zarejestrowanego sprzeciwu, inaczej określany jako zgoda domniemana, tzn. każdy, kto nie zgłosi sprzeciwu na pobranie narządów do przeszczepienia, może być uznawany za potencjalnego dawcę. Sytuację tę z prawnego punktu widzenia nieco komplikuje to, że ustawodawca oprócz formuły wpisu do Centralnego Rejestru Sprzeciwów przewidział także dwie inne formy zgłoszenia sprzeciwu. Są nimi własnoręcznie podpisane oświadczenie lub oświadczenie ustne wyrażone w obecności dwu świadków, którzy to pisemnie potwierdzą.
W Polsce każdy podmiot leczniczy, w którym jest możliwość pobrania narządów, powinien zgłosić taki przypadek do Poltransplantu. Wówczas koordynator Poltransplantu sprawdza, czy w przypadku tego zmarłego potencjalnego dawcy istnieje wpis w CRS. Natomiast pozostałe formy wyrażenia sprzeciwu przez osobę zmarłą wymagają wyjaśnienia w rozmowie z rodziną (osobami bliskimi). Rodzina ma tu do odegrania niezwykle ważną rolę – ma przekazać lekarzom wolę osoby zmarłej (a nie swoją decyzję). W ten sposób następuje to, co określamy mianem autoryzacji pobrania – stwierdzono, że osoba ta nie żyje, nie istnieje sprzeciw osoby zmarłej na pobranie i nie ma przeciwwskazań medycznych do pobrania. W przypadkach, kiedy do śmierci doszło w „wyniku czynu zabronionego stanowiącego przestępstwo”, konieczne jest także uzyskanie oświadczenia właściwego prokuratora o braku sprzeciwu na pobranie.
Szeroko popularyzowane w Polsce (także przez Poltransplant) oświadczenie woli jest wartościowe ze względu na rolę, jaką odgrywa w podejmowaniu świadomej decyzji o oddaniu po śmierci swoich narządów do przeszczepienia.
Oświadczenie woli – należy to jednoznacznie podkreślić – nie ma wiążącej mocy prawnej. W oświadczeniu takim występuje jednak ważne wskazanie dla osoby podpisującej: „O swojej decyzji poinformuj bliskich”. Zatem podpisanie go to nie tylko świadoma refleksja i podjęcie decyzji co do oddania po śmierci swoich narządów do przeszczepienia, ale także wskazanie do przekazania swojej decyzji osobom najbliższym. Wówczas rodzina zapytana „jaka była opinia zmarłego w tej sprawie?” będzie ją znała. Kiedy nie doszło do poinformowania bliskich o takiej decyzji, ale osoba ta nosiła oświadczenie przy sobie, także łatwiej będzie rozmawiać z rodziną, jeżeli oświadczenie woli osoby zmarłej zostanie jej okazane.
W naszej kulturze szacunek i respektowanie woli osoby zmarłej jest głęboko zakorzenione. Podpisywanie oświadczeń woli ma zatem podwójne znaczenie – skłania do świadomego podejmowania decyzji oraz służy przekazywaniu swojej decyzji osobom najbliższym z nadzieją na uszanowanie przez nie decyzji osoby zmarłej.
Podstawa prawna
Art. 3 ust. 1, art. 5, art. 12 ust. 1 ustawy z 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz.U. z 2015 r. poz. 793).