Samorządy powinny mieć prawo kwestionowania decyzji Rady Ministrów w sprawie ustalenia granic gmin. Zmian domaga się rzecznik praw obywatelskich.
– Na tle spraw kierowanych do Biura RPO ujawnił się problem związany z formą prawną, w jakiej Rada Ministrów dokonuje tworzenia, łączenia, dzielenia, znoszenia i ustalania granic gmin oraz nadawania miejscowości statusu miasta i ustalania jego granic. Rada Ministrów podejmuje te rozstrzygnięcia w drodze rozporządzenia – wyjaśnia dr Adam Bodnar.
Tymczasem brakuje możliwości poddania jakiejkolwiek kontroli tych aktów, które są wydawane na podstawie art. 4 ust. 1 i 2 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2016 r., poz. 446 ze zm.). Zdaniem RPO narusza to prawa gmin i tworzących je wspólnot mieszkańców. Podstawowa jednostka samorządu terytorialnego, kosztem której dokonuje się np. zmiana granic, nie posiada bowiem żadnych instrumentów prawnych umożliwiających jej kwestionowanie legalności takich działań lub ich zasadności i celowości. RPO podkreśla też, że w płaszczyźnie procesowej – w postępowaniu administracyjnym lub sądowym – obowiązujące przepisy nie stwarzają równoważnej pozycji stronom w postępowaniu dotyczącym zmiany granic, bo ustawodawca przyznał Radzie Ministrów niemalże zupełną dowolność dokonywania podziału administracyjnego kraju.
Podobnie przedstawia się sytuacja w przypadku mieszkańców gmin, kosztem których dokonuje się zmian. – Z moich obserwacji wynika, że problem ten dotyczy w głównej mierze powiększania obszarów miast kosztem sąsiednich gmin wiejskich – dodaje dr Adam Bodnar. Dlatego zwrócił się do premier Beaty Szydło z prośbą o informację, czy Rada Ministrów podjęła lub planuje podjęcie prac legislacyjnych w omawianym zakresie w celu usunięcia wskazanych uchybień i luk w przepisach prawa.
Na problem ten zwracał bowiem już wcześniej uwagę Trybunał Konstytucyjny.
W postanowieniu sygnalizacyjnym z 5 listopada 2009 r. (sygn. akt S 6/09, OTK-A 2009/10/153) wskazał na trudności, jakie generuje przewidziana w art. 4 ust. 1 i 2 ustawy o samorządzie gminnym forma rozporządzenia Rady Ministrów dla podejmowania decyzji w sprawie tworzenia, łączenia, dzielenia, znoszenia i ustalania granic danej gminy. Otóż ze względu na swą formę nie podlegają one kontroli legalności. Nie może ich badać także TK. Rozporządzenia mają bowiem charakter indywidualny i konkretny (dotyczą poszczególnych gmin), co przesądza o ich odmienności od typowych (klasycznych) unormowań zawartych w aktach, które obejmuje kontrola konstytucyjności.