Kwestie ubezpieczenia strażaków ochotników regulował do niedawna art. 32 ust. 3 pkt 2 ustawy o ochronie przeciwpożarowej, zgodnie z którym to gmina miała obowiązek ubezpieczenia w instytucji ubezpieczeniowej członków ochotniczych straży pożarnej i młodzieżowej drużyny pożarniczej. Taki stan rzeczy uległ jednak zmianie po wejściu w życie 1 stycznia 2022 r. nowej ustawy o ochotniczych strażach pożarnych (dalej: u.o.s.p.), gdzie w art. 10 określono, że gmina co prawda ma obowiązek zapewnić ubezpieczenie strażaków ratowników OSP i kandydatów na strażaków ratowników OSP oraz członków młodzieżowych drużyn pożarniczych i dziecięcych drużyn pożarniczych, w tym ubezpieczenie grupowe, od odpowiedzialności cywilnej i od następstw nieszczęśliwych wypadków, podczas wykonywania powierzonych zadań, ale jedynie w zakresie posiadanych środków. Czy więc w przypadku, gdy jednostka samorządu terytorialnego nie byłaby w stanie wygospodarować środków na ubezpieczenia, to nie miałaby obowiązku ich zapewnienia? Literalne brzmienie art. 10 ust 1 pkt 2 u.o.s.p. zdaje się potwierdzać tę tezę. W tym kierunku poszli też brokerzy ubezpieczeniowi, którzy zaczęli informować samorządy o braku konieczności podpisywania nowych polis na ochronę ubezpieczeniową strażaków ochotników.

Finansowanie nadal po stronie gminy

Jednak zakres finansowania OSP zasadniczo się nie zmienił na gruncie nowej regulacji, ponieważ art. 10 tej ustawy podtrzymuje dotychczasowe kategorie finansowania OSP, które były określone w obecnie uchylonym art. 32 ust. 2 i 3 ustawy o ochronie przeciwpożarowej. Redakcja art. 10 nie wprowadza więc żadnej nowej jakości, natomiast powoduje konieczność rozważenia, czy gmina w dalszym ciągu ma obowiązek pokrywania kosztów ubezpieczenia czy też badań lekarskich strażaków ochotników. Brak odpowiedzi w wykładni językowej rodzi konieczność zastosowania wykładni systemowej, która pozwala na ustalenie sensu przepisu ze względu na obowiązywanie innego przepisu bądź przepisów albo zasady danej gałęzi prawa lub zasady systemu prawnego tak, aby interpretowany przepis był z nimi zgodny (postulat niesprzeczności systemu prawa). Skoro więc art. 10 u.o.s.p. nie daje odpowiedzi co do konieczności finansowania ubezpieczenia strażaków ochotników, to powinien być on interpretowany w kontekście innych przepisów tejże ustawy, w szczególności art. 32 i art. 8. Z art. 32 można bowiem wywieść, że w głównej mierze to na gminach leży obowiązek zapewnienia prawidłowego funkcjonowania ochotniczych straży pożarnych.

Ochrona przeciwpożarowa to zadanie zlecone

Punktem wyjścia do określenia obowiązków gminy w zakresie ochrony przeciwpożarowej jest art. 7 ust. 1 pkt 14 ustawy o samorządzie gminnym, zgodnie z którym do zadań własnych gminy należą sprawy porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymania gminnego magazynu przeciwpowodziowego.
W polskim systemie prawnym istnieje legalna definicja ochrony przeciwpożarowej. Ustawodawca zamieścił normatywne wyjaśnienie tego pojęcia w art. 1 ustawy o ochronie przeciwpożarowej. Zgodnie z nim ochrona przeciwpożarowa polega na realizacji przedsięwzięć mających na celu ochronę życia, zdrowia, mienia lub środowiska przed pożarem, klęską żywiołową lub innym miejscowym zagrożeniem przez:
1) zapobieganie powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia;
2) zapewnienie sił i środków do zwalczania pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia;
3) prowadzenie działań ratowniczych.
Gmina w celu wykonywania swoich zadań związanych z ochroną przeciwpożarową została w pewien sposób zobowiązana także wobec OSP działającej na jej obszarze. W głównej mierze chodzi tutaj o świadczenia rzeczowe i finansowe. Przytaczane już regulacje dotyczące finansowania jednostek ochrony przeciwpożarowej doprecyzowuje właśnie wskazany wyżej art. 32 ustawy o ochronie przeciwpożarowej, który expressis verbis wskazuje pewne obowiązki jednostki samorządu terytorialnego względem OSP. Koszty wyposażenia, utrzymania, wyszkolenia i zapewnienia gotowości bojowej OSP ponosi gmina. Wyjątkiem jest kwestia szkolenia ochotniczych strażaków, które prowadzi Państwowa Straż Pożarna.
Mając na uwadze powyższe, należy wskazać, że zadania stojące przed gminą w zakresie ochrony przeciwpożarowej są dosyć rozległe i zróżnicowane. Ich uszczegółowienie dokonuje się przede wszystkim na gruncie ustawy o ochronie przeciwpożarowej i ustawy o ochotniczych strażach pożarnych.

Zdolność bojowa OSP a obowiązek ubezpieczenia

W tym miejscu należy zwrócić uwagę właśnie na art. 8 u.o.s.p., zgodnie z którym bezpośredni udział w działaniach ratowniczych mogą brać członkowie ochotniczych straży pożarnych, którzy:
  • ukończyli 18 lat i nie przekroczyli 65 lat,
  • posiadają aktualne ubezpieczenie, o którym mowa w art. 10 ust. 1 pkt 2,
  • odbyli szkolenie pożarnicze i posiadają aktualne badania lekarskie dopuszczające do udziału w działaniach ratowniczych,
  • odbyli szkolenie z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy,
  • ukończyli z wynikiem pozytywnym szkolenie podstawowe przygotowujące do bezpośredniego udziału w działaniach ratowniczych.
Do akcji ratowniczej nie może zostać dopuszczony strażak ochotnik, który nie spełnia powyższych wymogów. Tak naprawdę gmina musi więc zapewnić strażakom ochotnikom ubezpieczenie oraz ważne badania lekarskie, gdyż w innym wypadku nie wypełni nałożonych na nią zadań w zakresie ochrony przeciwpożarowej. Bez ważnych badań lekarskich czy ubezpieczenia strażak ochotnik nie będzie mógł wyjechać na akcję, co pozbawia OSP jakiejkolwiek mocy bojowej. W takiej sytuacji paradoksalnie to właśnie gmina pozbawia OSP mocy bojowej, którą zobowiązana jest zapewnić na gruncie powołanych już wyżej przepisów ustawy o samorządzie gminnym i ustawy o ochronie przeciwpożarowej. Finansowanie badań lekarskich czy ubezpieczenia strażakom ochotnikom należy więc uznać za koszty zapewnienia mocy bojowej OSP. [ramka 1]

Ramka 1

Najważniejsze argumenty
• Zadaniem zleconym gminy jest obowiązek zapewnienia ochrony przeciwpożarowej.
• Ochrona przeciwpożarowa wyraża się m.in. w konieczności zapewnienia OSP gotowości bojowej.
• Gotowość bojowa to gotowość do podjęcia odpowiednich działań interwencyjnych w określonym czasie.
• Strażak ochotnik może przystąpić do działań interwencyjnych tylko wtedy, gdy ma ważne ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków i badania lekarskie.

Ewentualne wsparcie

Przy takiej interpretacji przepisów należy dojść do uzasadnionego wniosku, że art. 10 u.o.s.p. w dalszym ciągu nakłada na gminy obowiązek ubezpieczenia strażaków ochotników od następstw nieszczęśliwych wypadków. Bez spełnienia tego warunku istniałoby zagrożenie, że gmina nie zrealizowałaby ciążących na niej obowiązków w zakresie ochrony przeciwpożarowej. Zapis „w zależności od posiadanych środków” należy interpretować z uwzględnieniem, czy ograniczenie finasowania ubezpieczenia strażakom ochotnikom nie doprowadzi do wypełnienia obowiązków nałożonych na samorząd przez inne przepisy. Jeśli rzeczywiście zaistniałaby sytuacja, w której gmina nie byłaby w stanie wygospodarować środków na ten cel, to wówczas należałoby sięgnąć do regulacji zawartej w art. 10 ust. 6 u.o.s.p., zgodnie z którym „podczas realizowania zadania własnego w zakresie ochrony przeciwpożarowej gmina może korzystać ze wsparcia właściwego komendanta powiatowego (miejskiego) Państwowej Straży Pożarnej oraz wojewody”. [ramka 2] Innym wyjściem jest ubezpieczenie przez jednostkę samorządu terytorialnego tylu strażaków ochotników, aby w razie pożaru lub innego zdarzenia zapewnić możliwość ich wyjazdu do akcji ratowniczej. ©℗

Ramka 2

Dotacja od wojewody – warunki
• Podstawą udzielenia dotacji na realizację zadania własnego w zakresie ochrony przeciwpożarowej musi być wyraźnie sformułowany przepis prawa (w randze ustawy) lub umów międzynarodowych.
• Udzielona dotacja musi służyć realizacji zadań publicznych, czyli może zostać udzielona na finansowanie lub dofinansowanie zadań publicznych.
• Dotacja podlega szczególnym zasadom rozliczania, które są określone przepisem prawa, na podstawie którego jest udzielana.
• Podstawą przyznania dotacji jest złożenie pisemnego wniosku do wojewody.
Podstawa prawna
art. 1, art. 32 ust. 3 pkt 2 ustawy z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 869)
art. 8, art. 10, art. 32 ustawy z 17 grudnia 2021 r. o ochotniczych strażach pożarnych (Dz.U. poz. 2490)
art. 7 ust. 1 pkt 14 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. 2022 r. poz. 559)