Modelowa organizacja budżetu obywatelskiego, co do zasady, powinna składać się z trzech faz:
● informacyjnej, podczas której władze gminy przedstawiają pomysł organizacji budżetu obywatelskiego oraz edukują w tym zakresie mieszkańców,
● realizacji, podczas której następuje weryfikacja zgłoszonych projektów, głosowanie, następnie ich wybór i realizacja,
● ewaluacji, podczas której monitoruje się zrealizowane projekty, a także dokonuje się ewaluacji całego procesu z intencją jego ulepszenia w kolejnych edycjach.
Przed wprowadzeniem budżetu obywatelskiego warto w tej sprawie skonsultować się z mieszkańcami, aby przekonać się, czy rzeczywiście istnieje sens podjęcia takiej inicjatywy. Może się zdarzyć, że w danej lokalnej społeczności i w określonym czasie nie zachodzi potrzeba wprowadzenia budżetu obywatelskiego. Z prawnego punktu widzenia realizacja budżetów obywatelskich może być regulowana na podstawie artykułu 5a ustawy o samorządzie gminnym (t.j. z 2016 r. poz. 446 ze zm.), który umożliwia samorządom – w sytuacjach ważnych dla funkcjonowania gminy – przeprowadzenie konsultacji z mieszkańcami. Burmistrz, wójt lub
prezydent mogą wydać więc zarządzenie o przeprowadzeniu konsultacji społecznych w sprawie budżetu obywatelskiego stanowiącego część budżetu gminy. Alternatywnym rozwiązaniem jest powołanie się na art. 33 ustawy o samorządzie gminnym i wydanie przez organ wykonawczy zarządzenia opisującego regulamin budżetu partycypacyjnego. Zarządzenie nie jest ograniczone trybem konsultacji społecznych, co powoduje, że proponowane przez mieszkańców rozwiązania są wiążące.
Aby zadbać o sprawną organizację procesu, warto utworzyć specjalny zespół ds. budżetu obywatelskiego, odpowiadający za jego przeprowadzenie. Do zakresu obowiązków takiego zespołu powinny należeć koordynacja, komunikacja oraz ewaluacja wszelkich działań związanych z tym procesem. Dla większych ośrodków miejskich dobrym pomysłem może być również rozpoczęcie procesu od programu pilotażowego, który obejmowałby swoim zakresem mniejszą część miasta, a przeznaczona specjalnie na ten cel pula pieniędzy byłaby odpowiednio mniejsza. Faza organizacji powinna zakończyć się przejrzystą komunikacją dotyczącą podjęcia decyzji o organizacji budżetu obywatelskiego. Mieszkańcy powinni dowiedzieć się jakie ostatecznie przyjęto zasady, harmonogram oraz jaki będzie sposób uczestnictwa w procesie.
Pierwszym elementem fazy realizacji jest przesłanie przez obywateli swoich pomysłów, zgodnie z obowiązującymi zasadami. Następnie rozpoczyna się faza oceny formalnej nadesłanych projektów, a te spośród nich, które spełniają wszystkie kryteria, poddawane są głosowaniu. Kluczowymi aspektami tego etapu procesu jest zapewnienie możliwie najszerszego udziału mieszkańców w procesie, na przykład poprzez zapewnienie obywatelom pomocy w wypełnianiu wniosków, szczególnie że dla większości z nich jest to coś zupełnie nowego. Faza głosowania powinna być na tyle długa i dobrze nagłośniona, aby umożliwiło to zbudowanie jak największej frekwencji. Zwycięskie projekty są następnie realizowane zgodnie z pomysłami ich autorów.
Po zakończeniu realizacji konieczne jest przeprowadzenie ewaluacji. W jej ramach monitorowane są zrealizowane projekty oraz dokonuje się identyfikacji sukcesów oraz obszarów do poprawy – po to, aby wyciągnąć wnioski, uatrakcyjnić i usprawnić kolejne edycje budżetu obywatelskiego. W czasie trwania tej fazy organizatorzy budżetu obywatelskiego powinni opierać się nie tylko na własnych przemyśleniach, ale także być otwarci na inne opinie. Oceniane mogą być różnorakie aspekty, np. w Kutnie podlegały jej działania edukacyjne i promocyjne, zastosowane procedury, zaangażowanie mieszkańców oraz analiza wybranych projektów. W efekcie powstał szczegółowy
raport oceniający przebieg procesu tworzenia budżetu obywatelskiego. Podobna ewaluacja miała miejsce w Łodzi. Dzięki niej autorzy badania zauważyli, że istnieje spora grupa mieszkańców, która dostrzega, iż z powodu podziału budżetu na dzielnice nie jest możliwa realizacja małych zadań osiedlowych. Rezultatem przeprowadzonej ewaluacji było podzielenie pieniędzy dostępnych w budżecie obywatelskim na mniejsze osiedla.
Obywatelskość/partycypacja
To, że
budżet jest obywatelski, oznacza, że już na etapie koncepcyjnym i przygotowawczym w proces decyzyjny należy koniecznie włączyć mieszkańców. Dzięki temu uwzględnione zostaną wielorakie punkty widzenia, a identyfikacja społeczności lokalnych z całym procesem i jego rezultatami będzie większa (dobrym przykładem szerokich konsultacji społecznych było wprowadzanie budżetu obywatelskiego w Łodzi). Budżet ma być jednym z wielu mostów pomiędzy obywatelami a władzami lokalnymi, a nic tak nie buduje wzajemnego zaufania, jak stopniowe dochodzenie do rozwiązania satysfakcjonującego obie strony. Zastosowanie budżetu partycypacyjnego poprawia przejrzystość funkcjonowania jednostek samorządu terytorialnego, a także buduje więzi sąsiedzkie i integrację społeczną.
Opracowanie skutecznych rozwiązań organizacyjnych i ram prawnych
Ponieważ w budżecie obywatelskim nierzadko mamy do czynienia ze znacznymi kwotami, niezbędne jest zaprojektowanie efektywnych mechanizmów kontrolnych na każdym etapie procesu. Mieszkańcy oraz samorządowcy muszą mieć poczucie, że
pieniądze nie uciekną z systemu. Pomocne w tym aspekcie będzie wprowadzenie choćby minimalnych standardów i ram prawnych na poziomie lokalnym. Dobrą praktyką jest także przygotowanie przez władze rozliczenia finansowego wraz z informacjami dotyczącymi zrealizowanych zadań.
Absolutnie kluczowa jest realizacja projektów wybranych przez mieszkańców. Niedotrzymanie słowa w tej materii przez władze lokalne prowadzić może do utraty zaufania społecznego.
Oznaczanie zrealizowanych projektów w przestrzeni publicznej
Chodzi tu o oznaczanie tabliczkami rezultatów projektów pochodzących z budżetu obywatelskiego (na wzór tabliczek informujących o współfinansowaniu ze środków UE). Dzięki temu mieszkańcy mogą czuć się dumni, że ich wysiłki związane ze składaniem wniosków przełożyły się na realne rezultaty, a idea budżetu obywatelskiego dociera do kolejnych osób.
Wiedzą to szczególnie miasta, które były w Polsce pionierami budżetów partycypacyjnych, np. Sopot czy Łódź. Bardzo czasochłonne, ale jednocześnie wnoszące nieocenioną wartość dodaną, są konsultacje społeczne dotyczące zasad i ram funkcjonowania takiego budżetu. Im bardziej mieszkańcy poczują się zaproszeni do tego dialogu, tym bardziej utożsamią się z procesem i zrealizowanymi zadaniami.
Warto skorzystać z pomocy
Wprowadzając budżet obywatelski, należy zwracać uwagę na specyfikę miejscowości czy dzielnicy, W Polsce mamy wielu praktyków partycypacji oraz budżetów obywatelskich, których pomoc jest gwarancją uniknięcia powielania błędów popełnianych przez innych, ale także może wnieść świeże spojrzenie i nieoceniony obiektywizm. Warto też zwrócić się do sąsiednich samorządów, które realizują już ideę budżetu obywatelskiego.
Dla mieszkańców wsi alternatywą dla budżetu obywatelskiego jest tzw. fundusz sołecki, czyli pula środków wyodrębnionych z budżetu gminy, przeznaczonych na realizację przedsięwzięć służących poprawie życia mieszkańców gminy.
PRZYKŁADY NIEWŁAŚCIWYCH PRAKTYK
Brak jawności, debaty i jasnych zasad
Jeśli władze lokalne najpierw zaproszą mieszkańców do współuczestnictwa w procesie decyzyjnym, a potem będą zamykać się na ich głos, tworzyć odgórne i niedyskutowane regulacje, ukrywać istotne informacje dotyczące autorów projektów i ich wykonawców, będziemy mieć do czynienia nie z partycypacją, a z jej karykaturą, której skutkiem będzie utrata zaufania społecznego, wzbudzenie negatywnych nastrojów i zniechęcenie mieszkańców do idei partycypacji.
Traktowanie budżetu obywatelskiego jako konkursu o granty
Pieniądze z budżetu partycypacyjnego są przeznaczane na zrealizowanie konkretnych zadań, a nie na finansowanie działalności instytucji bądź organizacji. To bardzo istotna różnica, o której uczestnikom procesu wciąż zdarza się zapominać.
Nie da się drugi raz zrobić pierwszego wrażenia – jeśli więc władze lokalne decydują się na współpracę z mieszkańcami w formie budżetu partycypacyjnego, warto poświęcić temu tyle czasu, ile będzie konieczne. Przyspieszanie procesu na siłę, aby zdążyć przed końcem miesiąca/roku/kadencji, może przynieść krótkotrwałe korzyści, ale na dłuższą metę odbije się to negatywnie na jakości lokalnego kapitału społecznego.
DODATKOWE INFORMACJE O BUDŻECIE OBYWATELSKIM
Cenną wiedzę i ciekawe analizy zawierają opracowania na temat budżetu obywatelskiego: „Budżet partycypacyjny (obywatelski) krok po kroku. Poradnik dla praktyków”, wydany w 2015 r. przez Pracownię Badań i Innowacji Społecznych Stocznia, oraz „Budżet partycypacyjny. Krótka instrukcja obsługi” Wojciecha Kębłowskiego, wydany w 2013 r. przez Instytut Obywatelski.