Subskrybuj nas na Youtube
Budżet obywatelski, zwany również budżetem partycypacyjnym, to proces decyzyjny, podczas którego mieszkańcy miasta, gminy, osiedla otrzymują możliwość współdecydowania o sposobie wydawania części środków budżetowych. Dzięki korzystaniu z jego mechanizmów mogą zgłaszać inicjatywy dotyczące najpotrzebniejszych rozwiązań wpływających na zaspokojenie lokalnych potrzeb. Pionierami w dziedzinie budżetu obywatelskiego byli Brazylijczycy. Instrument ten został wykorzystany po raz pierwszy przez władze samorządowe Porto Alegre w 1989 roku. W Polsce pierwszym samorządem, który zdecydował się na zorganizowanie budżetu obywatelskiego, był Sopot (stało się to w 2011 r.). Wszystko rozpoczęło się od przyjęcia rezolucji rady miejskiej, która wyrażała wolę wprowadzenia budżetu obywatelskiego w kwocie 3 milionów złotych. Była to deklaracja symboliczna, która miała znaleźć swoje odzwierciedlenie w uchwale budżetowej na następny rok.
JAK TO DZIAŁA?
Modelowa organizacja budżetu obywatelskiego, co do zasady, powinna składać się z trzech faz:
● informacyjnej, podczas której władze gminy przedstawiają pomysł organizacji budżetu obywatelskiego oraz edukują w tym zakresie mieszkańców,
● realizacji, podczas której następuje weryfikacja zgłoszonych projektów, głosowanie, następnie ich wybór i realizacja,
● ewaluacji, podczas której monitoruje się zrealizowane projekty, a także dokonuje się ewaluacji całego procesu z intencją jego ulepszenia w kolejnych edycjach.
ORGANIZACJA I INFORMACJA
Przed wprowadzeniem budżetu obywatelskiego warto w tej sprawie skonsultować się z mieszkańcami, aby przekonać się, czy rzeczywiście istnieje sens podjęcia takiej inicjatywy. Może się zdarzyć, że w danej lokalnej społeczności i w określonym czasie nie zachodzi potrzeba wprowadzenia budżetu obywatelskiego. Z prawnego punktu widzenia realizacja budżetów obywatelskich może być regulowana na podstawie artykułu 5a ustawy o samorządzie gminnym (t.j. z 2016 r. poz. 446 ze zm.), który umożliwia samorządom – w sytuacjach ważnych dla funkcjonowania gminy – przeprowadzenie konsultacji z mieszkańcami. Burmistrz, wójt lub prezydent mogą wydać więc zarządzenie o przeprowadzeniu konsultacji społecznych w sprawie budżetu obywatelskiego stanowiącego część budżetu gminy. Alternatywnym rozwiązaniem jest powołanie się na art. 33 ustawy o samorządzie gminnym i wydanie przez organ wykonawczy zarządzenia opisującego regulamin budżetu partycypacyjnego. Zarządzenie nie jest ograniczone trybem konsultacji społecznych, co powoduje, że proponowane przez mieszkańców rozwiązania są wiążące.
Aby zadbać o sprawną organizację procesu, warto utworzyć specjalny zespół ds. budżetu obywatelskiego, odpowiadający za jego przeprowadzenie. Do zakresu obowiązków takiego zespołu powinny należeć koordynacja, komunikacja oraz ewaluacja wszelkich działań związanych z tym procesem. Dla większych ośrodków miejskich dobrym pomysłem może być również rozpoczęcie procesu od programu pilotażowego, który obejmowałby swoim zakresem mniejszą część miasta, a przeznaczona specjalnie na ten cel pula pieniędzy byłaby odpowiednio mniejsza. Faza organizacji powinna zakończyć się przejrzystą komunikacją dotyczącą podjęcia decyzji o organizacji budżetu obywatelskiego. Mieszkańcy powinni dowiedzieć się jakie ostatecznie przyjęto zasady, harmonogram oraz jaki będzie sposób uczestnictwa w procesie.
REALIZACJA
Pierwszym elementem fazy realizacji jest przesłanie przez obywateli swoich pomysłów, zgodnie z obowiązującymi zasadami. Następnie rozpoczyna się faza oceny formalnej nadesłanych projektów, a te spośród nich, które spełniają wszystkie kryteria, poddawane są głosowaniu. Kluczowymi aspektami tego etapu procesu jest zapewnienie możliwie najszerszego udziału mieszkańców w procesie, na przykład poprzez zapewnienie obywatelom pomocy w wypełnianiu wniosków, szczególnie że dla większości z nich jest to coś zupełnie nowego. Faza głosowania powinna być na tyle długa i dobrze nagłośniona, aby umożliwiło to zbudowanie jak największej frekwencji. Zwycięskie projekty są następnie realizowane zgodnie z pomysłami ich autorów.
EWALUACJA
Po zakończeniu realizacji konieczne jest przeprowadzenie ewaluacji. W jej ramach monitorowane są zrealizowane projekty oraz dokonuje się identyfikacji sukcesów oraz obszarów do poprawy – po to, aby wyciągnąć wnioski, uatrakcyjnić i usprawnić kolejne edycje budżetu obywatelskiego. W czasie trwania tej fazy organizatorzy budżetu obywatelskiego powinni opierać się nie tylko na własnych przemyśleniach, ale także być otwarci na inne opinie. Oceniane mogą być różnorakie aspekty, np. w Kutnie podlegały jej działania edukacyjne i promocyjne, zastosowane procedury, zaangażowanie mieszkańców oraz analiza wybranych projektów. W efekcie powstał szczegółowy raport oceniający przebieg procesu tworzenia budżetu obywatelskiego. Podobna ewaluacja miała miejsce w Łodzi. Dzięki niej autorzy badania zauważyli, że istnieje spora grupa mieszkańców, która dostrzega, iż z powodu podziału budżetu na dzielnice nie jest możliwa realizacja małych zadań osiedlowych. Rezultatem przeprowadzonej ewaluacji było podzielenie pieniędzy dostępnych w budżecie obywatelskim na mniejsze osiedla.
DOBRE PRAKTYKI
Obywatelskość/partycypacja
To, że budżet jest obywatelski, oznacza, że już na etapie koncepcyjnym i przygotowawczym w proces decyzyjny należy koniecznie włączyć mieszkańców. Dzięki temu uwzględnione zostaną wielorakie punkty widzenia, a identyfikacja społeczności lokalnych z całym procesem i jego rezultatami będzie większa (dobrym przykładem szerokich konsultacji społecznych było wprowadzanie budżetu obywatelskiego w Łodzi). Budżet ma być jednym z wielu mostów pomiędzy obywatelami a władzami lokalnymi, a nic tak nie buduje wzajemnego zaufania, jak stopniowe dochodzenie do rozwiązania satysfakcjonującego obie strony. Zastosowanie budżetu partycypacyjnego poprawia przejrzystość funkcjonowania jednostek samorządu terytorialnego, a także buduje więzi sąsiedzkie i integrację społeczną.
Opracowanie skutecznych rozwiązań organizacyjnych i ram prawnych
Ponieważ w budżecie obywatelskim nierzadko mamy do czynienia ze znacznymi kwotami, niezbędne jest zaprojektowanie efektywnych mechanizmów kontrolnych na każdym etapie procesu. Mieszkańcy oraz samorządowcy muszą mieć poczucie, że pieniądze nie uciekną z systemu. Pomocne w tym aspekcie będzie wprowadzenie choćby minimalnych standardów i ram prawnych na poziomie lokalnym. Dobrą praktyką jest także przygotowanie przez władze rozliczenia finansowego wraz z informacjami dotyczącymi zrealizowanych zadań.
Dotrzymywanie obietnic
Absolutnie kluczowa jest realizacja projektów wybranych przez mieszkańców. Niedotrzymanie słowa w tej materii przez władze lokalne prowadzić może do utraty zaufania społecznego.
Oznaczanie zrealizowanych projektów w przestrzeni publicznej
Chodzi tu o oznaczanie tabliczkami rezultatów projektów pochodzących z budżetu obywatelskiego (na wzór tabliczek informujących o współfinansowaniu ze środków UE). Dzięki temu mieszkańcy mogą czuć się dumni, że ich wysiłki związane ze składaniem wniosków przełożyły się na realne rezultaty, a idea budżetu obywatelskiego dociera do kolejnych osób.
Potrzebny jest czas
Wiedzą to szczególnie miasta, które były w Polsce pionierami budżetów partycypacyjnych, np. Sopot czy Łódź. Bardzo czasochłonne, ale jednocześnie wnoszące nieocenioną wartość dodaną, są konsultacje społeczne dotyczące zasad i ram funkcjonowania takiego budżetu. Im bardziej mieszkańcy poczują się zaproszeni do tego dialogu, tym bardziej utożsamią się z procesem i zrealizowanymi zadaniami.
Warto skorzystać z pomocy
Wprowadzając budżet obywatelski, należy zwracać uwagę na specyfikę miejscowości czy dzielnicy, W Polsce mamy wielu praktyków partycypacji oraz budżetów obywatelskich, których pomoc jest gwarancją uniknięcia powielania błędów popełnianych przez innych, ale także może wnieść świeże spojrzenie i nieoceniony obiektywizm. Warto też zwrócić się do sąsiednich samorządów, które realizują już ideę budżetu obywatelskiego.
WAŻNE
Dla mieszkańców wsi alternatywą dla budżetu obywatelskiego jest tzw. fundusz sołecki, czyli pula środków wyodrębnionych z budżetu gminy, przeznaczonych na realizację przedsięwzięć służących poprawie życia mieszkańców gminy.
PRZYKŁADY NIEWŁAŚCIWYCH PRAKTYK
Brak jawności, debaty i jasnych zasad
Jeśli władze lokalne najpierw zaproszą mieszkańców do współuczestnictwa w procesie decyzyjnym, a potem będą zamykać się na ich głos, tworzyć odgórne i niedyskutowane regulacje, ukrywać istotne informacje dotyczące autorów projektów i ich wykonawców, będziemy mieć do czynienia nie z partycypacją, a z jej karykaturą, której skutkiem będzie utrata zaufania społecznego, wzbudzenie negatywnych nastrojów i zniechęcenie mieszkańców do idei partycypacji.
Traktowanie budżetu obywatelskiego jako konkursu o granty
Pieniądze z budżetu partycypacyjnego są przeznaczane na zrealizowanie konkretnych zadań, a nie na finansowanie działalności instytucji bądź organizacji. To bardzo istotna różnica, o której uczestnikom procesu wciąż zdarza się zapominać.
Pośpiech
Nie da się drugi raz zrobić pierwszego wrażenia – jeśli więc władze lokalne decydują się na współpracę z mieszkańcami w formie budżetu partycypacyjnego, warto poświęcić temu tyle czasu, ile będzie konieczne. Przyspieszanie procesu na siłę, aby zdążyć przed końcem miesiąca/roku/kadencji, może przynieść krótkotrwałe korzyści, ale na dłuższą metę odbije się to negatywnie na jakości lokalnego kapitału społecznego.
DODATKOWE INFORMACJE O BUDŻECIE OBYWATELSKIM
Cenną wiedzę i ciekawe analizy zawierają opracowania na temat budżetu obywatelskiego: „Budżet partycypacyjny (obywatelski) krok po kroku. Poradnik dla praktyków”, wydany w 2015 r. przez Pracownię Badań i Innowacji Społecznych Stocznia, oraz „Budżet partycypacyjny. Krótka instrukcja obsługi” Wojciecha Kębłowskiego, wydany w 2013 r. przez Instytut Obywatelski.