Zgodnie z art. 17 ust. 3 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, w brzmieniu obowiązującym od 1 lipca 2011 r., kontrolę trzeźwości pracownika przeprowadza uprawniony organ powołany do ochrony porządku publicznego (w praktyce jest to policja). Badanie może zostać przeprowadzone na żądanie kierownika zakładu pracy, osoby przez niego upoważnionej, a także na żądanie samego pracownika. Nowe przepisy rozszerzyły zatem prawo wystąpienia z inicjatywą przeprowadzenia badania, przyznając je również pracodawcy. Dotychczas z taką inicjatywą mógł wystąpić wyłącznie pracownik. Znowelizowane przepisy nie rozstrzygają natomiast wyraźnie kwestii, czy badanie trzeźwości może być przeprowadzone samodzielnie przez pracodawcę za pomocą alkomatu, czy też zawsze konieczne jest wzywanie uprawnionego organu.
Co wynika z praktyki
1 W razie uzasadnionego podejrzenia
Kontrole trzeźwości pracowników są zwykle przeprowadzane w takich sytuacjach, gdy pracodawca powziął uzasadnione podejrzenie, że pracownik stawił się do pracy w stanie po użyciu alkoholu lub spożywał alkohol w czasie pracy. Mają na celu zapobieżenie dopuszczeniu do pracy takiego pracownika. Pracodawcy mają świadomość swoich obowiązków w tym zakresie i korzystają z przysługujących im uprawnień dotyczących kontroli trzeźwości.
2 Przypadkowy dobór
Zdarzają się również przypadki przeprowadzania kontroli trzeźwości pracowników na zasadzie czysto losowej, np. na zasadzie przypadkowego doboru co 10. pracownika do kontroli. Pracodawcy uzasadniają to stosowaniem prewencji ogólnej, mającej na celu zapobieganie spożywaniu alkoholu na terenie zakładu pracy, szczególnie jeżeli w zakładzie pracy są dostrzegane ślady świadczące o spożywaniu alkoholu przez pracowników (np. pozostawione puste butelki).
3 Z pomocą policji
Badanie trzeźwości pracownika jest zwykle przeprowadzane przez osoby upoważnione przez pracodawcę (najczęściej przez pracowników ochrony) lub przez policję. Niekiedy pracodawcy mają jednak wątpliwości, czy są uprawnieni do samodzielnego przeprowadzenia takiego badania, a jeżeli tak, to w jakich okolicznościach i w jaki sposób. Niekiedy decydują się od razu na wezwanie policji, nie mając pewności co do zakresu swoich uprawnień do samodzielnego przeprowadzenia badania.
4 Szczegóły w regulaminach
Zasady przeprowadzania badania trzeźwości pracowników, w tym okoliczności, w jakich badanie może zostać przeprowadzone, lista osób upoważnionych do przeprowadzenia badania w imieniu pracodawcy oraz sposób przeprowadzania badania są często określane w regulaminach pracy lub innych aktach wewnątrzzakładowych.
5 Rozstanie natychmiast
Wśród pracodawców utrwalone jest przekonanie, że stawienie się do pracy w stanie po użyciu alkoholu, jak również spożywanie alkoholu w czasie pracy, stanowi ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych, uzasadniające rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia (art. 52 par. 1 pkt 1 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy; t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1502). Pracodawcy korzystają z przysługujących im uprawnień w tym zakresie.
Co mówią przepisy
1 Do wiadomości podwładnego
Kierownik zakładu pracy lub osoba przez niego upoważniona ma obowiązek niedopuszczenia do pracy pracownika, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie, że stawił się on do pracy w stanie po użyciu alkoholu albo spożywał alkohol w czasie pracy. Okoliczności stanowiące podstawę decyzji o niedopuszczeniu do pracy powinny zostać podane do wiadomości pracownika.
2 Na żądanie kierownika
W 2011 r. weszły w życie znowelizowane przepisy dotyczące kontroli trzeźwości pracowników, przyznające prawo do żądania przeprowadzenia badania także przedstawicielom pracodawcy. Badanie może zostać przeprowadzone na żądanie kierownika zakładu pracy, osoby przez niego upoważnionej, a także na żądanie samego pracownika. Do tej pory mogło być przeprowadzone wyłącznie na żądanie pracownika.
3 Niedopuszczalna wyrywkowa kontrola
Pracodawca może żądać przeprowadzenia badania, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie, że pracownik stawił się do pracy w stanie po użyciu alkoholu lub spożywał alkohol w czasie pracy. Podejrzenie pracodawcy powinno co do zasady odnosić się do konkretnego pracownika, co do którego pracodawca występuje z żądaniem przeprowadzenia kontroli. Kontrola trzeźwości nie może być przeprowadzana na zasadzie losowej (np. w formie wyrywkowej kontroli co drugiego czy co trzeciego pracownika).
4 Nie tylko przez uprawniony organ
Zgodnie z par. 4 ust. 2 rozporządzenia ministra zdrowia i opieki społecznej z 6 maja 1983 r. w sprawie warunków i sposobu dokonywania badań na zawartość alkoholu w organizmie (Dz.U. nr 85, poz. 117) badanie trzeźwości może być przeprowadzane nie tylko przez uprawniony organ, lecz także przez osobę upoważnioną przez kierownika zakładu pracy. Pracownik może przy tym żądać przeprowadzenia badania w obecności osoby trzeciej.
5 W ramach dbania o prządek
Zasady przeprowadzania kontroli trzeźwości pracowników (okoliczności uzasadniające i warunki przeprowadzania kontroli, osoby upoważnione do jej przeprowadzania etc.), choć nie wynika to wyraźnie z obowiązujących przepisów, warto uregulować w regulaminie pracy lub innym akcie wewnątrzzakładowym. Kontrola trzeźwości wpisuje się bowiem w zakres uprawnień pracodawcy związanych z szeroko rozumianym porządkiem w zakładzie pracy (art. 104[1] par. 1 k.p.). Decydując się na uregulowanie tych kwestii, należy jednak pamiętać, aby zrobić to w taki sposób, by nadmiernie nie ograniczać swobody pracodawcy wynikającej z przepisów ustawowych. Brak regulacji regulaminowych nie pozbawia pracodawcy uprawnień ustawowych w tym zakresie.
PODSUMOWANIE
Jeżeli istnieje zgoda co do zasadności badania, a więc pracodawca żąda jego przeprowadzenia, a pracownik wyraża na nie zgodę, badanie może zostać przeprowadzone samodzielnie przez pracodawcę (bez konieczności wzywania uprawnionego organu). W imieniu pracodawcy badanie przeprowadza osoba upoważniona przez pracodawcę (np. pracownik ochrony).
Pracodawca nie może natomiast samodzielnie przeprowadzić badania, jeżeli pracownik nie wyraża na to zgody. Nie można zmusić pracownika, aby poddał się badaniu alkomatem. Takie działanie mogłoby stanowić naruszenie jego dóbr osobistych.
W przypadku braku zgody obu stron co do zasadności przeprowadzenia badania, a więc zarówno w sytuacji, gdy pracodawca żąda przeprowadzenia badania, a pracownik odmawia zgody na jego przeprowadzenie, jak i odwrotnie – gdy pracownik żąda przeprowadzenia badania, a pracodawca odmawia zgody, każda ze stron może żądać przeprowadzenia badania przez uprawniony organ powołany do ochrony porządku publicznego (w praktyce – przez policję). Tak właśnie należy rozumieć znowelizowane przepisy. Celem nowelizacji było bowiem zapobieżenie sytuacjom, w których brak zgody pracownika na przeprowadzenie badania uniemożliwiał pracodawcy dokonanie kontroli jego trzeźwości (jak miało to miejsce w poprzednim stanie prawnym).
Kontrola trzeźwości pracownika musi być uzasadniona okolicznościami. Pracodawca powinien wskazać (a przynajmniej mieć możliwość wskazania) pracownikowi konkretnego uzasadnienia odnoszącego się indywidualnie do jego osoby, dla którego zdecydował o konieczności przeprowadzenia kontroli jego trzeźwości. Kontrola nie może być przeprowadzana na zasadzie losowej (np. w formie wyrywkowej kontroli co drugiego czy co trzeciego pracownika). Takie działanie mogłoby być kwestionowane przez pracowników i stanowić podstawę do wysuwania pod adresem pracodawcy zarzutów szykanowania czy naruszania dóbr osobistych.
Pracodawca może żądać przeprowadzenia badania, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie, że pracownik stawił się do pracy w stanie po użyciu alkoholu lub spożywał alkohol w czasie pracy. Co do zasady podejrzenie to powinno odnosić się do konkretnego pracownika, co do którego pracodawca występuje z żądaniem przeprowadzenia kontroli. Będzie tak w szczególności wówczas, gdy pracownik zachowuje się w sposób świadczący o spożyciu alkoholu (wskazuje na to sposób wysławiania się pracownika, chwiejny krok, zapach alkoholu itp.) lub gdy świadkowie potwierdzają, że widzieli, jak pracownik spożywał alkohol (np. przed rozpoczęciem pracy). Można argumentować, że np. znalezienie pustej butelki po alkoholu w szatni, z której korzystała określona grupa pracowników, uzasadnia przeprowadzenie kontroli trzeźwości tej grupy. Kontrola powinna jednak dotyczyć całej grupy, aby uniknąć lub przynajmniej zminimalizować ryzyko potencjalnych zarzutów szykanowania czy naruszania dóbr osobistych ze strony pracowników. Alternatywnie można zapytać każdego z tych pracowników, który z nich spożywał alkohol, a dopiero w przypadku nieprzyznania się do winy przez żadnego z nich – przeprowadzić kontrolę trzeźwości w odniesieniu do wszystkich. To ostatnie działanie nosi jednak znamiona odpowiedzialności zbiorowej pracowników i również może zostać uznane za szykanowanie.
Tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach może być przeprowadzone badanie o charakterze prewencyjnym, wyrywkowym bądź okresowym. Dotyczy to w szczególności sytuacji, w których prewencja przeciwalkoholowa ma szczególnie uzasadniony charakter, np. rodzajem pracy (w szczególności w firmach transportowych czy szpitalach).
W przypadku stwierdzenia w następstwie przeprowadzonej kontroli obecności alkoholu w organizmie pracownika pracodawca powinien z całą stanowczością stosować wobec takiego pracownika konsekwencje przewidziane przepisami prawa, w szczególności zdecydować się na rozwiązanie z pracownikiem umowy o pracę bez wypowiedzenia.
Art. 17 ust. 1 i 3 ustawy z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 1356 ze zm.)
„1. Kierownik zakładu pracy lub osoba przez niego upoważniona mają obowiązek niedopuszczenia do pracy pracownika, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie, że stawił się on do pracy w stanie po użyciu alkoholu albo spożywał alkohol w czasie pracy. Okoliczności stanowiące podstawę decyzji powinny być podane pracownikowi do wiadomości. (...)
3. Na żądanie kierownika zakładu pracy, osoby przez niego upoważnionej, a także na żądanie pracownika, o którym mowa w ust. 1, badanie stanu trzeźwości pracownika przeprowadza uprawniony organ powołany do ochrony porządku publicznego. Zabiegu pobrania krwi dokonuje fachowy pracownik służby zdrowia. Do badania stanu trzeźwości stosuje się przepisy, wydane na podstawie art. 47 ust. 2.”