Urzędnik może zostać pociągnięty do osobistej odpowiedzialności finansowej za rażącą opieszałość lub wadliwą decyzję.
Wskutek powództw wytaczanych przez obywateli co roku Skarb Państwa i jednostki samorządu terytorialnego wypłacają setki milionów złotych z tytułu odszkodowań za niekompetencję zatrudnionych w ich strukturach funkcjonariuszy publicznych. Od 17 maja 2011 r. takie rekompensaty nie mogą z założenia obciążać już wyłącznie podatników. W części przypadków za szkody muszą płacić urzędnicy. Zobowiązuje ich do tego ustawa o odpowiedzialności majątkowej funkcjonariuszy publicznych za rażące naruszenie prawa.

Nie każdy urzędnik

Odpowiedzialności finansowej za błędne decyzje podlegają tylko funkcjonariusze publiczni, a nie wszystkie osoby zatrudnione w instytucjach państwowych i samorządowych. Funkcjonariuszami publicznymi w świetle ustawy są osoby działające w charakterze organu administracji lub z jego upoważnienia albo jako członkowie kolegialnego organu administracji. Są to więc m.in. ministrowie, wojewodowie, dyrektorzy izb celnych i urzędów skarbowych, członkowie samorządowych kolegiów odwoławczych, wójtowie.
Ostatnią grupę zaliczaną do kręgu funkcjonariuszy publicznych w rozumieniu ustawy stanowią osoby wykonujące w urzędzie organu administracji publicznej pracę w ramach stosunku pracy, stosunku służbowego lub umowy cywilnoprawnej. Nie są to jednak wszystkie osoby zatrudniane na tej podstawie, ale jedynie te, które jednocześnie biorą udział w prowadzeniu sprawy rozstrzyganej w drodze decyzji lub postanowienia przez taki organ.

Wymagane warunki

Funkcjonariusz publiczny ponosi odpowiedzialność majątkową tylko w razie łącznego spełnienia trzech przesłanek. W pierwszej kolejności na mocy prawomocnego orzeczenia sądu lub na mocy ugody musi dojść do wypłacenia odszkodowania przez podmiot odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej i jednocześnie z rażącym naruszeniem prawa. Po drugie, takie naruszenie musi zostać spowodowane zawinionym działaniem lub zaniechaniem urzędnika. Po trzecie, rażące naruszenie prawa musi zostać stwierdzone we wskazanej w ustawie procedurze, np. poprzez wydanie ostatecznej decyzji stwierdzającej nieważność decyzji lub postanowienia, stwierdzenie przewlekłości w postępowaniu podatkowym.

Potrzebne postępowanie

Procedura wymaga, aby przed pociągnięciem urzędnika do odpowiedzialności majątkowej zostało przeprowadzone w stosunku do niego postępowanie wyjaśniające, które ma na celu stwierdzenie, czy i w jakim zakresie przyczynił się do wydania szkodzącej obywatelowi decyzji.
Postępowanie uruchamia kierownik podmiotu odpowiedzialnego albo kierownik jednostki organizacyjnej, która wypłaciła odszkodowanie na podstawie prawomocnego wyroku sądowego lub ugody. Zgodnie z art. 7 ust. 1 ustawy odbywa się to poprzez złożenie wniosku do prokuratora okręgowego właściwego ze względu na siedzibę podmiotu odpowiedzialnego. Kierownik musi to zrobić w ciągu 14 dni, które biegną od dnia wypłaty odszkodowania. Każdy, kto będąc kierownikiem podmiotu odpowiedzialnego lub jednostki organizacyjnej takiego podmiotu, nie wykonuje tego obowiązku, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3. Przestępstwo może zostać popełnione przez zaniechanie złożenia wniosku o wszczęcie postępowania wyjaśniającego w stosunku do urzędnika, jak również przez wypełnienie takiego obowiązku, lecz po wymaganym 14-dniowym terminie.
Kierowany do prokuratora okręgowego wniosek o wszczęcie postępowania wyjaśniającego powinien zawierać obowiązkowo co najmniej kilka załączników. Pierwszym z nich jest dowód wypłaty odszkodowania za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej z rażącym naruszeniem prawa. Drugi to odpis prawomocnego orzeczenia sądowego lub ugody stanowiącej podstawę tej wypłaty. Z kolei trzecim jest rozstrzygnięcie o rażącym naruszeniu prawa (np. prawomocny wyrok sądu administracyjnego stwierdzający bezczynność).

Czyja odpowiedzialność

Po wpłynięciu wniosku prokurator jest zobowiązany do przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego. Zmierza ono do ustalenia przesłanek uzasadniających wytoczenie powództwa o odszkodowanie (na rzecz podmiotu odpowiedzialnego) przeciwko funkcjonariuszowi publicznemu z tytułu szkody wyrządzonej przy wykonywaniu władzy publicznej z rażącym naruszeniem prawa.
Przepisy ustawy o prokuraturze pozwalają prokuratorowi na podejmowanie różnego rodzaju czynności procesowych, które mają na celu wszechstronne wyjaśnienie okoliczności sprawy i ustalenie, czyje konkretnie działanie lub zaniechanie z rażącym naruszeniem prawa doprowadziło do strat materialnych. Może on w tym zakresie żądać nadesłania lub przedstawienia akt oraz dokumentów i pisemnych wyjaśnień od wybranych przez siebie osób. Ma również prawo przesłuchać świadków i zasięgnąć opinii biegłych, a także przeprowadzić oględziny.
Gdy w wyniku przeprowadzonego postępowania wyjaśniającego prokurator dojdzie do wniosku, że nie ma podstaw do wytoczenia powództwa przeciwko urzędnikowi, odmawia podjęcia tej czynności. Z kolei gdy uzna, że zostały spełnione łącznie wszystkie przesłanki odpowiedzialności, ma podstawy do wytoczenia pozwu o odszkodowanie na rzecz Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innego podmiotu odpowiedzialnego za szkodę na podstawie art. 417 kodeksu cywilnego.

Wezwanie przedsądowe

Jeśli istnieją podstawy do wytoczenia powództwa o zwrot odszkodowania, prokurator przed tym musi zawsze wezwać na piśmie funkcjonariusza publicznego do dobrowolnego spełnienia świadczenia w określonym terminie, nie krótszym jednak niż 7 dni od otrzymania wezwania, a po bezskutecznym upływie tego terminu wytoczyć powództwo. Przepisy nie podają maksymalnego terminu, w jakim urzędnik ma przekazać podmiotowi odpowiedzialnemu pieniądze tytułem dobrowolnego zwrotu wypłaconej przez państwo rekompensaty. Prokurator jest w stanie zbadać możliwości majątkowe i zarobkowe zobowiązanego i dostosować do niego termin, w którym jest on w stanie realnie zwrócić te środki.

Jakie odszkodowanie

Jednym z najistotniejszych elementów procedury mającej na celu wyegzekwowanie rekompensaty od urzędnika jest wyliczenie wysokości odszkodowania. Powinno ustalać się je w wysokości równej temu, które zostało wcześniej wypłacone obywatelowi, firmie lub instytucji. Z reguły nie może jednak przewyższać kwoty dwunastokrotności miesięcznego wynagrodzenia przysługującego funkcjonariuszowi publicznemu. Jednak gdy w toku postępowania prokurator udowodni urzędnikowi, że dopuścił się działania lub zaniechania z rażącym naruszeniem prawa lub bez podstawy prawnej z winy umyślnej, odpowiada on do wysokości odszkodowania wypłaconego przez podmiot odpowiedzialny.
W sytuacji gdy autorami bezprawnej decyzji lub osobami, które miały wpływ na znaczącą przewlekłość postępowania, jest większa liczba urzędników, odpowiadają oni za szkodę wspólnie. Jeżeli kilku funkcjonariuszy publicznych dopuściło się działania lub zaniechania z rażącym naruszeniem prawa, każdy z nich ponosi odpowiedzialność stosownie do przyczynienia się do rażącego naruszenia prawa i stopnia winy. Jeżeli nie jest możliwe ustalenie stopnia winy i przyczynienia się poszczególnych funkcjonariuszy publicznych do rażącego naruszenia prawa, odpowiadają oni w częściach równych.

Ubezpieczenia OC

Urzędnicy mogą się ubezpieczyć od odpowiedzialności finansowej za wydanie błędnej decyzji. Oferty ubezpieczenia OC związanego z takim ryzykiem oferuje co najmniej kilka towarzystw ubezpieczeniowych.
Po wykupieniu polisy wszystkie decyzje wydawane przez urzędnika oraz ich skutki są objęte ochroną ubezpieczeniową. Oznacza to, że ubezpieczyciel przejmuje zobowiązania majątkowe urzędnika w razie uruchomienia przez prokuratora procedury regresowej i orzeczenia obowiązku zwrotu odszkodowania wypłaconego poszkodowanemu podmiotowi.

Zwrot odszkodowania przez urzędnika

Funkcjonariusz publiczny ponosi odpowiedzialność majątkową za błędną decyzję w razie łącznego zaistnienia następujących przesłanek:

● na mocy prawomocnego orzeczenia sądu lub na mocy ugody zostało wypłacone przez podmiot odpowiedzialny odszkodowanie za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej z rażącym naruszeniem prawa;

● rażące naruszenie prawa zostało spowodowane zawinionym działaniem lub zaniechaniem funkcjonariusza publicznego;

● rażące naruszenie prawa zostało stwierdzone we wskazanej w ustawie procedurze administracyjnej lub sądowej.

PRZYKŁADY

1 Jaka odpowiedzialność karna dotyczy burmistrza

Urząd Miasta G. musiał wypłacić inwestorowi 2 mln zł odszkodowania zasądzonego wskutek błędnie przeprowadzonych procedur związanych z budową hotelu. Burmistrz miasta G., chcąc chronić swoich pracowników przed indywidualną odpowiedzialnością, nie złożył do prokuratora wniosku o wszczęcie postępowania wyjaśniającego w sprawie nadużyć. Szef urzędu musi zdawać sobie sprawę, że wniosek powinien zostać złożony w terminie 14 dni od dnia wypłaty odszkodowania za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej z rażącym naruszeniem prawa. Niewykonanie tego obowiązku wiąże się z karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.

2 Postępowanie wyjaśniające dopiero po uprawomocnieniu się decyzji

Sąd pierwszej instancji wydał wyrok, w którym zobowiązał jednostkę Zakładu Ubezpieczeń Społecznych do wypłaty odszkodowania. Mimo obaw urzędników, którzy brali udział w wydawaniu wadliwej decyzji, nie jest to jeszcze etap, na którym w stosunku do nich może zostać wszczęte postępowanie wyjaśniające. Aby to było możliwe, konieczne jest między innymi prawomocne zakończenie sprawy o odszkodowanie na rzecz obywatela poszkodowanego przez bezprawną decyzję urzędniczą. Taka sytuacja ma miejsce, jeżeli od orzeczenia zasądzającego odszkodowanie nie przysługuje apelacja. Będzie tak, gdy od orzeczenia nie przysługuje z mocy ustawy żaden zwyczajny środek zaskarżenia, bo wyczerpał się tryb instancyjny, żadna ze stron nie zaskarżyła orzeczenia I instancji w przewidzianym w procedurze terminie lub sąd odwoławczy utrzymał w mocy zaskarżone orzeczenia albo je zmienił.

Sprawy wytoczone przeciwko Skarbowi Państwa prowadzone przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa

Liczba spraw przegranych - Suma roszczeń zasądzonych od Skarbu Państwa (bez względu na podstawę prawną)

82 - 143 950 660 zł

77 - 60 571 129 zł

77 - 79 110 504 zł

78 - 37 569 382 zł

5 - 29 652 001 zł

Podstawa prawna
Ustawa z 20 stycznia 2011 r. o odpowiedzialności majątkowej funkcjonariuszy publicznych za rażące naruszenie prawa (Dz.U. nr 34, poz. 173).