Nowe rozporządzenie o pracach uciążliwych, niebezpiecznych i szkodliwych dotyczy tylko kobiet w związku z macierzyństwem. Pozostałe m.in. przed dźwiganiem ciężarów uchronią inne przepisy.
W wielu krajach pracownicy, którzy łączą pracę zawodową z byciem rodzicami, mają zagwarantowane wiele uprawnień. Większość tych regulacji odnosi się zarówno do kobiet, jak i do mężczyzn. Konieczność szczególnej ochrony macierzyństwa oraz odrębności fizjologiczne mężczyzn i kobiet sprawiają jednak, że w wielu państwach wprowadza się specjalne regulacje dotyczące ochrony pracy kobiet oraz przewidziane dla nich szczególne normy dotyczące m.in. wysiłku fizycznego czy narażenia na szkodliwe czynniki w procesie pracy. Kobiety przez cały okres swej pracy podlegają ochronie przed nadmierną uciążliwością pracy, a ochrona ta zostaje wzmocniona w czasie ciąży i karmienia piersią.
Tego rodzaju uregulowania przewidują również polskie przepisy, a wymagania w tym zakresie narzuca również prawodawstwo unijne. W związku z tym ostatnim mieliśmy niedawno nowelizację przepisów kodeksu pracy (dalej: k.p.), a wkrótce czekają nas nowe przepisy wykonawcze w tym zakresie.
Najpierw ustawa, teraz rozporządzenie
Zakaz zatrudniania kobiet przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla ich zdrowia wynika z art. 176 k.p. Na mocy ustawy z 22 czerwca 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1053) od 3 sierpnia 2016 r. zamiast ogólnego zakazu zatrudniania kobiet przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia wprowadzono zakaz wyłącznie dla kobiet w ciąży i karmiących dziecko piersią. Ograniczeniu podlega obecnie wykonywanie prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia, mogących mieć niekorzystny wpływ na zdrowie kobiet w ciąży lub karmiących, przebieg ciąży lub karmienie dziecka piersią. Celem nowelizacji kodeksu pracy z 2016 r. jest prawidłowe wykonanie dyrektywy 2006/54/WE w sprawie wprowadzenia w życie zasady równości szans oraz równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy. Jej przepisy odnoszą ograniczenia nie do kobiet w ogólności, jak uprzednio regulował to polski kodeks pracy, lecz do kobiet w ciąży i karmiących.
Obecnie Polska dostosowuje się do tych regulacji. Od maja 2017 r. wprowadzone zostaną nowe przepisy wykonawcze do kodeksu pracy, szczegółowo regulujące zasady ograniczeń w pracy kobiet. Rada Ministrów ustaliła w rozporządzeniu nowy wykaz prac zakazanych kobietom w ciąży i karmiącym dziecko piersią. W szczególności wzięła pod uwagę prace związane z nadmiernym wysiłkiem fizycznym, w tym ręcznym transportem ciężarów, a także te mogące mieć niekorzystny wpływ ze względu na sposób i warunki ich wykonywania, z uwzględnieniem rodzajów czynników występujących w środowisku pracy i poziomu ich występowania. Warto przy tym zaznaczyć, że dotychczasowe przepisy wykonawcze (czyli rozporządzenie Rady Ministrów z 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet; Dz.U. z 2016 r., poz. 2057; dalej: rozporządzenie z 1996 r.) miały obowiązywać nie dłużej niż do 3 maja 2017 r.
Projekt nowego rozporządzenia wykonawczego Rady Ministrów został opublikowany 24 lutego 2017 r., a następnie zmieniony po przeprowadzonych konsultacjach. Obecnie, już jako rozporządzenie z 3 kwietnia 2017 r. w sprawie wykazu prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet w ciąży lub karmiących dziecko piersią, oczekuje jedynie na publikację w Dzienniku Ustaw [stan na dzień zamknięcia niniejszego wydania – red.]. Datę wejścia w życie określono na 1 maja 2017 r.
Pracodawcy powinni więc jeszcze przed tym terminem dokonać przeglądu swoich regulacji wewnętrznych, a szczególnie regulaminów pracy, pod kątem konieczności lub potrzeby dostosowania ich do nowych przepisów. Zgodnie bowiem z art. 1041 k.p. regulamin pracy, określając prawa i obowiązki pracodawcy i pracowników związane z porządkiem w zakładzie pracy, powinien ustalać w szczególności wykazy prac wzbronionych pracownikom młodocianym oraz kobietom. Warto rozważyć, czy wszystkie dotychczasowe zapisy regulaminów pracy w tym zakresie powinny pozostać aktualne w świetle nowych przepisów wykonawczych i codziennych potrzeb pracodawcy, a także ochrony pracowników. [ramka 1]
Wysiłek fizyczny
Powyższe zmiany nie oznaczają jednak, że od maja 2017 r. będzie można bez ograniczeń zatrudniać kobiety niebędące w ciąży ani niekarmiące piersią przy przenoszeniu ciężarów czy innych pracach transportowych bądź związanych z wysiłkiem fizycznym – tak częstych w handlu czy produkcji. Planuje się bowiem, że zmienione zostanie również rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z 14 marca 2000 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych (Dz.U. nr 26, poz. 313 ze zm.). Ma ono obejmować zakresem swojej regulacji wszystkich pracowników (kobiety i mężczyzn) z wyłączeniem pracowników młodocianych oraz kobiet w ciąży i karmiących piersią.
Do tej pory w praktyce było ono stosowane do pracy mężczyzn ze względu na objęcie pracy kobiet osobną regulacją. W projekcie zmian do tego rozporządzenia w wielu przypadkach normy dla kobiet przeniesiono z dotychczasowego rozporządzenia z 1996 r. bez zmiany ich wielkości. Proponowana nowelizacja ma więc na celu przede wszystkim uzupełnienie rozporządzenia dotyczącego bhp przy ręcznych pracach transportowych o dopuszczalne obciążenia dla kobiet przy określonych czynnościach, które wcześniej były ustalone tylko dla mężczyzn, np. przy zespołowym przenoszeniu ciężarów czy przetaczaniu przedmiotów o kształtach okrągłych bądź przenoszeniu materiałów ciekłych niebezpiecznych. Ponadto część zmian odnosi się do norm dla obu płci. Nowelizacja tego rozporządzenia również ma wejść w życie 1 maja 2017 r.
Bez regulacji przejściowych
Ani rozporządzenie w sprawie wykazu prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet w ciąży i kobiet karmiących dziecko piersią ani projekt zmian w rozporządzeniu w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych nie zawierają przepisów przejściowych. W związku z tym pracodawcy będą musieli dostosować się do nowych regulacji już od momentu ich wejścia w życie.
Dostosowanie stanowiska
Na koniec warto przypomnieć, że zgodnie z art. 179 k.p. pracodawca zatrudniający pracownicę w ciąży lub karmiącą dziecko piersią przy pracy wzbronionej takiej pracownicy bez względu na stopień narażenia na czynniki szkodliwe dla zdrowia lub niebezpieczne, jest obowiązany przenieść ją do innej pracy, a jeżeli jest to niemożliwe, zwolnić na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy. Zatrudniając taką pracownicę przy pozostałych pracach wymienionych w przepisach wydanych na podstawie art. 176 par. 2 k.p., ma zaś obowiązek dostosować warunki pracy do wymagań w nich określonych lub tak ograniczyć czas pracy, aby wyeliminować zagrożenia dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracownicy. Jeżeli dostosowanie warunków pracy lub skrócenie czasu pracy jest niemożliwe lub niecelowe, to pracodawca musi przenieść pracownicę do innej pracy, a w razie braku takiej możliwości zwolnić ją na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy. [ramka 2]
Ważne
Pracodawcy już teraz powinni dokonać przeglądu przepisów wewnętrznych, zwłaszcza pod kątem zmian w regulaminach pracy.
RAMKA 1
Co nowego w regulacjach
Projekt przepisów wykonawczych dotyczących prac wzbronionych w stosunku do rozporządzenia z 1996 r. wprowadza m.in. następujące zmiany:
● Wykaz prac szczególnie uciążliwych, niebezpiecznych czy szkodliwych dla zdrowia dotyczyć będzie wyłącznie kobiet w ciąży oraz karmiących dziecko piersią.
● W wykazie pozostawiono – choć zmienione – dopuszczalne normy w zakresie wysiłku fizycznego i ręcznego transportu ciężarów dla kobiet w ciąży i karmiących piersią, wykreślono z niego zaś ograniczenia tego typu dla pozostałych kobiet.
● Zaproponowano podwyższenie dopuszczalnych norm wydatku energetycznego, a także norm dotyczących dźwigania ciężarów i sił niezbędnych do ich przemieszczania dla kobiet karmiących dziecko piersią – dotychczas były one równe normom dla kobiet w ciąży, natomiast w nowej regulacji określono je jako 1/2 norm aktualnie określanych dla wszystkich kobiet; natomiast normy dla kobiet w ciąży, o ile nowe rozporządzenie dopuszcza się daną czynność, co do zasady mają stanowić 1/4 aktualnych norm dla ogółu kobiet.
● Doprecyzowano zakaz dotyczący pracy kobiet w ciąży w pozycji stojącej ponad 3 godziny przez wskazanie, że poniżej tej normy czas spędzony w pozycji stojącej nie może jednorazowo przekraczać 15 min, po którym to czasie powinna nastąpić 15-minutowa przerwa.
● Zakazano ręcznego przenoszenia pod górę przedmiotów przez kobiety w ciąży przy pracy stałej, a dorywczo przedmiotów o masie powyżej 1 kg.
● Usunięto zakaz pracy w pozycji wymuszonej oraz w pozycji stojącej ponad 3 godziny w czasie zmiany roboczej dla kobiet karmiących dziecko piersią, do prac zaś, które nie powinny być wykonywane przez kobiety karmiące, zaliczono przenoszenie materiałów ciekłych – gorących, żrących czy o właściwościach szkodliwych dla zdrowia.
RAMKA 2
Przepisy o przerwach w pracy przy komputerze wciąż niejasne
W praktyce przy specyfice pracy biurowej, wykonywanej przez cały czas z użyciem komputerów czy innych monitorów, pracodawca ma ograniczone możliwości dostosowania warunków pracy czy przeniesienia pracownicy w ciąży do innej pracy. Jak wiadomo, praca przy monitorach ekranowych obciąża nie tylko wzrok pracownika, lecz także, ze względu na wymuszoną pozycję ciała, jego układ mięśniowo-szkieletowy.
W związku z tym przy okazji dostosowywania polskich regulacji do przepisów unijnych, nasz prawodawca dokonał przeglądu obecnych ograniczeń w tym zakresie, korzystając z pomocy ekspertów, m.in. z Centralnego Instytutu Ochrony Pracy – Państwowego Instytutu Badawczego i Instytutu Medycyny Pracy. Jak wskazano w uzasadnieniu do projektu rozporządzenia dotyczącego pracy kobiet w ciąży i karmiących, „dla zmniejszenia obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego podczas pracy przy obsłudze monitorów ekranowych (wykonywanej w niezmiennej pozycji ciała) lepsze efekty daje wprowadzenie częstszych przerw niż skrócenie całkowitego czasu pracy w ciągu zmiany roboczej”. Zaproponowano więc dopuszczenie kobiet w ciąży do pracy przy obsłudze monitorów ekranowych w wymiarze nie dłuższym niż 50 min w ciągu każdej godziny, z zapewnieniem co najmniej 10-minutowej przerwy wliczanej do czasu pracy, przy jednoczesnym nieprzekraczaniu 8 godzin łącznego czasu pracy w ciągu doby – zamiast dotychczasowego ograniczenia do 4 godzin na dobę (w pierwszej wersji rozporządzenia proponowano, aby praca przy monitorze maksymalnie przez 45 min na godzinę i 15-minutową przerwę, co wzbudziło wątpliwości co do charakteru takiej przerwy i spowodowało zmianę projektu). Dla porównania pozostali zatrudnieni pracujący na takich stanowiskach mają prawo wyłącznie do 5 min przerwy po każdej godzinie pracy (zgodnie z rozporządzeniem ministra pracy i polityki socjalnej z 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe, Dz.U. nr 148, poz. 973).
Wydaje się, że ta regulacja będzie stanowiła ułatwienie dla pracodawców organizujących proces pracy z wykorzystaniem monitorów ekranowych. Ma ona również na celu, jako regulacja z zakresu bhp, zmniejszenie uciążliwości pracy dla kobiety w ciąży dzięki 10-minutowej przerwie wliczanej do czasu pracy po każdych 50 min pracy. Mimo wprowadzonych w trakcie konsultacji zmian zapis ten wydaje się nadal niejasny w takim zakresie, w jakim nie precyzuje, czy wprowadzana 10-minutowa przerwa jest przerwą dodatkową w stosunku do 5-minutowej przerwy przysługującej ogółowi pracowników. Pisaliśmy o tym m.in. w Kadrach i Płacach 15 grudnia 2016 r. (DGP nr 242/2016): „Chybiona pomoc dla kobiet w ciąży”.
