Chociaż wydanie orzeczenia o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej jest procedurą prawną, nie powinno ono odbywać się pochopnie ani bez wystarczającej analizy sprawy. Rozdzielenie dziecka od rodziny to decyzja mająca ogromny wpływ na jego dalszy rozwój i zdrowie psychiczne, dlatego wymaga szczególnej staranności i ostrożności. Każda sprawa dotycząca małoletniego charakteryzuje się delikatnością, a sąd musi wziąć pod uwagę, że niewłaściwa decyzja może prowadzić do poważnych konsekwencji emocjonalnych dla dziecka. Jak zauważył Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC), rozwiązania te muszą być proporcjonalne do zagrożenia i adekwatne do sytuacji. Ponadto czas jest kluczowym czynnikiem – orzeczenie sądu nie może się opóźniać, ponieważ może to negatywnie wpłynąć na dobro dziecka.

Piecza zastępcza, a dobro dziecka. Decyzje sądu muszą być proporcjonalne

Właściwy sąd do rozstrzygania spraw związanych z pieczą zastępczą to sąd opiekuńczy, zgodnie z art. 568 Kodeksu postępowania cywilnego. W kontekście właściwości miejscowej, postępowanie dotyczące pieczy zastępczej prowadzi sąd rodzinny, którego siedziba znajduje się najbliżej miejsca zamieszkania dziecka. Miejscem zamieszkania dziecka jest miejsce zamieszkania rodziców lub tego z nich, któremu przysługuje wyłączne prawo do sprawowania władzy rodzicielskiej. W przypadku, gdy miejsce zamieszkania dziecka nie może zostać określone, odpowiednim sądem będzie sąd miejsca pobytu dziecka, a ostatecznie – Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy (art. 569 § 1 k.p.c.). Warto dodać, że decyzja o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej może także zapaść w trakcie procesu rozwodowego rodziców.

Postępowanie dotyczące pieczy zastępczej odbywa się w trybie nieprocesowym, w ramach spraw opiekuńczych, które są związane z orzekaniem o władzy rodzicielskiej (art. 579 i n. k.p.c.). W takich sprawach sąd wydaje postanowienie, które staje się wykonalne z chwilą ogłoszenia lub wydania. Postanowienie to ma natychmiastową moc prawną, co oznacza, że jego skutki obowiązują od razu, bez potrzeby oczekiwania na uprawomocnienie.

W kwestii rozpoczęcia postępowania zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2013 roku, postępowanie dotyczące pieczy zastępczej może być wszczęte na wniosek jednego z rodziców dziecka. Istotne jest, że taka możliwość nie obejmuje innych członków rodziny, ponieważ mogłoby to prowadzić do nadużywania postępowań sądowych, zwłaszcza w sytuacjach rodzinnych konfliktów. Istnieje jednak obowiązek zawiadomienia sądu opiekuńczego o każdej sytuacji, która mogłaby uzasadniać wszczęcie postępowania w tej sprawie, jeżeli osoba z tego obowiązku ma wiedzę o zagrożeniu dla dziecka (art. 572 § 1 k.p.c.).

Jak wszcząć postępowanie o umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej?

Co ciekawe, sąd opiekuńczy może wszcząć postępowanie także z urzędu (art. 570 k.p.c.). Jednak sama inicjacja postępowania z urzędu nie oznacza, że sąd zdecyduje o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej. Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego może okazać się, że nie ma wystarczających podstaw do interwencji sądu, a wówczas decyzja o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej nie zostanie wydana.

Decyzja o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej wymaga uwzględnienia całokształtu sytuacji rodzinnej. Sąd powinien dokładnie analizować okoliczności, na podstawie których podejmowane były wcześniejsze decyzje, zwłaszcza w sytuacjach, gdy sytuacja rodziny uległa zmianie. Ważne jest, aby postępowanie o pieczy zastępczej opierało się na rzetelnej weryfikacji dowodów oraz przeprowadzeniu wywiadów środowiskowych, które są kluczowe dla określenia stanu faktycznego. Z tego powodu postępowanie sądowe w takich sprawach wymaga bardzo szczegółowego badania sytuacji dziecka oraz jego rodziny.

W przypadku, gdy przyczyną konieczności umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej jest trudna sytuacja finansowa rodziców, należy podkreślić, że art. 1123 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wprost zabrania umieszczania dziecka w pieczy zastępczej wyłącznie z powodu ubóstwa, jeśli rodzice sprzeciwiają się temu rozwiązaniu. Taka regulacja została wprowadzona po nowelizacji Kodeksu w 2016 roku, aby zapobiec sytuacjom, w których dzieci byłyby odbierane rodzicom tylko z powodu ich trudności materialnych.

Czy trudna sytuacja finansowa może być powodem odebrania dziecka?

Chociaż ubóstwo nie może być jedyną przyczyną umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej, może stanowić jeden z wielu elementów, które wskazują na zagrożenie dla dziecka. Przykładem może być sytuacja, w której dziecko żyje w rodzinie dysfunkcyjnej, a ubóstwo jest tylko jednym z czynników wpływających na bezpieczeństwo dziecka. W takim przypadku piecza zastępcza może być rozwiązaniem, gdy inne okoliczności wskazują na konieczność interwencji.

Komitet Praw Dziecka zwrócił uwagę na problem nadmiernego reprezentowania dzieci żyjących w ubóstwie wśród tych, które zostały oddzielone od rodziców, zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się. W swoim raporcie z 2005 roku Komitet zalecił, aby państwa podejmowały działania mające na celu poprawę standardu życia rodzin ubogich, w tym przez wdrażanie polityk zmierzających do redukcji ubóstwa oraz zapewnienia lepszej jakości życia dla dzieci.

Standardy ETPC a piecza zastępcza. Co mówią wyroki europejskie?

Z kolei w orzeczeniu ETPC w sprawie R.M.S v. Hiszpania, Trybunał wskazał, że trudna sytuacja materialna rodziców nie powinna być jedyną podstawą do odebrania dziecka, a władze krajowe muszą brać pod uwagę również inne czynniki, takie jak zdolność rodziców do zapewnienia dziecku odpowiedniego wsparcia emocjonalnego. Trybunał zasugerował, że w takich przypadkach należy rozważyć alternatywne środki wsparcia, takie jak pomoc społeczna, aby pomóc rodzinie przezwyciężyć trudności, zanim podejmie się drastyczne kroki.

Nowelizacja przepisów, która wprowadza zakaz umieszczania dziecka w pieczy zastępczej wyłącznie z powodu ubóstwa, jest krokiem w dobrą stronę. Trudna sytuacja finansowa rodziców nie powinna stanowić automatycznej podstawy do rozdzielenia rodziny, szczególnie gdy dostępne są inne formy wsparcia, które mogą pomóc rodzinie przetrwać kryzys. Warto jednak podkreślić, że w sytuacjach, w których ubóstwo jest jednym z wielu czynników zagrożenia, piecza zastępcza może być konieczna, ale decyzja ta musi być podejmowana zawsze z myślą o dobru dziecka.