Postępowanie karne. Wina nie zawsze musi oznaczać karę [analiza]

Czy popełnienie przestępstwa zawsze skutkuje orzeczeniem kary? Czy prokurator ma obowiązek każdorazowo sporządzać akt oskarżenia, np. w sprawie o kradzież lub prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości?

Otóż nie, choć oczywiście to zależy od indywidualnej oceny sprawy. Warto już na etapie postępowania przygotowawczego, czyli tego, które jeszcze jest prowadzone w prokuraturze lub policji, zwrócić uwagę na treść art. 336 par. 1 kodeksu postępowania karnego, gdzie ustawodawca opisał instytucję warunkowego umorzenia postępowania (nie mylić z warunkowym zawieszeniem wykonania kary). Warunkowe umorzenie postępowania nie ma niczego wspólnego z karą, a co za tym idzie, również z karalnością.

Jeżeli zostały spełnione przesłanki uzasadniające warunkowe umorzenie postępowania, prokurator może zamiast aktu oskarżenia sporządzić i skierować do sądu wniosek o takie umorzenie.

Zastępcza forma aktu oskarżenia

Wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego stanowi zastępczą formę aktu oskarżenia. Zastępczą, czyli niejako lepszą dla sprawcy przestępstwa. Zasadnicza różnica między nimi to także treść żądania. Akt oskarżenia dąży do ukarania sprawcy przestępstwa, a wniosek o warunkowe umorzenie postępowania takiego celu nie ma. Celem instytucji warunkowego umorzenia postępowania jest bowiem oddziaływanie wychowawcze oderwane od klasycznej kary kryminalnej.

Prokurator może się zdecydować na sporządzenie wniosku, jeżeli wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa samego sprawcy, niekaranego za przestępstwo umyślne, jego cechy i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że mimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa. Warunkowego umorzenia nie stosuje się do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą przekraczającą pięć lat pozbawienia wolności. Wniosek każdorazowo ostatecznie rozpoznaje sąd. Tyle teorii.

Kiedy jest możliwe warunkowe umorzenie

W praktyce każdorazowo decydują o tym następujące warunki:

1. Uprzednia niekaralność sprawcy za przestępstwo umyślne (obejmuje nie tylko niekaralność za zbrodnię lub umyślny występek, lecz także przypadki, w których sąd odstąpił od wymierzenia kary lub zastosowano środki przewidziane dla nieletnich. Sprawca jest też uznawany za niekaranego, jeśli nastąpiło już zatarcie skazania). Podstawowy warunek zastosowania instytucji warunkowego umorzenia postępowania jest to, by sprawca w dacie wyrokowania był osobą niekaraną za przestępstwo umyślne.

2. Zagrożenie czynu karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą pięciu lat (np. art. 178a par. 1 kodeksu karnego, dotyczący prowadzenia pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, przewiduje karę pozbawienia wolności do lat trzech, a zgodnie z art. 278 par. 1 k.k. zabranie w celu przywłaszczenia cudzej rzeczy ruchomej stanowi zagrożone karą pozbawienia wolności od trzech miesięcy do lat pięciu).

3. Stopień winy i stopień społecznej szkodliwości nie mogą być duże, co nie oznacza jednak ich nieznaczności czy znikomości. W art. 115 par. 2 k.k. ustawodawca wskazał, jakie elementy trzeba brać pod uwagę przy dokonywaniu oceny stopnia społecznej szkodliwości każdego czynu zabronionego. Oceny należy dokonywać indywidualnie co do każdego czynu wyczerpującego znamiona określone w ustawie karnej zarówno w kontekście ustalenia, czy taki czyn jest społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy, jak i wtedy, gdy ustawa karna wiąże określone skutki z popełnieniem czynu o określonym stopniu społecznej szkodliwości.

4. Brak wątpliwości co do okoliczności popełnienia czynu. Stan faktyczny sprawy nie może budzić żadnych wątpliwości w świetle zebranego materiału dowodowego i dokonanej przez organ procesowy jego oceny. To właśnie na podstawie tych dowodów sąd będzie ustalał sprawstwo oskarżonego, stopień jego zawinienia i stopień społecznej szkodliwości czynu, a więc okoliczności, które implikują inną przesłankę warunkowego umorzenia postępowania.

5. Pozytywna prognoza kryminologiczna, wyrażająca się w opartym na ocenie właściwości i warunków osobistych sprawcy oraz jego dotychczasowym sposobie życia przypuszczeniu, że sprawca pomimo warunkowego umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa. Tylko sprawca, wobec którego sąd nabierze przekonania, że rozpoznawany czyn był odosobnionym incydentem w jego życiu i co do którego można realistycznie zakładać, iż w przyszłości będzie on przestrzegał porządku prawnego, a w szczególności nie popełni przestępstwa, może skorzystać z dobrodziejstwa warunkowego umorzenia postępowania.

Ocena spełnienia wyżej wskazanych warunków odbywa się w postępowaniu przygotowawczym – czyli zanim zostanie podjęta decyzja, czy zostanie skierowany akt oskarżenia. Czas odgrywa więc dużą rolę. Warunkowe umorzenie następuje na okres próby, który wynosi od roku do trzech lat i biegnie od chwili uprawomocnienia się orzeczenia. Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd rozpoznający wniosek prokuratora może w okresie próby oddać sprawcę pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do których działalności należą: troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym.

Dodatkowe obowiązki

Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd nakłada na sprawcę obowiązek naprawienia szkody w całości albo w części – to jest oczywiście uzależnione od tego, czy w danej sprawie powstała szkoda – a w miarę możliwości również obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Ewentualnie zamiast tych obowiązków orzeka nawiązkę. Sąd może też nałożyć na sprawcę dodatkowe wymagania, np.: informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby, przeproszenia pokrzywdzonego, wykonywania ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby, powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających, poddania się terapii leczenia uzależnień lub innej terapii (w szczególności psychoterapii lub psychoedukacji), uczestnictwa w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych, powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego czy innych osób, opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, a ponadto może orzec świadczenie pieniężne lub zakaz prowadzenia pojazdów do lat dwóch.

Sprawca niekarany

Warto również pamiętać, że wydanie korzystnego dla sprawcy wyroku – tutaj warunkowo umarzającego postępowanie – jest powiązane z pewnym nadzorem sądowym. Sąd podejmuje postępowanie karne, jeżeli sprawca w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, za które został prawomocnie skazany. Sąd może podjąć postępowanie karne, jeżeli sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności gdy popełnił przestępstwo, za które nie został jeszcze prawomocnie skazany, jeżeli uchyla się od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku albo nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody. Warunkowo umorzonego postępowania nie można podjąć później niż w ciągu sześciu miesięcy od zakończenia okresu próby.

Końcowym rezultatem warunkowego umorzenia postępowania jest to, że sprawca nie jest uznawany w świetle prawa za osobę karaną, tzn. uznaje się go za winnego popełnienia przestępstwa, lecz pozostaje niekarany. ©℗