W przeciwieństwie do zwykłej fundacji wpisanej do Krajowego Rejestru Sądowego, którą mogą ustanawiać osoby fizyczne i osoby prawne, fundatorem fundacji rodzinnej może być wyłącznie osoba fizyczna.
Takie ograniczenie wprowadziła obowiązująca od roku (a konkretnie od 22 maja u. br.) ustawa z 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej (Dz. U. z 2023 r., poz. 326; ost. zm. Dz.U. z 202 r., poz. 825). To celowy zabieg ustawodawcy. Chciał on bowiem, żeby fundacja odpowiadała na dotychczasowy problem braku instrumentów prawnych kompleksowo ułatwiających proces sukcesji w firmach rodzinnych i przekazywanie majątku prywatnego kolejnym pokoleniom. Przy okazji ograniczyło to możliwość wykorzystywania fundacji rodzinnej w celach optymalizacji podatkowej. W ten sposób w strukturze grupy podmiotów powiązanych fundacja rodzinna nie może występować jako pośredni podmiot pomiędzy innymi spółkami. Może znajdować się jedynie na szczycie tej grupy, posiadając w majątku udziały w pozostałych podmiotach.
Ustanowienie fundacji jest czynnością prawną, dlatego aby było ważne, musi dokonać go osoba fizyczna posiadającą pełną zdolność do czynności prawnych.
Kamień węgielny
Przypomnijmy, że to fundator zapoczątkowuje istnienie fundacji rodzinnej, odpowiada za jej ramy korporacyjne oraz określa szczegółowy cel lub cele, jakie ma wypełniać fundacja. Ustawa w tym zakresie pozostawia fundatorowi swobodę, aby elastycznie mógł dostosować zadania fundacji do uwarunkowań rodzinnych i biznesowych. Wśród dopuszczalnych celów mogą pojawić się takie, jak zachowanie w ramach fundacji pakietu kontrolnego udziałów w biznesie rodzinnym, inwestowanie w określone aktywa, finansowanie edukacji beneficjentów czy wspieranie działalności pożytku publicznego.
Zanim fundator pojawi się u notariusza, aby złożyć oświadczenie o ustanowieniu fundacji rodzinnej, czeka go żmudny okres tworzenia wizji przyszłości fundacji i swojej rodziny, co znajdzie odzwierciedlenie w przyszłym statucie.
Fundator dokonuje ustanowienia fundacji rodzinnej poprzez złożenie oświadczenia w akcie założycielskim albo testamencie. W przypadku powołania fundacji za życia fundatora, z chwilą sporządzenia aktu założycielskiego powstanie fundacja rodzinna w organizacji, którą co do zasady fundator będzie reprezentował do czasu wpisu do rejestru fundacji rodzinnych i uzyskania przez nią osobowości prawnej.
Niezbędny wkład
Obowiązkiem fundatora jest wniesienie mienia na pokrycie funduszu założycielskiego o wartości określonej w statucie (minimum to 100 000 zł) oraz sporządzanie spisu wnoszonego mienia.
Organy fundacji są ustanawiane przez fundatora. Koniecznie musi on ustanowić zarząd oraz zgromadzenie beneficjentów. Opcjonalnie może także powołać radę nadzorczą. Ta będzie obowiązkowa wówczas, gdy w fundacji będzie ponad 25 beneficjentów. Fundator będzie mógł powoływać i odwoływać nie tylko pierwszych członków zarządu, ale również członków kolejnych kadencji - chyba że w statucie ustanowi inne zasady. Biorąc pod uwagę, że fundacja poprzez zarząd ma realizować cele wyznaczone przez fundatora, zrozumiałe jest umożliwienie fundatorowi wpływania na jego skład.
Uwagi niewiążące choć ważne
Fundator może kierować do organów fundacji rodzinnej uwagi, opinie lub zalecenia dotyczące jej działalności, co jednak nie jest dla nich formalnie wiążące. Niemniej jednak z uwagi na kompetencje wpływania na skład organów, fundator może wywoływać w ten sposób presję realizowania jego wizji działalności fundacji.
Po śmierci fundatora powoływanie i odwoływanie członków zarządu będzie w gestii rady nadzorczej (jeżeli została ustanowiona) albo zgromadzenia beneficjentów. Podobnie przy powoływaniu i odwoływaniu członków rady nadzorczej rolę fundatora po jego śmierci przejmie zgromadzenie beneficjentów.
Beneficjent i członek zarządu
Planując założenie fundacji rodzinnej warto też wiedzieć, że fundator może być równocześnie jej beneficjentem oraz członkiem zarządu fundacji. Co więcej, możliwość zasiadania w zarządzie fundacji rodzinnej jest rozwiązaniem logicznym i uzasadnionym, gdyż to fundator, jako osoba, która akumulowała majątek, posiada najlepszą wiedzę o sposobie zarządzania tym mieniem i doskonale wie, jakie wartości przyświecały mu przy powoływaniu fundacji rodzinnej. Jednak z uwagi na rosnącą aktywność organów podatkowych w zakresie eliminowania struktur optymalizujących podatki, chociażby przy pomocy klauzuli przeciwko unikaniu opodatkowania, łącznie w jednej osobie wszystkich tych trzech ról, przy braku innych beneficjentów, może być poczytywane jako działanie potencjalnie sztuczne.