Renta wdowia: z jakich powodów ZUS odmawia ustalenia prawa do świadczenia

Dość wyśrubowane warunki sprawiły, że część osób ubiegających się o ustalenie zbiegu świadczeń otrzymała lub niebawem otrzyma decyzję odmowną. Z uzyskanych przez nas informacji wynika, że dotyczy to mniej więcej co dziesiątego wnioskodawcy.

Osobie uprawnionej do renty rodzinnej po zmarłym małżonku (wdowie/wdowcowi) oraz do innego świadczenia emerytalno-rentowego wymienionego w przepisach (np. emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy) wypłaca się:

• 100 proc. przysługującej renty rodzinnej oraz 15 proc. innego świadczenia emerytalno-rentowego albo
• 100 proc. innego świadczenia emerytalno-rentowego oraz 15 proc. renty rodzinnej.

Od 1 stycznia 2027 r. wysokość drugiego wypłacanego świadczenia zostanie podwyższona do 25 proc.

Konieczne przyznanie renty rodzinnej

Ustalenie renty wdowiej zależy m.in. od tego, czy wnioskodawca ma ustalone prawa do renty rodzinnej po zmarłym małżonku. Chodzi przede wszystkim o rentę rodzinną przysługującą z powszechnego systemu ubezpieczeniowego, uregulowaną w ustawie o emeryturach i rentach z FUS (dalej: ustawa emerytalna).

Przypomnijmy, że renta rodzinna na podstawie ustawy emerytalnej przysługuje uprawnionym członkom rodziny po śmierci osoby, która:

• miała ustalone prawo do emerytury lub emerytury pomostowej bądź spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego tych świadczeń,
• miała ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania tego świadczenia (przy ocenie prawa do renty, która przysługiwałaby zmarłemu, przyjmuje się, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy),
• pobierała zasiłek przedemerytalny lub świadczenie przedemerytalne,
• pobierała nauczycielskie świadczenie kompensacyjne.

Renta rodzinna przysługuje m.in. małżonkowi (wdowie, wdowcowi), który do dnia śmierci współmałżonka pozostawał z nim we wspólności małżeńskiej, jeżeli:

• w chwili śmierci małżonka osiągnął wiek 50 lat lub jest niezdolny do pracy, albo
• wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym współmałżonku, które nie ukończyło 16 lat, a gdy kształci się w szkole – 18 lat, lub
• sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej,
• osiągnął wiek 50 lat lub stał się niezdolny do pracy po śmierci współmałżonka w czasie nie dłuższym niż pięć lat od jego śmierci albo od zaprzestania wychowywania dzieci, wnuków lub rodzeństwa bądź innych dzieci uprawnionych do renty rodzinnej.

Wdowa (wdowiec), która nie spełnia wymienionych warunków wymaganych do przyznania renty rodzinnej oraz nie posiada niezbędnych źródeł utrzymania, ma prawo do renty rodzinnej przez okres:

• jednego roku od daty śmierci współmałżonka albo
• uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez okres dwóch lat od śmierci współmałżonka.

Małżonka lub małżonek rozwiedziony albo wdowa lub wdowiec, którzy w chwili śmierci współmałżonka nie pozostawali z nim we wspólności małżeńskiej, mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli – oprócz spełnienia wymienionych wyżej warunków – mieli w dniu śmierci współmałżonka prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.

Uwaga! Prawo do renty rodzinnej przysługuje też małżonce rozwiedzionej lub pozostającej w separacji, mimo braku wyroku lub ugody sądowej, jeśli udowodni, że bezpośrednio przed śmiercią ubezpieczonego była alimentowana na podstawie porozumienia między rozwiedzionymi/separowanymi małżonkami.

Zbieg renty rodzinnej z innymi świadczeniami

Nowe zasady dotyczące ustalania zbiegu renty rodzinnej z innymi świadczeniami emerytalno-rentowymi zostały przewidziane również dla osób uprawnionych do renty rodzinnej z ubezpieczenia wypadkowego. Przypomnijmy, że świadczenie to może być przyznane z tytułu śmierci ubezpieczonego – członka rodziny lub rencisty uprawnionego do renty z tytułu niezdolności do pracy, który zmarł wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.

Przepisy, które wprowadziły tzw. rentę wdowią, przewidują możliwość wypłaty w zbiegu z innym świadczeniem emerytalno-rentowym nie tylko renty rodzinnej przysługującej z powszechnego systemu emerytalnego (wypłacanej przez ZUS), lecz także renty rodzinnej z innych systemów ubezpieczeniowych lub zaopatrzeniowych (np. rolniczej renty rodzinnej wypłacanej przez KRUS, wojskowej renty rodzinnej wypłacanej przez Wojskowe Biuro Emerytalne czy policyjnej renty rodzinnej wypłacanej przez Zakład Emerytalno-Rentowy MSWiA).

Przepisy regulujące nowe zasady ustalania zbiegu świadczeń emerytalno-rentowych z rentą rodzinną po zmarłym małżonku mają odpowiednie zastosowanie również do wdów/wdowców uprawnionych do świadczenia pieniężnego przysługującego członkom rodziny funkcjonariuszy lub żołnierzy zawodowych, których śmierć nastąpiła w związku ze służbą albo podjęciem poza służbą czynności ratowania życia lub zdrowia ludzkiego albo mienia.

Dwie decyzje odmowne

Osoba, która spełnia warunki do uzyskania renty rodzinnej (lub ww. świadczenia pieniężnego) po zmarłym małżonku, ale nie wystąpiła z wnioskiem o to świadczenie, najpóźniej wraz ze zgłoszeniem wniosku o ustalenie zbiegu świadczeń (rentę wdowią) powinna wystąpić z wnioskiem o rentę rodzinną. Jeśli wnioskodawca nie spełni warunków do przyznania renty rodzinnej, otrzyma nie tylko decyzję odmowną w sprawie renty rodzinnej, lecz także decyzję odmawiającą ustalenia zbiegu świadczeń. [przykład 1]

Przykład 1

Uprawnienia do innego świadczenia emerytalno-rentowego

Drugim warunkiem ustalania renty wdowiej jest wymóg posiadania uprawnień do innego świadczenia emerytalno-rentowego – uzyskanego z tytułu własnego ubezpieczenia/zaopatrzenia. Chodzi o:

• emeryturę z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, emeryturę rolniczą, emeryturę z ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin, emeryturę wojskową oraz emeryturę policyjną,
• rentę z tytułu niezdolności do pracy, w tym rentę szkoleniową z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, rentę rolniczą z tytułu niezdolności do pracy, rentę rolniczą szkoleniową, rentę z ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin, wojskową rentę inwalidzką oraz policyjną rentę inwalidzką,
• emeryturę pomostową, świadczenie przedemerytalne, zasiłek przedemerytalny lub nauczycielskie świadczenie kompensacyjne (przysługujące do dnia ukończenia podwyższonego wieku emerytalnego obowiązującego w latach 2013–2017).

Brak ustalonego prawa przynajmniej do jednego z wymienionych świadczeń przekreśla możliwość ustalenia zbiegu świadczeń w postaci renty wdowiej. W takim przypadku ZUS wydaje decyzję odmowną.

Uwaga! Samo posiadanie uprawnień do jednego z wymienionych świadczeń nie zawsze wystarcza do ustalenia renty wdowiej. Istotne jest również to, aby świadczenie, które może być wypłacane w ramach renty wdowiej, nie było zawieszone z innego powodu niż pobieranie innego, wyższego świadczenia – np. w związku z kontynuowaniem stosunku pracy. Jeśli zachodzą takie okoliczności, ZUS również wydaje decyzję odmawiającą ustalenia zbiegu świadczeń w postaci renty wdowiej.

Warto też dodać, że przepisy wprowadzające rentę wdowią nie przewidziały możliwości wypłaty w zbiegu z rentą rodzinną dla takich świadczeń, jak renta socjalna, uposażenia wypłacane przez jednostki organizacyjne wymiaru sprawiedliwości, a także świadczenia wypłacane przez instytucje zagraniczne. Osoby uprawnione do tych świadczeń, choćby miały również przyznaną rentę rodzinną, nie uzyskają renty wdowiej. W razie zgłoszenia wniosku przez osobę znajdującą się w takiej sytuacji, ZUS wyda decyzję odmawiającą ustalenia zbiegu świadczeń.

Ukończenie wieku emerytalnego

Warunkiem ustalenia renty wdowiej jest ukończenie powszechnego wieku emerytalnego (60 lat dla kobiet lub 65 lat dla mężczyzn). W razie zgłoszenia wniosku o ustalenie zbiegu świadczeń przez osobę, która nie ukończyła tego wieku, organ emerytalno-rentowy rozpatrujący ten wniosek wyda decyzję odmowną.

Wyjątkiem będzie sytuacja, gdy w dniu zgłoszenia wniosku wnioskodawca nie będzie jeszcze miał ukończonego ww. wieku, ale osiągnie go w niedługim czasie (do miesiąca) od tego dnia. W takim wypadku organ rozpatrujący wniosek powinien wstrzymać się z wydaniem decyzji odmownej, a decyzję ustalającą zbieg świadczeń powinien wydać już po ukończeniu tego wieku. Wypłata świadczeń w zbiegu będzie w takim wypadku przysługiwała od dnia ukończenia powszechnego wieku emerytalnego.

Uwaga! Przepisy wprowadzające rentę wdowią nie przewidują wymogu, aby wnioskodawca miał ustalone prawo do emerytury z tytułu ukończenia powszechnego wieku emerytalnego. Przepisy te umożliwiają wypłatę w zbiegu z rentą rodzinną każdej emerytury, w tym również wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Co więcej, osoba, która ukończyła wskazany wiek, może mieć ustalone prawo wyłączne do innego świadczenia, którego wypłata z rentą rodzinną jest możliwa na podstawie nowych regulacji (np. wypadkowej renty z tytułu niezdolności do pracy).

Gdy dotychczasowe świadczenie jest za wysokie

Wysokość pobieranego dotychczas świadczenia (np. emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy lub renty rodzinnej) nie jest formalnie warunkiem ustalenia renty wdowiej. Jednak zgodnie z przepisami dotyczącymi ustalania tzw. renty wdowiej, suma świadczeń wypłacanych w zbiegu nie może przekroczyć trzykrotności kwoty najniższej emerytury (obecnie od 1 marca 2025 r. do 28 lutego 2026 r. – 5636,73 zł, tj. 3 x 1878,91 zł). W razie przekroczenia tego limitu wypłacane świadczenia obniża się do tego progu.

Oznacza to, że faktycznie rentę wdowią może uzyskać osoba, której wypłacane dotychczas świadczenie jest niższe od tego limitu. Jeśli bowiem świadczenie to przekracza wspomniany próg lub jest mu równe, ustalenie zbiegu świadczeń na nowych zasadach nic by nie dało świadczeniobiorcy – nic by nie zyskał.

Jak ustaliliśmy w ZUS, to właśnie zbyt wysokie świadczenie dotychczas pobierane przez wdowę lub wdowca jest najczęstszą przyczyną odmowy ustalenia renty wdowiej. [przykład 2]

Przykład 2

Istotna data śmierci małżonka

Istotnym warunkiem ustalenia zbiegu świadczeń emerytalno-rentowych z rentą rodzinną po zmarłym małżonku jest też warunek nabycia prawa do renty rodzinnej po zmarłym małżonku nie wcześniej niż pięć lat przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego (60 lat – kobieta i 65 lat – mężczyzna).

Jak ustaliliśmy, ZUS przyjmuje zawężającą wykładnię i rozumie przez pojęcie „nabycia prawa” samo spełnienie wymaganych warunków. De facto oznacza to, że renty wdowiej nie mogą uzyskać te osoby, których małżonek zmarł wcześniej niż pięć lat przed osiągnięciem przez nie powszechnego wieku emerytalnego (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn). [przykłady 3 i 4]

Przykład 3

Przykład 4

Brak wspólności małżeńskiej

Warunkiem ustalenia prawa do renty wdowiej jest wymóg pozostawania we wspólności małżeńskiej do dnia śmierci małżonka. Warto przy tym podkreślić, że wspólności małżeńskiej nie można utożsamiać ze wspólnością majątkową, która jest węższym pojęciem od tej pierwszej wspólności.

ZUS uznaje, że warunek „pozostawania we wspólności małżeńskiej” jest spełniony, jeśli małżonków do dnia śmierci łączyła przynajmniej jedna z następujących rodzajów więzi:

• wspólne zamieszkiwanie lub
• prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego lub
• inna.

Należy zaznaczyć, że warunek pozostawania we wspólności małżeńskiej wymagany jest zarówno do przyznania renty rodzinnej dla wdowy/wdowca, jak również dla pobierania tego świadczenia w zbiegu z innym świadczeniem emerytalno-rentowym (tj. do uzyskania tzw. renty wdowiej). Inne są jednak konsekwencje braku spełnienia powyższego warunku.

Małżonek rozwiedziony lub wdowa/wdowiec, który do dnia śmierci małżonka nie pozostawał z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia ogólnych warunków przyznania renty miał w dniu śmierci małżonka prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.

W odmienny sposób obowiązujące przepisy regulują możliwość wypłaty renty rodzinnej w zbiegu z innym świadczeniem emerytalno-rentowym. W tym przypadku bezwzględnie obowiązuje wymóg pozostawania we wspólności małżeńskiej do dnia śmierci małżonka. Jeśli małżonek przed śmiercią drugiego małżonka pozostawał w separacji lub został między nimi orzeczony rozwód, warunek pozostawania we wspólności małżeńskiej nie jest spełniony. W takim przypadku uznaje się, że między małżonkami ustał jakikolwiek rodzaj więzi uprawniający do uznania tej wspólności. Fakt ustalenia alimentów nie ma w tym przypadku znaczenia. ZUS przyzna rentę rodzinną, ale nie będzie mógł jej wypłacać w zbiegu z drugim świadczeniem. W razie więc zgłoszenia wniosku o ustalenie zbiegu świadczeń ZUS wyda decyzję odmowną.

Uwaga! Osoba ubiegająca się o rentę rodzinną, jak również o ustalenie zbiegu świadczeń w postaci renty wdowiej, nie musi dostarczyć jakichkolwiek dokumentów potwierdzających wspólne zamieszkiwanie lub prowadzenie gospodarstwa domowego. W tym zakresie wnioskodawca zobowiązany jest jedynie złożyć stosowne oświadczenie.

Jeśli wnioskodawca korzysta z formularzy przygotowanych przez ZUS, treść tego oświadczenia znajduje się odpowiednio w pkt 2 części wniosku „Oświadczenie wdowy/wdowca” (w przypadku formularza ERR – Wniosek o rentę rodzinną) oraz w pkt 3 części wniosku „Oświadczenie wnioskodawcy” (w przypadku formularza ERWD – Wniosek o ustalenie zbiegu świadczeń z rentą rodzinną). [przykłady 5 i 6]

Przykład 5

Przykład 6

Nowy związek małżeński

Zawarcie nowego związku małżeńskiego nie jest więc przeszkodą w przyznaniu i wypłacie renty rodzinnej po uprzednio zmarłym małżonku. Odmienna zasada obowiązuje natomiast w odniesieniu do renty wdowiej. Przepisy formułujące zasady wypłaty tego świadczenia w zbiegu z rentą rodzinną są znacznie bardziej rygorystyczne. Zgodnie z tymi regulacjami wypłata świadczeń ustalonych w zbiegu ustaje z dniem poprzedzającym dzień zawarcia nowego związku małżeńskiego przez osobę uprawnioną. Oznacza to, że również zawarcie związku małżeńskiego przed złożeniem wniosku o ustalenie świadczeń w zbiegu uniemożliwia ustalenie i wypłatę renty wdowiej. W takim przypadku ZUS wydaje decyzję odmawiającą ustalenia zbiegu świadczeń.

Należy zaznaczyć, że nie ma znaczenia, czy nowy związek małżeński trwał do dnia zgłoszenia wniosku w sprawie renty wdowiej, czy też ustał (np. w wyniku rozwodu) przed wystąpieniem o rentę wdowią. W jednym i w drugim przypadku istotne jest to, że nowy związek małżeński został zawarty przez wdowę lub wdowca. Ten będzie mógł się ubiegać o rentę wdowią, ale wyłącznie po drugim małżonku (w razie jego śmierci) i oczywiście pod warunkiem, że nie zawrze kolejnego związku małżeńskiego.

Uwaga! Należy również zaznaczyć, że w przypadku zawarcia nowego związku małżeńskiego już po ustaleniu renty wdowiej, wdowa lub wdowiec straci prawo do wypłaty świadczeń w zbiegu. W takim przypadku ZUS z urzędu wstrzyma wypłatę jednego ze świadczeń (wypłacanego w 15 proc.) i będzie mógł wypłacać wyłącznie jedno – korzystniejsze lub wybrane. [przykłady 7 i 8]

Przykład 7

Przykład 8