SN: Dług zabezpieczony hipoteką się nie przedawnia

Mimo że to wynika wprost z ustawy systemowej, niektórzy dłużnicy próbują podważać zastosowanie tej zasady. Argumentują, że bliźniaczy przepis ordynacji podatkowej został uznany za niekonstytucyjny.

Ogólna zasada wynikająca z ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa) stanowi, że należności z tytułu składek ulegają przedawnieniu po upływie pięciu lat, licząc od dnia, w którym stały się wymagalne – z pewnymi wyjątkami. Jeden z nich wynika z art. 24 ust. 5 ustawy systemowej i stanowi, że nie ulegają przedawnieniu należności z tytułu składek zabezpieczone hipoteką lub zastawem, ale po tym terminie (chodzi o wskazane wyżej pięć lat) mogą być egzekwowane tylko z przedmiotu hipoteki lub zastawu do wysokości zaległych składek i odsetek za zwłokę liczonych do dnia przedawnienia. Niektórzy płatnicy lub inne osoby zobowiązane do zapłaty zaległych składek (np. spadkobiercy) niekiedy argumentują, że wskazany przepis ustawy systemowej jest niekonstytucyjny, a więc nie można go zastosować. Jako podstawę przyjmują, że Trybunał Konstytucyjny (wyrok z 8 października 2013 r., sygn. akt SK 40/12) uznał za niekonstytucyjny bliźniaczy przepis ordynacji podatkowej – jako naruszający zasadę równości ochrony praw. Sąd Najwyższy w wyroku z 20 kwietnia 2023 r., sygn. akt I USKP 44/22, do którego uzasadnienie niedawno opublikowano, potwierdził, że takiej analogii w odniesieniu do zadłużenia składkowego nie można przeprowadzać.

Korzystna linia orzecznicza

We wspomnianym wyroku trybunał rozstrzygnął skargę, która zarzucała art. 70 par. 6 ordynacji podatkowej w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 1998 r. do 31 grudnia 2002 r. niezgodność z art. 64 ust. 2 Konstytucji RP. Tym przepisem konstytucja gwarantuje, że własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej. Z kolei art. 70 par. 6 ordynacji stanowił, że nie ulegają przedawnieniu zobowiązania podatkowe zabezpieczone hipoteką, a po upływie terminu przedawnienia zaległość podatkowa może być egzekwowana tylko z przedmiotu hipoteki. Brzmiał więc tak samo (nie uwzględniał jednak zastawu), jak obecnie brzmi wspomniany art. 24 ust. 5 ustawy systemowej. Zdaniem TK zaskarżony przepis różnicował w istotny sposób okres odpowiedzialności podatników w zależności od arbitralnego i przypadkowego kryterium, tj. posiadania lub nieposiadania składników majątkowych pozwalających na ustanowienie zabezpieczenia w formie hipoteki przymusowej. TK w wyroku tym podkreślił, że nie ma powodu do tego, żeby to akurat właściciele nieruchomości mieli dożywotnio odpowiadać za należności podatkowe. Innymi słowy: należności podatkowe dłużnika, który nie miał nieruchomości i nie można było ustanowić na niej hipoteki, po jakimś czasie ulegały przedawnieniu. A dłużnicy, którzy nieruchomość mieli, ponosili pewnego rodzaju karę za posiadanie majątku, bo po wpisaniu hipoteki przymusowej ich dług nigdy nie wygasał.

Co ciekawe, na dzień wydawania wyroku przez TK zaskarżony przepis już nie obowiązywał i od 1 stycznia 2003 r. nie miał już zastosowania do nowych zabezpieczeń należności podatkowych. Nie oznaczało to jednak nieistotności wyroku, bo ustawodawca już w 2003 r. (a wiec na wiele lat przed wyrokiem) przeniósł treść par. 6 do par. 8 art. 70 ordynacji, rozszerzając normę o zastaw skarbowy. I tu pojawił się problem, bo formalnie przedmiotem orzekania trybunału był uchylony już art. 70 par. 6, a nie brzmiący praktycznie tak samo art. 70 par. 8 ordynacji. TK już w uzasadnieniu do wyroku podkreślił, że w sposób oczywisty te same zastrzeżenia konstytucyjne, które zostały w nim podniesione, mają zastosowanie do art. 70 par. 8. Zatem – jak stwierdził trybunał – „uzasadnia to konieczność podjęcia przez ustawodawcę w ramach realizacji niniejszego wyroku pilnych działań zmierzających do wyeliminowania z systemu prawnego art. 70 par. 8 ordynacji podatkowej”. Od wyroku minęło prawie 10 lat, a „pilnych działań” nie podjęto i przepis nadal obowiązuje.

Wykształciła się jednak korzystna dla dłużników linia orzecznicza sądów administracyjnych i NSA. Jako jeden z nowszych przykładów można wskazać wyrok z 8 lutego 2023 r., sygn. akt III FSK 1594/21. NSA stwierdził w nim wprost, że nie można podzielić stanowiska, iż skoro zaległość podatkowa została zabezpieczona poprzez wpis hipoteki przymusowej, to zgodnie z art. 70 par. 8 ordynacji nie mogło nastąpić jej przedawnienie. W ocenie sądu wyrok TK z 2013 r. oddziałuje również na normę prawną zawartą w art. 70 par. 8 ordynacji, jest ona bowiem tożsama z regulacją, do której wprost odnosiło się wymienione rozstrzygnięcie trybunału, tj. art. 70 par. 6 ordynacji.

Szczególna ochrona

Zdarza się, że tę samą argumentację próbują zastosować także dłużnicy składkowi w odniesieniu do art. 24 ust. 5 ustawy systemowej i doprowadzić do uznania, że także należności zabezpieczone hipoteką ulegają przedawnieniu. Na przeszkodzie stoi im to, że sprawy składkowe leżą co do zasady w gestii sądów powszechnych, a nie administracyjnych. I choć czasami udaje im się przekonać do przyjęcia korzystnego dla dłużnika stanowiska nawet sądy ubezpieczeń społecznych, to znów na przeszkodzie staje im Sąd Najwyższy – jak we wspomnianym wyżej wyroku z 20 kwietnia 2023 r.

W rozpatrywanej przez SN sprawie skargę kasacyjną na wyrok sądu II instancji wniósł ZUS. Argumentował on, że składki na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne mają – w przeciwieństwie do podatków – charakter wzajemny, chronią interesy ubezpieczeniowe płatnika oraz jego pracowników, a także decydują o kondycji finansowej funduszy ubezpieczeń społecznych. A to przekłada się na sytuację finansową ubezpieczonych, w tym tych, którzy składki finansują, nie będąc ich płatnikami. SN zgodził się z takim stanowiskiem. Uznał, że o ile cechą właściwą podatkom jest nieekwiwalentność, a ich funkcją zabezpieczenie równowagi budżetowej państwa, to składki na ubezpieczenia społeczne są daniną publiczną o charakterze ubezpieczeniowym i – co do zasady – ekwiwalentnym, a jako takie podlegają szczególnej ochronie. Ponadto SN zwrócił uwagę, że konstytucja dopuszcza ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw, jeśli są one ustanowione w ustawie i konieczne m.in. dla praw innych osób (art. 31 ust. 3). Kolejna kwestia, która zdaniem SN przemawia za przyjęciem, że należności składkowe nie ulegają przedawnieniu, gdy są zabezpieczone hipoteką, to to, że prowadzenie pozarolniczej działalności, z czego powstaje obowiązek składkowy, jest zazwyczaj związane z nieruchomością płatnika.

SN stwierdził więc, że nie można wprost przyjąć, że zachodzi sytuacja (oczywistej) niekonstytucyjności art. 24 ust. 5 ustawy systemowej tylko z uwagi na argumentację TK wobec art. 70 par. 6 ordynacji. ©℗