Odbywanie przez ojca dziecka kary pozbawienia wolności lub nieleczona choroba alkoholowa to nie są szczególne okoliczności uzasadniające przyznanie przez prezesa ZUS emerytury lub renty w drodze wyjątku.
Renty i emerytury przysługują co do zasady osobom, które spełnią wszystkie ustawowe warunki. Odstępstwem od tej reguły są świadczenia w drodze wyjątku. Przysługują one, gdy ze względu na różne okoliczności życiowe dana osoba nie spełnia kryteriów otrzymania ich w zwykłym trybie. Na mocy art. 83 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 504; dalej: ustawa emerytalna) kompetencje do ich przyznania ma m.in. prezes ZUS.
W ramach powyższej regulacji rozpatruje się prawo do emerytury lub renty, o które dana osoba ubiegała się w postępowaniu zwykłym i którego jej odmówiono, bo nie spełniła ustawowych warunków. Z uprawnień przewidzianych w tym przepisie mogą skorzystać ubezpieczeni i członkowie ich rodziny, którzy wypełnią zawarte w nim wymogi (patrz infografika). Brak choćby jednej z przesłanek wyklucza przyznanie świadczenia.
Wyjątkowy przywilej
Z danych ZUS, do których dotarł DGP, wynika, że takich przypadków jest jednak niewiele. W 2021 r. prezes ZUS wydała 681 decyzji przyznających świadczenie, czyli o ponad 10 proc. mniej niż rok wcześniej, kiedy też nie było ich dużo, bo 758 (patrz infografika).
Powód? - Nie każdy wnioskodawca może liczyć na przyznanie emerytury lub renty w drodze wyjątku. Aby otrzymać świadczenie, trzeba spełnić ściśle określone warunki, które reguluje prawo. Nie ma zatem mowy o jakiejkolwiek dowolności przy ich przyznawaniu. Przepisy są jasne - wyjaśnia Paweł Żebrowski, rzecznik ZUS.
Łukasz Kozłowski z Federacji Przedsiębiorców Polskich, członek rady nadzorczej ZUS, przyznaje, że liczba decyzji pozytywnych faktycznie jest niewielka, szczególnie gdy weźmie się pod uwagę, że ZUS wypłaca emerytury i renty kilku milionom osób. Eksperta ta sytuacja jednak nie martwi. - Gdyby było inaczej, należałoby się zastanowić nad obowiązującymi zasadami przyznawania emerytur i rent w trybie zwykłym - argumentuje.
Jak wskazuje, świadczenia z ubezpieczeń społecznych powinny mieć charakter systemowy. - Oczywiście dobrze, że ustawa przewiduje wyjątki od tej zasady, bo różne przypadki mogą się w życiu przytrafić. Takich odstępstw nie może być jednak zbyt wiele. Nie możemy tworzyć w ten sposób równoległego systemu - podkreśla.
Sądy wyjaśniają…
Nie wszystkie przesłanki są jednak dostatecznie precyzyjne. Wskazują na to sprawy, które trafiają do sądów. Najwięcej wątpliwości budzi pojęcie „szczególnych okoliczności”, wskutek których nie udało się uzyskać prawa do emerytury lub renty w zwykłej procedurze.
Sądy administracyjne są raczej zgodne, że jest to klauzula generalna, której stosowanie ma charakter ocenny i indywidualny. Zwracają uwagę, że nie chodzi tu o każdy przypadek nieotrzymania świadczenia w trybie zwykłym, lecz o taki, który na gruncie ustawy emerytalnej ogranicza, utrudnia lub wręcz udaremnia wypracowanie wymaganego okresu ubezpieczenia uprawniającego do otrzymania świadczenia na zasadach ogólnych. Zaistnienie tego rodzaju zdarzeń powinno usprawiedliwiać brakujący do wymaganego staż ubezpieczeniowy. O jakie konkretnie sytuacje chodzi?
Niedawno NSA w wyroku z 10 lutego 2022 r. (sygn. akt III OSK 2463/21) orzekł, że praca bez ubezpieczenia społecznego za granicą nie jest szczególną okolicznością i nie uzasadnia przyznania emerytury w drodze wyjątku, jeżeli ubiegający się o nią nie ma odpowiedniego stażu emerytalnego w Polsce (pisaliśmy o tym w DGP nr 57/2022 „Pracując na czarno, nie licz na emeryturę w drodze wyjątku”).
Za niespełniające przesłanki szczególnych okoliczności NSA uznał także m.in.: nieleczoną chorobę alkoholową; sytuację, w której strona nie odprowadziła składek za wiele okresów w różnych latach, prowadząc w tym czasie działalność gospodarczą; odbywanie przez ojca dziecka kary pozbawienia wolności, co miałoby usprawiedliwiać bezczynność zawodową dającą tytuł do świadczenia z ubezpieczenia społecznego (przykładowo wyroki NSA z 23 lutego 2021 r., sygn. akt III OSK 3045/21; 15 czerwca 2021 r., sygn. akt III OSK 3525/21; 5 listopada 2021 r., sygn. akt III OSK 5701/21).
Za usprawiedliwioną - w świetle przesłanki szczególnych okoliczności - NSA uznał natomiast bierność zawodową powiązaną z koniecznością sprawowania opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym bądź obłożnie chorym członkiem rodziny (wyrok z 19 listopada 2021 r., sygn. akt III OSK 4939/21).
…i sobie poradzą
Zdaniem dr Tomasza Lasockiego z Wydziału Prawa i Administracji UW zawarte w art. 83 ust. 1 ustawy emerytalnej klauzule generalne można doprecyzować w przepisach, ale można też zostawić ich rozszyfrowywanie sądom.
- Ze względu na wyjątkowy charakter świadczeń opowiadałbym się jednak za tą drugą opcją. Pozostawia ona co prawda większą swobodę prezesowi ZUS i sądom, ale może to działać także na korzyść potencjalnych uprawnionych. Nie wszystkie sytuacje życiowe można przecież przewidzieć - wyjaśnia ekspert.
Dodaje, że warto jednak zastanowić się nad przekazaniem tego typu spraw sądom powszechnym, które mają lepsze kompetencje do merytorycznego rozpoznawania przypadków z obszaru ubezpieczeń społecznych, bo na co dzień się tym zajmują. Łatwiej też byłoby wypracować jednolitą linię orzeczniczą. - Obecnie dylematy związane ze świadczeniami w drodze wyjątku przyznawanymi przez prezesa ZUS rozstrzygają sądy administracyjne. Nie zostały one jednak powołane do nadawania treści przepisom z zakresu świadczeń z ZUS, ale do orzekania o legalności działań instytucji takich jak organ rentowy. W praktyce wygląda to inaczej - wskazuje dr Lasocki.
Jego zdaniem system ubezpieczeń społecznych rozrósł się na tyle, że warto zrobić przegląd procedur sądowych - tak by nadążały za tymi zmianami. ©℗
/>
