30 maja 2021 r. weszła w życie nowelizacja ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ustawa emerytalna), która pozwala na przeliczenie emerytury i renty represjonowanym działaczom opozycji antykomunistycznej, jak również uwzględnia nową grupę represjonowanych. Szacuje się, że na nowelizacji skorzysta kilka tysięcy działaczy, a dodatkowo – członkowie ich rodzin, którzy pobierają po nich renty rodzinne.
Nowa kategoria
Przed nowelizacją ustawa emerytalna uznawała, że do okresów składkowych osób represjonowanych w PRL-u należy zaliczyć cztery rodzaje okresów. A mianowicie te, w których opozycjoniści:
  • byli osadzeni w więzieniach lub innych miejscach odosobnienia na terytorium Polski na mocy skazania albo bez wyroku po 31 grudnia 1955 r. za działalność polityczną;
  • świadczyli pracę po 1956 r. na rzecz organizacji politycznych i związków zawodowych, nielegalnych w rozumieniu przepisów obowiązujących do kwietnia 1989 r.;
  • nie wykonywali pracy przed 31 lipca 1990 r. na skutek represji politycznych,
  • byli internowani na podstawie art. 42 dekretu z 12 grudnia 1981 r. o stanie wojennym.
Nowelizacja do tego katalogu dodała grupę piątą, tj. osoby pozbawione możliwości wykonywania swojego zawodu przed 31 lipca 1990 r. na skutek represji politycznych. Kategoria ta została już wcześniej uwzględniona w ustawie o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych, jednak dotychczas ustawa emerytalna ją pomijała. Jak wyjaśniał Jarosław Goliszewski, jeden z inicjatorów nowelizacji, pozbawianie prawa wykonywania zawodu powodowało, że działacz musiał podjąć niskopłatną pracę, co ma swoje odzwierciedlenie w wysokości świadczeń. Ustawa posługuje się jednak wyrażeniem „pozbawienie możliwości wykonywania swojego zawodu”, co oznacza, że chodzi nie tylko o określone odpowiednimi przepisami „prawo do wykonywania zawodu”, lecz także inne okoliczności związane z działalnością opozycyjną, które uniemożliwiały podjęcie pracy w swoim zawodzie.
Dotychczas tylko pozorne
Skutki nowelizacji będą jednak znacznie szersze i będą dotyczyły wszystkich grup represjonowanych działaczy, także tych uwzględnionych w ustawie emerytalnej przed 30 maja. Otóż czterem dotychczasowym grupom ZUS co prawda uwzględniał okres więzienia, internowania, niewykonywania pracy albo wykonywania pracy na rzecz nielegalnych organizacji i związków zawodowych jako okres składkowy, lecz nie wpływało to na wysokość świadczeń. Ustawa emerytalna pozwalała bowiem uwzględnić te okresy w stażu potrzebnym do uzyskania minimalnej emerytury lub renty, ale z uwagi na to, że osoby te nie były ubezpieczone w rozumieniu ówczesnych przepisów, nie podwyższało to ich świadczeń. Jak wyjaśniają projektodawcy nowelizacji, osoby te były traktowane tak, jak gdyby w uznanych okresach składkowych miały zerowe wynagrodzenia. Uznawane w ten sposób okresy składkowe są więc zatem tylko pozorne. Po nowelizacji przy obliczaniu świadczeń dla represjonowanych w PRL-u ZUS będzie uznawał, że zarabiały one średnie wynagrodzenie. ZUS nie przeliczy jednak świadczeń z urzędu, konieczne będzie złożenie odpowiedniego wniosku. W przypadku trzech grup represjonowanych (świadczących pracę po 1956 r. na rzecz nielegalnych do 1989 r. organizacji politycznych i związków zawodowych, niewykonywania pracy przed 31 lipca 1990 r. na skutek represji politycznych oraz grupy dodanej nowelizacją – osób pozbawionych możliwości wykonywania zawodu przed 31 lipca 1990 r.) okresy te mogą być udowodnione dokumentami lub zeznaniami świadków. Oceny tych dokumentów i zeznań dla celów emerytalnych dokona w drodze decyzji szef Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych.
Świadczenie wyrównawcze podwyższone
• Ustawa nowelizacyjna podwyższa też limit wysokości emerytury, renty inwalidzkiej albo renty z tytułu niezdolności do pracy i renty rodzinnej do kwoty 2450 zł w przypadku ubiegania się o świadczenie wyrównawcze. To specjalne świadczenie przewidziane w art. 10a ustawy o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych. Przysługuje ono w wysokosci różnicy między 2450 zł a kwotą emerytury lub renty. Przez kwotę emerytury lub renty rozumie się świadczenie brutto lub sumę tych świadczeń wraz ze świadczeniami wypłacanymi przez zagraniczne instytucje emerytalne. Do limitu nie są wliczane dodatki pielęgnacyjne oraz inne dodatki i świadczenia wypłacane wraz z tymi świadczeniami na podstawie odrębnych przepisów przed dokonaniem odliczeń, potrąceń i zmniejszeń.
• Świadczenie wypłaca się na wniosek zainteresowanego, a decyzje w tej sprawie wydają organy wypłacające emeryturę lub rentę dla danej osoby.
• Jeśli uprawnienia emerytalno-rentowe pobierającego świadczenie wyrównawcze ulegają zmianie (np. ulegaja podwyższeniu lub zmniejszeniu), świadczenie podlega ponownemu obliczeniu z urzędu z uwzględnieniem obowiązującego limitu.
• Od decyzji w sprawie świadczenia przysługuje zainteresowanemu odwołanie do sądu powszechnego na takich samych zasadach jak odwołanie od decyzji w sprawach świadczeń z ubezpieczeń społecznych. ©℗
Kapitał początkowy na nowo
Przepisy ustawy nowelizacyjnej dotyczące przeliczenia weszły w życie dzień później, tj. 1 czerwca 2021 r. Zgodnie z art. 11 tej ustawy po udowodnieniu okresów podlegania represjom ZUS przelicza podstawę wymiaru kapitału początkowego, o ile jest to korzystniejsze od ustalenia tej podstawy na zasadach ogólnych, przewidzianych dla pozostałych ubezpieczonych. Przeliczenie to polega na tym, że ZUS uznaje, że jeśli przynajmniej za część danego roku kalendarzowego wnioskodawca zaliczał się do jednej z wymienionych grup, podstawa wymiaru składek była równa przeciętnemu wynagrodzeniu w danym roku. Przeliczenie kapitału dotyczy nawet tych osób, które jeszcze na emeryturę nie przeszły, ale już wcześniej złożyły wnioski o jej ustalenie na przyszłość. Tak samo ZUS postąpi, jeśli będzie ustalał podstawę wymiaru emerytury (na starych zasadach) lub renty z tytułu niezdolności do pracy, jeżeli wnioskodawca wykazał przynależność do tych grup. Wskazane wyżej zasady przeliczeń stosuje się także do rent rodzinnych po ubezpieczonych należących do wymienionych w ustawie grup represjonowanych. Tu warto wspomnieć, że status działacza opozycji antykomunistycznej lub osoby represjonowanej z powodów politycznych potwierdza się na wniosek nie tylko samego działacza, lecz także wdowy lub wdowca lub innego członka rodziny zmarłego działacza lub osoby represjonowanej. [przykład 1]

przykład 1

Także dla wdowy
Mąż pani Elżbiety był opozycjonistą, co wielokrotnie powodowało, że był zwalniany z pracy albo przez długi czas nie mógł znaleźć pracy. Okresy te zostały potwierdzone przez szefa Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych i uznane przez ZUS jako okresy składkowe dla celów emerytalnych. Pani Elżbieta jako wdowa pobiera rentę rodzinną w wysokości 85 proc. emerytury, która przysługiwała jej mężowi.
Pani Elżbieta może złożyć wniosek o przeliczenie świadczenia i spodziewać się jego podwyższenia.

przykład 2

Im szybciej, tym lepiej
Pan Piotr był członkiem opozycji antykomunistycznej. Z powodu swojej działalności stracił pracę i długo nie mógł znaleźć nowego zatrudnienia. Z tego powodu jego emerytura, którą pobiera od stycznia 2020 r., nie jest wysoka.
Jeśli pan Piotr złoży wniosek o przeliczenie świadczenia np. w czerwcu 2021 r., to podwyższona emerytura zostanie mu najwcześniej wypłacona od tego właśnie miesiąca, a nie od początku pobierania emerytury. Każdy miesiąc zwłoki w złożeniu wniosku to strata dla pana Piotra. ©℗
Do minimalnej
W stosunku do osób, które od 30 maja należą do grupy represjonowanych uwzględnianej w ustawie emerytalnej, może w niektórych przypadkach chodzić nie tyle o przeliczenie świadczenia, ile o podwyższenie do minimalnej emerytury. Będzie to dotyczyło tych osób, które nie legitymują się wymaganym stażem ubezpieczeniowym (20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn), a ich zgromadzone składki wraz z dodanym kapitałem początkowym są na tyle niskie, że miesięczna emerytura jest niższa od minimalnego świadczenia. Brak stażu powoduje, że nie może być ona podwyższona do gwarantowanego minimum. Może się jednak zdarzyć, że brakującym okresem do wymaganego limitu będzie właśnie okres bezrobocia przed 31 lipca 1990 r., który wynikał z braku możliwości wykonywania zawodu. W takiej sytuacji z jednej strony ZUS doliczy staż (potwierdzony decyzją szefa Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych), a z drugiej – obliczy kapitał początkowy z uwzględnieniem średniego wynagrodzenia.
Najwcześniej od czerwca
Nowelizacja nie przewiduje terminu na złożenie wniosku, jednak przeliczone według jej zasad świadczenia będą wypłacane w nowej wysokości nie wcześniej niż od miesiąca złożenia wniosku – nie wcześniej niż od 1 czerwca 2021 r. Represjonowany lub członkowie rodziny otrzymujący po nim rentę nie mogą więc domagać się wyrównania za okresy sprzed złożenia wniosku, w efekcie każdy miesiąc zwłoki w złożeniu wniosku oznacza stratę. Trzeba przy tym pamiętać, że decyzję w sprawie ponownego ustalenia kapitału początkowego, ponownego ustalenia wysokości emerytury, w tym również emerytury obliczonej z uwzględnieniem przeliczonego kapitału początkowego, oraz decyzję w sprawie ponownego ustalenia wysokości renty z tytułu niezdolności do pracy lub renty rodzinnej organ rentowy wydaje w ciągu 30 dni od dnia wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania tej decyzji. [przykład 2] ©℗
Podstawa prawna
• art. 6 ust. 1 pkt 8 i 10 i ust. 2 pkt 6a, 6b i 8 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 291; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 794)
• art. 3 ustawy 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 319; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 794)
• art. 11–15 ustawy z 30 marca 2021 r. o zmianie ustawy o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 794)
poleca