Szkoła podstawowa, dla której gmina jest organem założycielskim, od dłuższego czasu poszukuje nauczyciela do poprowadzenia lekcji fizyki. Niestety, do tej pory go nie znalazła. Dyrektor placówki, idąc za przykładem innych szkół w Polsce, prowadzenie tego typu zajęć chce powierzyć osobie niespełniającej wymogów wynikających z Karty nauczyciela. Być może będzie to student kierunku nauczycielskiego, lecz nie wyklucza, że zatrudni np. fizyka bez przygotowania pedagogicznego. Jakich formalności musi dokonać szkoła, by obsadzenie wakatu było zgodne z prawem? Czy może zatrudnić osobę bez kwalifikacji na umowę cywilnoprawną? I co z pensją dla takiej osoby, czy może być rynkowa – niezależna od stawek nauczycielskich? A jeśli tak, to czy nauczyciele z kwalifikacjami nie będą dyskryminowani?

Faktycznie, wiele szkół w Polsce, zarówno podstawowych, jak i średnich, ma problemy ze znalezieniem wykwalifikowanych nauczycieli i zatrudnia studentów, o czym pisaliśmy w Dzienniku Gazecie prawnej 27 września 2021 r. – „A uczyć będą studenci” (DGP nr 187). Mało tego, szkoły proponują im wynagrodzenie, jakie przysługuje nauczycielom dyplomowanym. I choć zgodnie z Kartą nauczyciela nauczyciel co do zasady musi mieć odpowiednie kwalifikacje [ramka 1], to w wyjątkowych sytuacjach można zawrzeć umowę z osobą bez przygotowywania pedagogicznego lub będącą w trakcie studiów licencjackich czy magisterskich. Jednak ich zatrudnienie będzie możliwe po spełnieniu odpowiednich warunków. Należy przy tym pamiętać, że nauczyciel nieposiadający kwalifikacji podlega przepisom kodeksu pracy, choć realizuje godziny dydaktyczne, opiekuńcze lub wychowawcze w ramach nauczycielskiego pensum z Karty nauczyciela.

Ramka 1

Ustawowe warunki
Stanowisko nauczyciela może zajmować osoba, która:
1) posiada wyższe wykształcenie z odpowiednim przygotowaniem pedagogicznym lub ukończyła zakład kształcenia nauczycieli i podejmuje pracę na stanowisku, do którego są to wystarczające kwalifikacje;
2) przestrzega podstawowych zasad moralnych;
3) spełnia warunki zdrowotne niezbędne do wykonywania zawodu – art. 9 ustawy z 26 stycznia 1982 r. – Karta nauczyciela (dalej: Karta nauczyciela).
Przed podpisaniem umowy o pracę nauczyciel jest zobowiązany do udokumentowania swoich kwalifikacji (przedstawienia dyplomu ukończenia studiów licencjackich lub magisterskich) i przygotowania pedagogicznego (ukończony kierunek studiów ze specjalnością nauczycielską lub studia podyplomowe uzupełniające kwalifikacje pedagogiczne), złożenia informacji z Krajowego Rejestru Karnego, zaś dyrektor weryfikuje, czy zatrudniana osoba nie widnieje w centralnym rejestrze orzeczeń dyscyplinarnych (art. 15 ust. 8b Karty nauczyciela) i przeprowadza jego weryfikację w Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym (art. 21 ust. 1 ustawy z 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym).
Jakie formalności
Prawo oświatowe w art. 15 ust. 1 i 2 przewiduje, że w uzasadnionych przypadkach osoba niebędąca nauczycielem może zostać zatrudniona:
  • w przedszkolu publicznym – do prowadzenia zajęć rozwijających zainteresowania, posiadająca przygotowanie uznane przez dyrektora przedszkola za odpowiednie do prowadzenia danych zajęć oraz
  • w szkole publicznej – posiadająca przygotowanie uznane przez dyrektora szkoły za odpowiednie do prowadzenia danych zajęć.
Zatrudnienie osoby (również studenta) niespełniającej kwalifikacji wymaganych na stanowisku nauczyciela wymaga zgody kuratora oświaty, o którą występuje dyrektor szkoły. Aby ją uzyskać, do kuratorium należy złożyć:
1) wypełniony poprawnie wniosek wraz z uzasadnieniem;
2) informację z potwierdzeniem, że wypełniono obowiązek zawarty w art. 224 ustawy z 14 grudnia 2016 r. – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo oświatowe, zgodnie z którym do 31 sierpnia 2023 r. dyrektor szkoły prowadzonej przez jednostkę samorządu terytorialnego ma obowiązek poinformowania kuratora oświaty sprawującego nadzór pedagogiczny nad szkołą o wolnych stanowiskach pracy dla nauczycieli (następnie na swojej stronie internetowej kuratorium udostępnia tę ofertę);
3) pozostałe dokumenty potwierdzające podjęcie działań zmierzających do pozyskania nauczyciela z kwalifikacjami, np. kopię zgłoszonej oferty pracy do właściwego terenowo urzędu pracy i odpowiedź urzędu pracy na zgłoszoną ofertę;
4) w przypadku gdy osoba rozpoczęła lub kontynuuje studia – zaświadczenie z uczelni;
5) kopię misji kanonicznej – w przypadku wniosku o zatrudnienie osoby niebędącej nauczycielem do nauczania.
Po przedłożeniu wymaganej dokumentacji ewentualna zgoda kuratorium jest wydawana w formie decyzji na okres wskazany przez wnioskodawcę, jednak nie dłuższy niż jeden rok szkolny (zawiera się umowę na czas określony, zgodnie z art. 15 ust. 7 Karty nauczyciela). To oznacza, że w przypadku chęci zatrudnienia takiej samej osoby na kolejny rok szkolny trzeba złożyć kolejny wniosek, przy czym należy wziąć pod uwagę limity wskazane w art. 25 i 25[1]kodeksu pracy. Zgodnie z nimi okres zatrudnienia na podstawie umowy o pracę na czas określony, a także łączny okres zatrudnienia na podstawie umów o pracę na czas określony zawieranych między tymi samymi stronami stosunku pracy nie może przekraczać 33 miesięcy, a łączna liczba tych umów nie może przekraczać trzech.
Należy też pamiętać, że wniosek o zatrudnienie na stanowiskach nauczycielskich kilku osób bez kwalifikacji nie może być złożony zbiorczo (np. w przypadku braków kadrowych na nauczanie konkretnego przedmiotu) czy ramowo (dla całej szkoły). W każdym przypadku powinno zostać to poprzedzone procedurą ogłoszenia naboru na jedno konkretnie wolne stanowisko nauczycielskie, a wniosek do kuratorium składa się odrębnie dla konkretnej osoby, podając jej dane, w tym m.in. imię i nazwisko, przedmiot lub rodzaj prowadzonych zajęć, proponowany tygodniowy wymiar godzin, proponowany okres zatrudnienia i posiadane inne kwalifikacje.
Natomiast zgoda kuratora nie będzie potrzebna, jeśli dyrektor szkoły w szczególnych przypadkach uzasadnionych potrzebami placówki (stanowi o tym art. 10 ust. 3 Karty nauczyciela) będzie chciał zatrudnić osoby legitymujące się wymaganym poziomem wykształcenia, lecz nieposiadające przygotowania pedagogicznego [ramka 2]. Chodzi tu o osoby po kierunkach, których program nie przewiduje zajęć z przygotowywania pedagogicznego, a więc np. może dotyczyć absolwentów fizyki technicznej. Wówczas, zgodnie z art. 15 ust. 6 prawa oświatowego, zatrudnienie następuje za zgodą organu prowadzącego, czyli np. samorządu (powinna być ona wydana w formie pisemnej). Zanim jednak szkoła zatrudni osobę bez przygotowania pedagogicznego, musi uzyskać od niej oświadczenie, w którym zobowiąże się ona do uzupełniania tych braków w trakcie zatrudnienia (art. 10 ust. 3 ustawy – Karta nauczyciela). Uwaga, warunek ten nie dotyczy osób bez wymaganego wykształcenia, np. studentów, ponieważ umowy zawierane za zgodą kuratorium cechuje terminowość, a osoba tak zatrudniona w świetle przepisów nie rozpoczyna ścieżki awansu zawodowego.

Ramka 2

Co należy rozumieć przez przygotowanie pedagogiczne ©℗
Przez przygotowanie pedagogiczne rozumie się nabycie wiedzy i umiejętności z zakresu psychologii, pedagogiki i dydaktyki szczegółowej, nauczanych w wymiarze nie mniejszym niż 270 godzin w powiązaniu z kierunkiem (specjalnością) kształcenia oraz pozytywnie ocenioną praktyką pedagogiczną – w wymiarze nie mniejszym niż 150 godzin.
O posiadaniu przygotowania pedagogicznego świadczy dyplom ukończenia studiów lub inny dokument wydany przez uczelnię, dyplom ukończenia zakładu kształcenia nauczycieli lub świadectwo ukończenia kursu kwalifikacyjnego (par. 2 pkt 2 rozporządzenia ministra edukacji narodowej z 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli).
Wynagrodzenie w teorii i…
Co do zasady nauczycielom przysługuje wynagrodzenie oparte na załączniku do rozporządzenia ministra edukacji narodowej i sportu w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagradzania za pracę w dniu wolnym od pracy. Zawiera on wysokość minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego w złotych w zależności od poziomu wykształcenia i stopnia awansu zawodowego nauczyciela. Jednak zgodnie z prawem oświatowym do osób niespełniających kwalifikacji do zatrudnienia na stanowisku nauczyciela mają zastosowanie – o czym już wspominałam – zasady określone w kodeksie pracy, z tym że stosuje się do nich odpowiednio przepisy dotyczące tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć edukacyjnych nauczycieli (pensum) oraz ustala się im wynagrodzenie nie wyższe niż 184 proc. kwoty bazowej (w 2021 r. jest to 6509,55 zł), określanej dla nauczycieli corocznie w ustawie budżetowej. Przy czym organy prowadzące szkoły w indywidualnych przypadkach mogą upoważniać dyrektorów szkół do przyznawania wynagrodzenia w wyższej wysokości (art. 15 ust. 3 prawa oświatowego). Ponadto z żadnego z przepisów nie wynika, że organ prowadzący szkołę ma obowiązek do ustalenia drogą uchwały sztywnych zasad wynagradzania osób zatrudnianych na stanowisko nauczyciela nieposiadających wymaganych kwalifikacji. Praktyka wskazuje na częste stosowanie najniższego z możliwych poziomów wynagrodzenia (w 2021 r. jest to kwota 2800 zł). Nie ma jednak takiego obowiązku. Jako że przepisy prawa oświatowego wskazują wyłącznie na górną granicę wynagrodzenia tak zatrudnianych osób i dają możliwość upoważnienia dyrektorów szkół do zwiększania pensji.
…w praktyce
Szkoły, w których występują poważne braki kadrowe, coraz częściej decydują się na proponowanie osobom bez kwalifikacji – w tym studentom – wyższego, rynkowego wynagrodzenia, co niejednokrotnie może budzić sprzeciw wykwalifikowanych pedagogów. Jeśli więc dyrektor szkoły zdecyduje się studentom wypłacać pensję w takiej samej wysokości jak nauczycielom np. dyplomowanym (ok. 4 tys. zł, dla porównania pensja osoby zatrudnionej tuż po studiach, czyli stażysty, wynosi ok. 2,9 tys. zł), to może zrobić to za zgodą organu założycielskiego. Nauczyciele wykwalifikowani nie mogą z tego tytułu zgłaszać jakichkolwiek roszczeń. Jedynie mogą mieć pretensję do rady gminy, że w drodze uchwały nie korzysta z uprawnienia nadanego mocą art. 30 ust. 10 Karty nauczyciela, w którym wskazuje się, że organy prowadzące szkoły będące jednostkami samorządu terytorialnego mogą:
1) zwiększać środki na wynagrodzenia nauczycieli, w tym podwyższać minimalne stawki wynagrodzenia zasadniczego, ustalone w przepisach oraz minimalną wysokość dodatku z tytułu sprawowania funkcji wychowawcy klasy, a ponadto mogą
2) upoważniać dyrektorów szkół, w indywidualnych przypadkach oraz w granicach ustalonego planu finansowego szkoły, do przyznawania minimalnej stawki wynagrodzenia zasadniczego nauczyciela wyższej od ustalonej w przepisach wydanych na podstawie lub podwyższonej przez organ prowadzący.
Zlecenie nie wchodzi w grę
Zatrudnienie na stanowisku nauczyciela w jednostce samorządu terytorialnego wiąże się z zawarciem umowy o pracę i nie jest dopuszczalne zawarcie umowy cywilnoprawnej. Bez znaczenia pozostaje to, czy osoba posiada wymagane kwalifikacje lub przygotowanie pedagogiczne. Umowa zlecenia dla nauczyciela jest dopuszczalna tylko w:
  • publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach prowadzonych przez osoby fizyczne oraz osoby prawne niebędące jednostkami samorządu terytorialnego,
  • przedszkolach niepublicznych, niepublicznych placówkach oraz szkołach niepublicznych i niepublicznych szkołach artystycznych o uprawnieniach publicznych szkół artystycznych,
  • publicznych innych formach wychowania przedszkolnego prowadzonych przez osoby fizyczne oraz osoby prawne niebędące jednostkami samorządu terytorialnego oraz niepublicznych innych formach wychowania przedszkolnego
– jeżeli wymiar zatrudnienia nie przekracza czterech godzin tygodniowo. Przydzielenie więc nauczycielowi pięciu i więcej godzin tygodniowo oznacza konieczność zawarcia z nauczycielem zatrudnionym w takich placówkach umowy o pracę.
Podstawa prawna
art. 9, art. 10 ust. 3, art. 15, art. 30 ust. 10, art. 42 ust. 3 ustawy z 26 stycznia 1982 r. – Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2215; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 4)
art. 15 ust. 1 i 2 ustawy z 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 762)
art. 21 ust. 1 ustawy z 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 152)
art. 224 ustawy z 14 grudnia 2016 r. – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo oświatowe (Dz.U. z 2017 r. poz. 60; ost.zm. Dz.U. z 2018 r. poz. 2245)
§ 2 pkt 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli (jt.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1289)
załącznik do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 31 stycznia 2005 r. w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagradzania za pracę w dniu wolnym od pracy (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 416; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 787)