Co do zasady za okres akcji protestacyjnej pensja się nie należy. Jest ona jednak wypłacana z góry za dany miesiąc, trzeba więc pomniejszyć kolejną – a w niej nie tylko wynagrodzenie zasadnicze, ale także dodatki. Wśród prawników nie ma jednak zgody co do tego, czy wszystkie, czy tylko niektóre.
O braku wynagrodzenia dla nauczyciela za okres strajku przesądza art. 23 ust. 2 ustawy z 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (dalej u.r.s.z.). Jak przypomina dr Patryk Kuzior, wykładowca na Akademii WSB w Dąbrowie Górniczej, w myśl art. 22 par. 1 kodeksu pracy (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 917 ze zm.; dalej k.p.) przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Prawnik tłumaczy, że istotą stosunku pracy jest więc świadczenie pracy w zamian za wynagrodzenie.
– Konsekwencją takiej, a nie innej konstrukcji stosunku pracy jest zasada sformułowana w art. 80 k.p. Przepis ten stanowi, że wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną. Za czas akcji protestacyjnej pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia tylko wówczas, gdy przepisy prawa pracy tak stanowią – wskazuje dr Kuzior. Zauważa przy tym, że k.p. mówi o wynagrodzeniu bez bliższego określenia, a nie np. o wynagrodzeniu zasadniczym, zatem zasada, że pensja przysługuje za pracę wykonaną, rozciąga się na wszystkie jej składniki. – Istotą strajku jest powstrzymywanie się od świadczenia pracy, co oznacza, że za okres ten pracownik nie może otrzymać wynagrodzenia, jak za pracę wykonaną. A zarazem nie ma przepisu, który wskazywałby, że za okres strajku pracownik prawo do zarobku zachowuje – tłumaczy Patryk Kuzior.
Odliczenie z zarobku
Z kolei Bartosz Góra, radca prawny prowadzący kancelarię w Dębicy, zauważa, że ustawa z 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 967 ze zm.; dalej KN) w art. 39 ust. 3 określa dzień wypłaty wynagrodzenia nauczyciela na pierwszy dzień miesiąca (z góry). Jeżeli więc w kwietniu 2019 r. pedagodzy uczestniczyli w strajku, to jedyną możliwością realizacji art. 23 ust. 2 u.r.s.z. będzie pomniejszenie wynagrodzenia w kolejnym miesiącu, tj. maju 2019 r. Prawnik podkreśla również, że brak wypłaty wynagrodzenia za czas strajku nie ma charakteru potrącenia (wobec nauczycieli nie może być stosowany art. 87 i następne k.p. w kontekście art. 39 ust. 3 KN). Według niego instytucję braku wypłaty wynagrodzenia dla nauczycieli za czas strajku określić należy raczej jako odliczenie.
Karciana definicja
Artykuł 23 u.r.s.z. nie definiuje pojęcia wynagrodzenia. Definicję zawiera natomiast art. 30 KN. Przepis ten wymienia składniki, które wchodzą w skład płacy nauczyciela. [ramka]
Wielość elementów
Płaca nauczyciela to:
• wynagrodzenie zasadnicze;
• dodatki: za wysługę lat, motywacyjny, funkcyjny oraz za warunki pracy;
• wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw;
• nagrody i inne świadczenia wynikające ze stosunku pracy, z wyłączeniem świadczeń z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych i dodatku, o którym mowa w art. 54 ust. 5 KN.
– Obniżenie wynagrodzenia dotyczy nie tylko wynagrodzenia zasadniczego, ale także dodatków za warunki pracy, wysługę lat, a także motywacyjnego i funkcyjnego – twierdzi dr Patryk Kuzior. Według niego dodatki, których wysokość wyrażona jest w stawkach miesięcznych, powinny zostać obniżone proporcjonalnie do okresu przepracowanego, gdyż przepisy nie przewidują ich zachowania za okres, za który zarobek nie przysługuje. Nauczyciel też nie powinien otrzymać wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe, których w związku ze strajkiem nie zrealizował. [opinia]
OPINIA
Obniżenie poborów nie obejmuje dodatku wiejskiego
dr Patryk Kuzior, wykładowca na Akademii WSB w Dąbrowie Górniczej
Za okres strajku nauczyciel zachowuje dodatek wiejski w pełnej wysokości. Na mocy art. 30 ust. 1 pkt 4 KN został on wyłączony ze składników wynagrodzenia. Dodatek wiejski to świadczenie związane ze stosunkiem pracy, jednakże źródłem prawa nauczyciela do niego nie jest stosunek pracy jako taki, ale fakt wykonywania pracy w określonych warunkach. Zatem prawa do tego dodatku nie można traktować jako pochodnego od prawa do wynagrodzenia. W konsekwencji oznacza to, że brak prawa do wynagrodzenia z uwagi na strajk nauczyciela nie pociąga za sobą pozbawienia prawa do dodatku wiejskiego. ©℗
Wtóruje mu Bartosz Góra. Według niego, przenosząc definicję wynagrodzenia nauczyciela z KN na grunt u.r.s.z., uznać należy, że nauczycielowi za czas strajku nie przysługuje ani wynagrodzenie zasadnicze, ani dodatki: za wysługę lat, motywacyjny, funkcyjny oraz za warunki pracy, a także wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i doraźnych zastępstw. Uważa on jednak, że nie ma podstaw do rozdzielenia wypłaty wynagrodzenia nauczyciela w ten sposób, aby pensję zasadniczą potraktować jako nienależną, a dodatki za wysługę lat czy motywacyjne uznać za należne do wypłaty (np. z uwagi na powiązanie z okresem stażu). Zdaniem prawnika wykładnia zarówno gramatyczna, jak i systemowa nie pozwalają na potraktowanie wyłączenia z art. 23 ust. 2 u.r.s.z. inaczej, jak tylko jako wyłączenie prawa do wypłaty całości wynagrodzenia nauczyciela w rozumieniu art. 30 ust. 1 KN. – W mojej ocenie ustawodawca nie pozostawił żadnych mechanizmów dla szerszej, korzystniejszej dla nauczycieli wykładni, a próba poszukiwania rozwiązań w tym kierunku musi być uznana za obejście prawa – twierdzi Bartosz Góra.
Odmienne stanowiska
Trzeba zauważyć, że choć eksperci zgodnie twierdzą, że obniżka zarobku nauczyciela za okres strajku obejmuje także wszystkie dodatki do pensji (stanowiące jej składniki), to jednak w literaturze formułowane są odmienne stanowiska. Te różnice w poglądach wynikają z art. 23 ust. 2 u.r.s.z., który z jednej strony pozbawia pracowników wynagrodzenia za okres strajku, a z drugiej gwarantuje w tym czasie uprawnienia pracownicze i stwierdza, że okres przerwy w wykonywaniu pracy wlicza się do okresu zatrudnienia w zakładzie pracy. Oznacza to, że nieświadczenie pracy z powodu udziału w strajku nie przerywa ciągłości zatrudnienia. Czas ten zalicza się do okresu pracy w zakładzie pracy, co ma wpływ na nabycie i wymiar uprawnień zależnych od stażu pracy. Dlatego w literaturze uważa się, że gwarancja ta odnosi się także do niektórych uprawnień pieniężnych, np. dodatku stażowego i premii jubileuszowej. Mimo że należą one do wynagrodzenia, nie zostają pomniejszone o czas udziału w strajku, gdyż nie odwzajemniają świadczenia pracy, a ich przyznanie jest konsekwencją pozostawania w zatrudnieniu przez okres ustalony odpowiednimi przepisami (H. Lewandowski, „Ustawa o rozwiązywaniu sporów zbiorowych. Komentarz, [w:] Prawo pracy”, LEX 2001/el.).
Analogiczne stanowisko wynika z opinii Związku Nauczycielstwa Polskiego z 19 maja 2008 r. w sprawie zasad potrącania wynagrodzenia za udział w strajku w kontekście uregulowań płacowych Karty nauczyciela (znak: ZPE/079/63//KL/08). Czytamy w niej, że „wynagrodzenie nauczyciela zawiera w swoim składzie wiele składników, jednak nie każdy z nich może być potrącony z pensji nauczyciela biorącego udział w strajku. Nauczyciel powinien mieć bowiem potrącone jedynie to wynagrodzenie, które jest bezpośrednio związane z niewykonanymi z powodu strajku godzinami zajęć dydaktyczno-opiekuńczo-wychowawczych”. Ponadto zdaniem ZNP: „z tytułu udziału w strajku nauczyciel nie powinien tracić prawa do dodatku za wysługę lat (ponieważ jest on związany z okresem stażu pracy nauczyciela ogółem, a nie z faktem wypracowania przez niego danej liczby zajęć), dodatku motywacyjnego (ponieważ mimo udziału w strajku nauczyciel może spełniać kryteria przyznania tego dodatku) i dodatku funkcyjnego (ponieważ realizacja zadań funkcyjnych nie jest limitowana wypracowaniem określonego pensum pracy, tylko zadaniowo)”.
Niewykonanie zajęć
Zbieżny pogląd ze stanowiskiem ZNP zaproponował także Krzysztof Lisowski (odpowiedź na pytanie QA 1221789, LEX 2019/el). Według eksperta, specjalisty z zakresu prawa pracy, pragmatyki nauczycielskiej i prawa oświatowego, nauczyciel powinien mieć potrącone jedynie to wynagrodzenie, które jest bezpośrednio związane z niewykonanymi z powodu strajku godzinami zajęć dydaktyczno-opiekuńczo-wychowawczych. Składnikami podlegającymi potrąceniu są wynagrodzenie zasadnicze i dodatek z tytułu trudnych warunków pracy (jeżeli nauczyciel ma do niego prawo). Przysługuje on bowiem tylko za faktycznie wykonaną pracę. Jest on więc bezpośrednio związany z realizowaniem zajęć w warunkach trudnych.
Według Krzysztofa Lisowskiego nauczyciel nie powinien mieć natomiast potrącanego wynagrodzenia z tytułu godzin ponadwymiarowych, dodatku za wysługę lat, dodatku funkcyjnego oraz dodatku motywacyjnego, nagród i innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy. Wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe powstaje dopiero po wypracowaniu przez nauczyciela obowiązkowego tygodniowego wymiaru godzin zajęć. Przy spełnieniu tego warunku – wynagrodzenie z tego tytułu pedagogowi powinno przysługiwać. Jeżeli jednak udział w strajku faktycznie obniżył liczbę wypracowanych przez niego godzin zajęć w ramach obowiązkowego pensum pracy, wówczas wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i tak nie będzie się mu należało, ponieważ jest ono wypłacane z dołu tylko na podstawie wypracowanych godzin – art. 39 ust. 4 KN.
Dodatek za wysługę lat i motywacyjny
Zdaniem eksperta z tytułu udziału w strajku nauczyciel nie powinien też tracić prawa do dodatku za wysługę lat, ponieważ jest on związany z wypracowaniem określonego stażu pracy ogółem w trakcie pracy zawodowej, a nie z faktem wypracowania przez niego danej liczby zajęć w tygodniu pracy. W związku z tym niewykonanie pracy w czasie strajku nie może mieć wpływu na prawo nauczyciela do tego dodatku.
Ponadto autor ten twierdzi, że z tytułu udziału w strajku pedagog nie powinien tracić prawa do dodatku funkcyjnego, ponieważ realizacja zadań funkcyjnych nie jest limitowana wypracowaniem określonego pensum pracy, tylko jest mierzona zadaniowo. Zatem zadania związane ze sprawowaniem funkcji kierowniczej mogą być zrealizowane w innym czasie, niezwiązanym z pracą przypadającą w okresie trwania strajku. Natomiast dodatek motywacyjny przyznawany jest na określony czas na podstawie oceny spełniania przez nauczyciela przesłanek jego nabycia, określonych w par. 6 rozporządzenia ministra edukacji narodowej i sportu z 31 stycznia 2005 r. w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagradzania za pracę w dniu wolnym od pracy (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 416 ze zm.; dalej r.p.n.). Jak tłumaczy Krzysztof Lisowski, udział w strajku jest osobistym prawem pracowniczym określonym w treści art. 18 u.r.s.z., które na podstawie art. 23 ust. 1 u.r.s.z. nie stanowi naruszenia obowiązków pracowniczych. W związku z tym udziału w strajku nie można interpretować na niekorzyść pracownika, w kierunku swoistego „ukarania” nauczyciela zmniejszeniem wysokości przyznanego mu wcześniej dodatku motywacyjnego z tego powodu. Z kolei przyznanie tego dodatku na następny okres powinno wynikać z oceny spełnienia warunków uprawniających do niego, co zostało określone w treści par. 6 r.p.n.
– Nagrody i inne świadczenia wynikające ze stosunku pracy nie są również związane z liczbą wypracowanych godzin dydaktycznych, lecz raczej z faktem zatrudnienia, a zwłaszcza z osiąganiem przez nauczyciela szczególnych wyników dydaktycznych – zauważa Krzysztof Lisowski.
Istotne zastrzeżenie
Zdaniem niektórych prawników formalnie organ prowadzący może ustalić w regulaminie wynagradzania, że za czas strajku nauczycielom należy się wynagrodzenie. Jak już wskazano powyżej, zgodnie bowiem z art. 80 k.p. wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną, a za czas niewykonywania pracy – tylko wtedy, gdy przepisy prawa pracy tak stanowią. Ów regulamin wynagradzania jest źródłem prawa pracy. W związku z tym potrąceniu podlegają dodatki stanowiące składniki wynagrodzenia, chyba że regulamin stanowi inaczej. Zgodnie z art. 30 ust. 6 KN regulamin wynagradzania ustala w drodze uchwały organ prowadzący szkołę będący jednostką samorządu terytorialnego, czyli konkretnie rada gminy, rada powiatu lub sejmik województwa. Należy jednak zauważyć, że powyższego stanowiska nie podzielają RIO i resort finansów.
Wpływ na trzynastkę...
Powstrzymanie się od pracy w okresie strajku będzie miało wpływ na wysokość przysługującej nauczycielowi trzynastki i nabycie uprawnień do czternastki. Jeżeli chodzi o dodatkowe wynagrodzenie roczne (tzw. trzynastkę), to przede wszystkim należy zauważyć, że pracownik nabywa do niego prawo w pełnej wysokości po przepracowaniu u danego pracodawcy całego roku kalendarzowego. A ten, który nie przepracował w jednym miejscu pracy całego roku, uzyskuje to uprawnienie w wysokości proporcjonalnej do okresu przepracowanego – pod warunkiem że okres ten wynosi co najmniej sześć miesięcy. Tak wynika z art. 2 ustawy z 12 grudnia 1997 r. o dodatkowym wynagrodzeniu rocznym dla pracowników jednostek sfery budżetowej (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1872, dalej u.d.w.r.). Przepisy nie definiują pojęcia okres przepracowany, jednak z utrwalonej linii orzeczniczej SN wynika, że jest to czas faktycznie (efektywnie) przepracowany u danego pracodawcy (por. np. uchwałę SN z 25 lipca 2003 r., sygn. akt III PZP 7/03 i wyrok SN z 18 października 2011 r., sygn. akt I PK 263/10).
Jak wyjaśnia mecenas Bartosz Góra, w ocenie SN mamy do czynienia z zamkniętym ustawowym katalogiem przerw w świadczeniu pracy w trakcie trwania stosunku pracy, które – w zakresie nabycia prawa do proporcjonalnej nagrody – równoważą okresy przepracowane, natomiast okresy wszystkich innych usprawiedliwionych nieobecności w pracy i zwolnień z obowiązku świadczenia pracy (poza wymienionymi w art. 2 ust. 3 u.d.w.r.) są okresami nieprzepracowanymi w rozumieniu art. 2 ust. 1 i 2 u.d.w.r. – Nie ma więc wyłączeń ustawowych w odniesieniu do strajku, co oznacza proporcjonalne ograniczenie okresu efektywnej pracy w okresie jego trwania – zauważa Bartosz Góra. W jego ocenie u.d.w.r. określa ściśle warunki zaliczenia do okresu przepracowanego innych okresów niż okresy pracy (art. 2 ust. 3), a zatem wyłączona jest możliwość zaliczenia czasu strajku do okresu przepracowanego u danego pracodawcy, za który należne jest dodatkowe wynagrodzenie roczne. Oznacza to w praktyce proporcjonalne zmniejszenie wysokości należnej za 2019 r. trzynastki.
...i czternastkę
Jeżeli chodzi natomiast o dodatek uzupełniający (tzw. czternastkę), to jest on wypłacany wówczas, gdy nie zostały osiągnięte średnie wynagrodzenia odrębnie w ramach poszczególnych grup stopni awansu zawodowego nauczycieli. Analizę tę przeprowadzają jednostki samorządu terytorialnego. Sposób obliczania osiągania średnich wynagrodzeń składa się z trzech etapów. Pierwszy polega na przeprowadzeniu analizy poniesionych w poprzednim roku kalendarzowym wydatków na płace nauczycieli w odniesieniu do wysokości średnich wynagrodzeń. Drugi to ustalenie różnicy między wydatkami poniesionymi na pensje nauczycieli w danym roku w składnikach, o których mowa w art. 30 ust. 1 KN, a iloczynem średniorocznej liczby etatów nauczycieli na poszczególnych stopniach awansu zawodowego oraz średnich wynagrodzeń nauczycieli, o których mowa w art. 30 ust. 3 KN, ustalonych w danym roku. Trzeci etap polega na wypłacie dodatku uzupełniającego. Powstrzymanie się od pracy będzie miało wpływ na drugi etap, tj. na średnioroczną liczbę etatów.
– Udział nauczycieli w strajku powinien więc zostać uwzględniony w procesie ustalania przez samorząd wydatków na płace oraz osiągnięcia ustalonej w przepisach średniej płacy – uważa dr Patryk Kuzior. Tym samym dni, w których poszczególni nauczyciele brali udział w akcji strajkowej, trzeba traktować jako czas nieprzepracowany, co w konsekwencji oznacza konieczność odliczenia etatów strajkujących nauczycieli proporcjonalnie do czasu udziału w tej formie protestu – tłumaczy ekspert. I dodaje, że w par. 3 rozporządzenia ministra edukacji narodowej z 13 stycznia 2010 r. w sprawie sposobu opracowywania sprawozdania z wysokości średnich wynagrodzeń nauczycieli na poszczególnych stopniach awansu zawodowego w szkołach prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego (Dz.U. nr 6, poz. 35 ze zm.; dalej r.s.o.s.) wskazano, że przy ustalaniu średniorocznej struktury zatrudnienia nauczycieli uwzględnia się liczbę ich etatów w okresach, w których wypłacono im wynagrodzenie ze środków ujętych w planie finansowym szkoły, zgodnie z wymiarem zatrudnienia określonym w umowie o pracę lub w akcie mianowania. Według Patryka Kuziora jakkolwiek w rozporządzeniu nie wskazano wprost, co należy zrobić z okresami nieświadczenia pracy w związku ze strajkiem, to jednak właściwe wydaje się ich odliczenie – analogicznie do okresu nieobecności, za które nie przysługuje wynagrodzenie czy okresu zasiłkowego. Zastosowanie analogii odpowiada wykładni celowościowej. Brak odliczenia tego okresu prowadziłby bowiem do nieuzasadnionego zaniżenia średnich płac osiąganych przez nauczycieli danej jednostki samorządu – twierdzi ekspert.
Ostrożny w ocenie jest natomiast Bartosz Góra. Jak zauważa, wątpliwości budzi par. 3 ust. 8 r.s.o.s. gdzie określa się, że przy ustalaniu średniorocznej struktury zatrudnienia nauczycieli nie uwzględnia się, proporcjonalnie do okresów, w których nie wypłacono wynagrodzenia ze środków ujętych w planie finansowym szkoły, liczby etatów nauczycieli w okresach nieobecności w pracy, za czas których nie przysługuje wynagrodzenie. – Tymczasem strajk polegał na fizycznej obecności w pracy przy jednoczesnym powstrzymaniu się od wykonywania pracy – wskazuje mecenas. Jego zdaniem dla prawidłowego określenia wysokości dodatku uzupełniającego zasadne byłoby dokonanie stosownych zmian w rozporządzeniu wykonawczym.
