Za nami XII edycja rankingu Perły Samorządu. W tym roku wyłoniliśmy Najlepsze Gminy (w czterech kategoriach), natomiast wyjątkowo – z uwagi na niedawne wybory samorządowe – nie wybieraliśmy Najlepszych Włodarzy. Dodatkowo Kapituła Rankingu wyróżniła ciekawe pomysły miast i gmin jako Samorządowe Inspiracje. Jeśli mielibyśmy podsumować edycję jednym zdaniem, to brzmiałoby ono: Samorządy trzymają wysoki poziom.

rozwiń ›

Co roku, jako sekretariat Kapituły Rankingu Perły Samorządu, wyjaśniamy, jak powstaje ranking. Za każdym razem mamy wrażenie, że dana edycja jest wyjątkowa. Przygotowania do tegorocznej edycji rozpoczęliśmy od postawienia pytania absolutnie podstawowego: „Czy w tym roku ranking powinien powstać, skoro prace nad nim pokrywałyby się z wyborami samorządowymi?”. Mieliśmy wiele obaw, nawet o to, czy w okresie przedwyborczej aktywności samorządy będą chciały brać udział w naszym przedsięwzięciu. Postanowiliśmy to sprawdzić i zaprosić Państwa do współpracy. Zdecydowaliśmy się jedynie nie konkurować z wyborcami w trudnym zadaniu oceny włodarzy. Dlatego w XII edycji Pereł Samorządu wybraliśmy Najlepsze Gminy (laureatów przedstawiamy na s. C3-c5) oraz wyróżniliśmy działania, które mogą być inspiracją dla innych samorządów (s. C6). Do dobrej tradycji rankingu Najlepszy Włodarz mamy nadzieję wrócić w kolejnym roku.

Zasady (prawie) bez zmian

Kilka zasad rankingu pozostaje niezmiennych. Po pierwsze wybieramy Najlepsze Gminy w czterech kategoriach:

  • gmina wiejska,
  • gmina miejsko-wiejska,
  • miasto do 100 tys. mieszkańców,
  • miasto powyżej 100 tys. mieszkańców.

Podział na kategorie pozwala porównać wskaźniki gospodarcze, budżetowe i skalę działalności gminy i jej jednostek. Metodologia rankingu w dużej mierze opiera się na porównaniu, jak wynik danej gminy wypada w relacji do wyników innych gmin biorących udział w rankingu. Wskaźniki porównujemy zawsze w obrębie tej samej kategorii, czyli gminy wiejskie z innymi gminami wiejskimi, a duże miasta z innymi dużymi miastami.

Po drugie, podstawą do opracowania rankingu jest ankieta, którą samorządy wypełniają i przesyłają wraz z oficjalnym zgłoszeniem do rankingu. Zawiera ona wiele pytań zamkniętych – m.in. o wskaźniki ekonomiczne, demograficzne czy o konkretne działania podejmowane w różnych obszarach. Na podstawie pytań zamkniętych wyłaniana jest czołówka rankingu, która przechodzi do następnego etapu, czyli do oceny przez Kapitułę Rankingu. Jej członkowie oceniają odpowiedzi na pytania otwarte – po jednym z każdego obszaru tematycznego, który obejmuje ankieta.

Zwieńczeniem prac nad rankingiem jest posiedzenie Kapituły Rankingu, podczas którego zatwierdzane są najlepsze dziesiątki w każdej kategorii, a także – na zasadzie konsensusu – wybierane są inicjatywy, które Kapituła chce wyróżnić w sposób szczególny i które zasługują na miano Samorządowej Inspiracji.

Kilka słów o ankiecie

Wieloletni uczestnicy konkursu z pewnością zauważyli, że w tym roku ankieta została istotnie skrócona. Skoro nie było rankingu Najlepszy Włodarz, to zrezygnowaliśmy także z pytań dotyczących jego pracy. Ponadto skróciliśmy ankietę rankingu Najlepsza Gmina. Nadal ankieta podzielona była na cztery obszary dotyczące:

  • gospodarki,
  • edukacji,
  • zdrowia i opieki oraz
  • środowiska i adaptacji do zmian klimatu.

Biorąc jednak pod uwagę ogrom zadań, jakie pracownicy gmin mieli do wykonania w pierwszym kwartale roku, postaraliśmy się pozostawić tylko pytania o te wskaźniki, które pozwalają na dużą porównywalność, ale też są weryfikowalne.

Rola Kapituły

W tym roku w skład Kapituły Rankingu Perły Samorządu 2024 weszli:

  • Krzysztof Jedlak – redaktor naczelny „Dziennika Gazety Prawnej”,
  • dr Paulina Legutko-Kobus – ekonomistka, Katedra Polityki Publicznej Szkoły Głównej Handlowej,
  • dr Dionizy Smoleń – lider doradztwa dla sektora publicznego PwC Polska,
  • Joanna Pieńczykowska – redaktor prowadząca tygodnik Samorząd i Administracja „Dziennika Gazety Prawnej”.

O ile czołówki rankingu są wyłaniane po zliczeniu punktów z pytań zamkniętych, o tyle na ostateczną kolejność na tej liście duży wpływ ma punktacja przyznawana przez Kapitułę.

Inaczej mówiąc: do drugiego etapu gminy wchodzą z pewną zaliczką punktową, jednak oceny za odpowiedzi na pytania otwarte mogą zmienić pozycję w dziesiątce – i często tak się zdarza. Każdy z członków przyjmuje własną optykę, przyznając punkty, ale wszyscy oceniają odpowiedzi na konkretne pytania, biorąc pod uwagę przede wszystkim dokonania gminy w poprzednim roku, a także uwzględniając kontekst kategorii, w której dana gmina startuje. Nie oznacza to jednak, że opisanie świetnych działań w odpowiedziach na pytania otwarte pozwoli na skok z 10. miejsca na pierwsze. I odwrotnie: słabe odpowiedzi na te pytania raczej też nie wyrzucą poza dziesiątkę takiej gminy, która ma bardzo dobry wynik po pierwszym etapie. Jednak jakość odpowiedzi ma duże znaczenie – z historii rankingu znamy przypadki, gdy gmina, udzielając zdawkowych odpowiedzi na pytania otwarte, traciła miejsce w czołówce rankingu. Warto pamiętać, że ranking co do zasady dotyczy ubiegłego roku, tak więc Kapituła nie dokonuje „osądu nad całą gminą”, ale odnosi się do przedstawionych w ankiecie inicjatyw, porównując je przy tym z odpowiedziami udzielonymi przez inne gminy.

W tym roku członkowie Kapituły Rankingu oceniali odpowiedzi na pytania o konkretne działania podejmowane w 2023 r. w każdej z wyżej wymienionych dziedzin, które obejmowała ankieta.

Dlaczego liczy się staranność

Prace nad rankingiem oparte są na ankiecie, dlatego kluczowe jest to, w jaki sposób ankieta zostaje wypełniona. Zanim zliczyliśmy punkty uzyskane przez gminy, weryfikowaliśmy odpowiedzi udzielane w ankietach, tj. ich poprawność i zgodność ze stanem faktycznym. Czym jest weryfikacja informacji przedstawionych w ankiecie? Służy jedynie sprawdzeniu prawidłowości i prawdziwości danych. Zdarza się, że przy wypełnianiu ankiety gmina „gubi przecinek”, podając wielkość budżetu. Staraliśmy się potwierdzić też, że wpisane do ankiety deklaracje są prawdziwe. Weryfikacja danych nie oznacza jednak, że Kapituła lub jej sekretariat uzupełnia odpowiedzi za gminy. Jeśli gmina, uwypełniając ankietę, podaje informacje zdawkowo, posługując się ogólnikami, to jej odpowiedzi zwykle zostają ocenione niżej. Wszyscy członkowie Kapituły zwracali uwagę na ten aspekt.

– Niektóre samorządy wypełniają ankietę, przynajmniej w wybranych pozycjach, dość nonszalancko. Być może wychodzą z założenia, że wszyscy powinni wiedzieć, jak ciężką pracę wykonują. Ale przecież to tak nie działa, a jakość przekazanych nam informacji jest kluczowa. Są liczne samorządy, które doskonale wiedzą, o co idzie gra – o jaki prestiż i wizerunek – i starają się odrobić „pracę domową” jak najsolidniej. Liczymy, że ta grupa będzie dalej rosła, bo i wymagania społeczności lokalnych względem ich małych ojczyzn również rosną – mówi Krzysztof Jedlak, redaktor naczelny DGP.

Perły wśród najlepszych

Często pytają nas Państwo, co trzeba zrobić, żeby wygrać? Oczywiście przede wszystkim trzeba wziąć udział w rankingu. Jednak widzimy też, że trzeba być mocnym we wszystkich obszarach. Przykładowo: wystarczy większa strata punktowa w obszarze edukacji i bardzo trudno jest już o miejsce w pierwszej trójce. Zastanawialiśmy się, jaki wpływ na końcowy ranking będzie miało skrócenie ankiety. Jak widać, wielu dotychczasowych laureatów utrzymało pozycje, ale niższe miejsca niektórych samorządów mogą być zaskoczeniem. Warto jest jednak nie tracić perspektywy, bo miejsca poza trójką nie należy rozpatrywać w kategoriach porażki.

– Miejsce w dziesiątce najlepszych samorządów w danej kategorii jest ogromnym osiągnięciem. Metodologia rankingu sprawia, że bierzemy pod uwagę zarówno „ogólny stan gminy”, jak i „postęp” z ostatniego roku. Może zatem zdarzyć się tak, że gmina, która od dłuższego czasu ma wysokie wartości wskaźników, pojawia się oczywiście w najlepszej dziesiątce, ale nie udaje się jej wskoczyć do trójki. Dlatego bardzo nam zależy, żebyśmy dobrze czytali ten ranking – niewątpliwym sukcesem jest znalezienie się gminy w czołowej „dziesiątce”, szczególnie jeśli pamiętamy, jak wiele jest gmin w Polsce – mówi dr Dionizy Smoleń, partner PwC Polska i lider zespołu doradztwa dla sektora publicznego.

Zaskoczenia

Nasze obawy o frekwencję okazały się nieuzasadnione. W tegorocznej edycji witaliśmy zarówno weteranów rankingu, jak i debiutantów. Kategorię gmin wiejskich wygrała Iława, przed Michałowicami i Płużnicą. Te gminy są dobrze znane stałym obserwatorom rankingu i tym razem potwierdziły swoją przewagę nad pozostałymi w kategorii. Tuż za nimi uplasowały się Pawłowice, Nowe Miasto Lubawskie, Biskupiec, Kobierzyce, Lesznowola, Wisznice i Wiązowna. Listę pereł miejsko-wiejskich otwierają Wasilków, Morawica i Prusice, które uplasowały się przed Margoninem, Piasecznem, Brzeskiem, Radzyminem, Aleksandrowem Łódzkim, Grodziskiem Mazowieckim i Iłową. Z kolei rywalizacja w obu kategoriach miast jest bardzo wyrównana: różnice punktowe między czołówką a ostatnimi miejscami są niewielkie. Szczególnie różnice między 10. i 11. miejscem w obydwu kategoriach ginęły w zaokrągleniach, dlatego kapituła zdecydowała o wyróżnieniu 11 gmin w każdej z tych dwóch kategorii. I tak: wśród miast do 100 tys. mieszkańców wygrał Ciechanów, a w trójce znalazły się jeszcze Iława i Jastrzębie-Zdrój. Tuż za nimi uplasował się debiutujący w czołówce rankingu Słupsk, przed Pruszkowem, Jelenią Górą, Siemianowicami Śląskimi, Raciborzem, Chorzowem, Ostrowem Wielkopolskim i Stalową Wolą. Kategorię miast powyżej 100 tys. mieszkańców otwiera niedoszła stolica Polski, czyli Łódź, tuż za nią uplasowały się Toruń i Gdańsk. Do najlepszej dziesiątki (a właściwie jedenastki ) weszły jeszcze Bydgoszcz, Katowice, Poznań, Gdynia, Płock, Lublin, Dąbrowa Górnicza i Rzeszów.

– Czy wyniki nas zaskoczyły? Niektóre tak, aczkolwiek poziom był bardzo wyrównany. Nie mamy też wątpliwości, że każda z gmin zasługuje na miano Perły Samorządu – dodaje dr Dionizy Smoleń.

W ankiecie zapytaliśmy Państwa o jedno działanie, z którego są Państwo szczególnie dumni, które przysporzyło wyzwań, ale też przyniosło bardzo dobre rezultaty. Członkowie Kapituły zapoznali się z odpowiedziami wszystkich gmin i postanowili wyróżnić inicjatywy, które mogą stanowić inspirację dla innych samorządów [o wyróżnieniach szczegółowo piszemy na s. c6].

Działania w obszarze kompleksowych programów mieszkaniowych

W ostatnich latach w związku z szybkim wzrostem cen obserwujemy spadającą dostępność mieszkań, szczególnie w większych miastach. Dlatego szczególnie zainteresowały nas wysiłki gmin realizujących kompleksowe programy mieszkaniowe ukierunkowane na poprawę warunków życia mieszkańców. Postanowiliśmy wskazać przykłady takich działań, które mogą stanowić inspirację także dla innych. I tak:

  • gmina wiejska Iława przystąpiła do Społecznej Inicjatywy Mieszkaniowej KZN Warmia i Mazury, powstałej w celu budowy mieszkań na wynajem. Najemcy mają możliwość zamieszkania bez konieczności zaciągania kredytu, stawki czynszu są niższe niż na rynku komercyjnym i wynoszą do 4 proc. wartości odtworzeniowej lokalu. Co więcej, mają także możliwość zmiany umowy najmu na umowę najmu z dojściem do prawa własności. Jak zaznacza gmina, rozwój bazy mieszkaniowej na wynajem skłania do przenoszenia się z większych ośrodków miejskich do Iławy;
  • w Sianowie, we współpracy z PFR Nieruchomości, oddano do użytkowania projekt „Mieszkanie do rozwoju” – osiedle składające się ze 168 mieszkań o średniej powierzchni 50 mkw. Mieszkania mogą wynająć osoby, które spełniają określone kryteria, wraz z opcją ich nabycia po 30 latach. Osiedle zostało wybudowane w duchu zaspokojenia potrzeb rodzin z dziećmi, jak i osób starszych oraz z niepełnosprawnościami;
  • w Płocku z kolei realizowany jest program „Mieszkania na start”, skierowany do ludzi młodych. Do tej pory przeznaczono na ten cel 400 lokali. Z programu korzystają osoby do 35. roku życia. Beneficjenci mogą na preferencyjnych warunkach wynająć lokal z zasobu gminy na okres pięciu lat, z możliwością przedłużenia. W ramach programu udostępniane są kamienice i budynki, często zabytkowe, których większość leży w centrum miasta. Dzięki temu miasto nie tylko odpowiada na potrzeby mieszkaniowe płocczan, lecz także rewitalizuje tkankę miejską, przywracając centrum miasta funkcje społeczne. Są to działania, które łączą opiekę nad budynkami zabytkowymi, przeciwdziałanie wyludniania centrum miasta – co sprzyja rozwojowi tej przestrzeni, a także cel zasadniczy – czyli wsparcie w zakresie potrzeb mieszkaniowych.

Podsumowując: Kolejna edycja rankingu pokazała, że nawet w obliczu najtrudniejszych wyzwań, a z takimi mierzyliśmy się w ostatnich latach, administracja samorządowa może być nieocenionym wsparciem dla mieszkańców. To część administracji publicznej, która jest najbliżej obywatela i na którą obywatel ma największy wpływ. Jednocześnie na przestrzeni lat obserwujemy coraz bardziej wyrównany i nadal bardzo wysoki poziom samorządów biorących udział w rankingu Perły Samorządu. Daje nam to poczucie, że w dziesiątce liderów jest zdecydowanie za mało miejsc. ©℗