Mieszkania treningowe i wspomagane: jak przygotować uchwałę w sprawie ich przekształcenia oraz utworzenia

Do końca kwietnia 2024 r. gminy, które prowadzą mieszkania chronione, mają czas na przekształcenie ich w mieszkania treningowe i wspomagane. Oznacza to m.in. obowiązek podjęcia stosownych uchwał w tej sprawie przez rady gmin. Informacje o takich mieszkaniach gminy mają przekazywać do prowadzonych przez wojewodę specjalnych rejestrów, które obowiązują od 1 stycznia br. Zamieszczamy zatem wzory: uchwały w sprawie przekształcenia mieszkań chronionych w treningowe i wspomagane, a także uchwały o utworzeniu takich form pomocy – jeśli do tej pory nie były prowadzone przez gminę.

Odejście od nazwy „mieszkania chronione”, przyjętej w wcześniejszym brzmieniu ustawy o pomocy społecznej (dalej: u.p.s.), i zastąpienie od 1 listopada 2023 r. tego terminu dwoma odrębnymi ‒ „mieszkania treningowe” i „mieszkania wspomagane” ‒ podyktowała „Strategia rozwoju usług społecznych. Polityka publiczna do roku 2030 (z perspektywą do 2035 r.)”, przyjęta uchwałą nr 135 Rady Ministrów z 15 czerwca 2022 r. (M.P. z 2022 r. poz. 767). Zgodnie z nowym brzmieniem art. 53 u.p.s. (po zmianach dokonanych ustawą z 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz niektórych innych ustaw; dalej: nowelizacja z 28 lipca 2023 r.):

► mieszkanie treningowe – oznacza mieszkanie, w którym świadczy się usługi bytowe, pracę socjalną oraz naukę w obszarze rozwijania lub utrwalania niezależności, sprawności w zakresie samoobsługi, pełnienia ról społecznych w integracji ze społecznością lokalną, w celu umożliwienia prowadzenia niezależnego życia; wsparcie w lokalu treningowym jest przyznawane na czas określony (art. 53 ust. 4 i 8 u.p.s.);

► mieszkanie wspomagane – oznacza mieszkanie, w którym świadczy się usługi bytowe, pracę socjalną oraz pomoc w wykonywaniu czynności niezbędnych w codziennym funkcjonowaniu i realizacji kontaktów społecznych, w celu utrzymania lub rozwijania niezależności osoby na poziomie jej psychofizycznych możliwości; mieszkanie takie jest przeznaczone w szczególności dla osoby niepełnosprawnej, w tym osoby niepełnosprawnej fizycznie lub osoby z zaburzeniami psychicznymi oraz osoby w podeszłym wieku lub przewlekle chorej; wsparcie w mieszkaniu wspomaganym jest przyznawane na czas określony, a w przypadku osób, które mają orzeczenie o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, a także w szczególnie uzasadnionych przypadkach w stosunku do innych osób – może zostać przyznane także na czas nieokreślony (art. 53 ust. 5, 6 i 9 u.p.s.).

Obie formy wsparcia mogą służyć osobie pełnoletniej (warunek konieczny), która ze względu na trudną sytuację życiową, wiek, niepełnosprawność czy chorobę potrzebuje wsparcia w codziennym funkcjonowaniu, ale nie wymaga całodobowej opieki. Mogą być to m.in. osoby z zaburzeniami psychicznymi, osoby bezdomne, osoby opuszczające pieczę zastępczą, młodzieżowy ośrodek wychowawczy, okręgowy ośrodek wychowawczy, zakład poprawczy czy schronisko dla nieletnich, a także cudzoziemcy, którzy uzyskali w Polsce status uchodźcy, ochronę uzupełniającą lub zezwolenie na pobyt czasowy.

Geneza zmian

Dlaczego zdecydowano o zmianie nazewnictwa tej formy pomocy? Przede wszystkim od 2016 r. do 2020 r. liczba mieszkań chronionych znacząco wzrosła: z 2922 do 4098. Nieformalny podział na mieszkania chronione treningowe i wspomagane zaczął się wykształcać już po 2016 r. Mieszkania treningowe miały przygotowywać beneficjentów do samodzielnej egzystencji, natomiast wspomagane – pomagać im w codziennym życiu. Nazwa ogólna „mieszkania chronione” była przez niektóre grupy odbierana w sposób negatywny, zwłaszcza przez środowiska osób z niepełnosprawnościami oraz osoby związane z organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz tej grupy osób. Ponadto uznano, że różnice między dwoma typami mieszkań chronionych są na tyle istotne, że warto podkreślić ich odrębność, dokonując wyraźnego podziału na dwie formy wsparcia.

Zadania dla samorządu

Po zmianie nazewnictwa mieszkania chronione, które wchodzą do zasobów gminy, powinny być przekształcone w drodze uchwały w mieszkania treningowe lub wspomagane. Wynika to z art. 9 ust. 1 nowelizacji z 28 lipca 2023 r. Przepis ten stanowi, że podmioty prowadzące mieszkania chronione w dniu wejścia w życie ustawy zmieniającej muszą dokonać odpowiedniego przekształcenia w terminie sześciu miesięcy od dnia wejścia nowych przepisów (a więc termin ten minie 1 maja 2024 r.). Jeśli gmina już prowadzi mieszkania chronione, to należy zacząć je przekształcać i najpóźniej 30 kwietnia przyjąć odpowiednią uchwałę. [wzór 1]

Wzór 1

Czy to obowiązek

Na podstawie art. 17 ust. 1 pkt 12 u.p.s. do zadań własnych gminy o charakterze obowiązkowym należy m.in. prowadzenie i zapewnienie miejsc w mieszkaniach treningowych lub wspomaganych. Oznacza to, że gminy mają obowiązek rozwijać tę formę pomocy. Dodajmy, że oprócz jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, tego typu mieszkania mogą ponadto prowadzić organizacje pozarządowe, o których mowa w art. 3 ust. 2 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (umożliwiono im to od 1 listopada 2023 r.), oraz podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 tej ustawy, prowadzące działalność w zakresie pomocy społecznej, pieczy zastępczej oraz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym – na zasadach zlecenia realizacji zadania publicznego z zakresu pomocy społecznej.

Z kolei kierowanie do mieszkań treningowych i wspomaganych należy do kompetencji gminy lub powiatu (podmiotu kierującego), w zależności od podstawy i okoliczności udzielanego wsparcia. Przy czym objęcie wsparciem w formie pobytu w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym poprzedza zawarcie kontraktu mieszkaniowego (rodzaju ustaleń) między podmiotem kierującym do tej formy wsparcia, podmiotem prowadzącym mieszkanie treningowe lub wspomagane a osobą ubiegającą się o pobyt w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym (ewentualnie jej przedstawicielem ustawowym – gdy osoba ta nie ma zdolności do czynności prawnych). Przepisy pozostawiają stronom kontraktu mieszkaniowego dowolność w ustalaniu jego postanowień w granicach ustalonych w u.p.s., wskazując m.in., że kontrakt mieszkaniowy zawiera uprawnienia osoby korzystającej ze wsparcia. Przepisy dają możliwość wyboru oraz indywidualizacji wsparcia oraz wpływu na kulturę organizacyjną pobytu w mieszkaniu, tj. np. zasady dotyczące przyjmowania gości w takim mieszkaniu, dokonywania przemeblowań, posiadania zwierząt, palenia tytoniu.

Równocześnie u.p.s. wskazuje na potrzebę uregulowania kwestii sposobu zgłaszania planowanej nieobecności w mieszkaniu oraz na konieczność zobowiązania się osoby ubiegającej się o pobyt w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym do przestrzegania regulaminu pobytu w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym. Kontrakt mieszkaniowy stanowi również o skutkach nieprzestrzegania jego postanowień.

Nowy jawny rejestr

Nowością jest też uruchomienie od 1 stycznia 2024 r. rejestru mieszkań wspomaganych i treningowych. Pod rządami przepisów u.p.s. we wcześniejszych brzmieniu nie wszystkie gminy i powiaty informowały o prowadzeniu mieszkań chronionych. Utrudniało to potencjalnym odbiorcom tej usługi dotarcie do informacji o tej formie wsparcia realizowanej w ich miejscu zamieszkania.

Po zmianach, na podstawie art. 53 ust. 16 u.p.s., na wojewodę właściwego ze względu na miejsce położenia mieszkania treningowego lub wspomaganego nałożono obowiązek prowadzenia jawnego rejestru takich mieszkań prowadzonych przez gminę, powiat lub na ich zlecenie. Ma to ma celu m.in. usprawnienie udzielania świadczeń z pomocy społecznej oraz upowszechnienie informacji o prowadzonych mieszkaniach treningowych i wspomaganych.

Rejestr udostępniany na stronie internetowej danego urzędu wojewódzkiego powinien zawierać:

1) rodzaj mieszkania treningowego lub wspomaganego i nazwę, pod którą jest ono prowadzone;

2) dane identyfikujące gminę lub powiat zlecające prowadzenie mieszkania treningowego lub wspomaganego;

3) dane identyfikacyjne podmiotu prowadzącego mieszkanie treningowe lub wspomagane:

a) nazwę i adres siedziby,

b) formę organizacyjno-prawną;

4) liczbę miejsc w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym;

5) w przypadku mieszkania treningowego lub wspomaganego, w którym przebywają osoby skierowane na podstawie zawartego porozumienia między gminą kierującą albo powiatem kierującym z gminą prowadzącą albo powiatem prowadzącym mieszkanie treningowe lub wspomagane lub zlecającymi ich prowadzenie – dane identyfikujące gminę lub powiat, z którymi zawarto porozumienie, oraz liczbę miejsc w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym, których dotyczy porozumienie.

Wojewoda rejestr prowadzi, ale samego zgłoszenia do niego dokonują podmioty prowadzące takie mieszkanie (czyli m.in. gminy). Obowiązek zgłoszenia ustalono na 14 dni od powstania mieszkania lub wszelkich zmian danych objętych rejestrem (art. 53 ust. 19 u.p.s.).

Nowy rejestr niewątpliwie poprawi osobom i podmiotom zainteresowanym dostęp do informacji na temat funkcjonujących mieszkań treningowych i wspomaganych, a jednocześnie umożliwi wojewodom kontrolę nad spełnianiem odpowiednich standardów przez podmioty prowadzące te mieszkania.

Dodajmy, że dodatkowo w u.p.s. przewidziano prowadzenie listy mieszkań, które nie są prowadzone przez gminę i powiat lub na ich zlecenie. Organizacje pozarządowe, o których mowa w art. 3 ust. 2 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, oraz podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 tej ustawy, prowadzące mieszkania treningowe lub wspomagane, będą zgłaszać prowadzenie takiego mieszkania wojewodzie właściwemu ze względu na miejsce położenia mieszkania. Listę takich mieszkań wojewoda publikuje na stronie internetowej urzędu wojewódzkiego. Mając na uwadze to, że wojewoda nie ma kompetencji nadzorczych w stosunku do tego typu mieszkań i podmiotów je prowadzących w zakresie tej działalności, u.p.s. nie nakłada obowiązku zgłoszenia faktu prowadzenia mieszkań w konkretnym terminie, ani bieżącej aktualizacji danych zawartych w przedmiotowej liście.

Bariery: przepisy i wymogi

W praktyce gminy tworząc takie mieszkania, mogą napotkać na wiele barier. Podstawowym problemem jest konieczność odpowiedniego statusu budynku, w którym prowadzony jest ośrodek pomocy społecznej. Zgodnie z par. 3 ust. 4 rozporządzenia w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, jeżeli chodzi o budynek mieszkalny – należy przez to rozumieć:

• budynek mieszkalny wielorodzinny,
• budynek mieszkalny jednorodzinny.

W przypadku budynku zamieszkania zbiorowego należy przez to rozumieć budynek przeznaczony do okresowego pobytu ludzi, w szczególności hotel, motel, pensjonat, dom wypoczynkowy, dom wycieczkowy, schronisko młodzieżowe, schronisko, internat, dom studencki, budynek koszarowy, budynek zakwaterowania na terenie zakładu karnego, aresztu śledczego, zakładu poprawczego, schroniska dla nieletnich, a także budynek do stałego pobytu ludzi, w szczególności dom dziecka, dom rencistów i dom zakonny.

Zatem aby przekształcić obecne pomieszczenia domów pomocy społecznej na mieszkania treningowe lub wspomagane, należy spełnić wiele warunków formalno-prawnych, co w praktyce oznacza konieczność zmiany sposobu użytkowania budynku.

Kolejną trudnością dla gmin jest to, że na podstawie art. 53 ust. 7 u.p.s. mieszkania treningowe i wspomagane powinny spełniać minimalne standardy usług i minimalne standardy pomieszczeń, w tym w zakresie odpowiedniej powierzchni użytkowej, warunków mieszkalnych i sanitarnych oraz wyposażenia. Standardy te określa rozporządzenie ministra rodziny i polityki społecznej w sprawie mieszkań treningowych i wspomaganych, na podstawie którego m.in. gminom dano czas na dostosowanie pomieszczeń do nowych minimalnych standardów do 31 grudnia 2025 r.

Dlatego tworzenie mieszkań treningowych i wspomaganych powinno odbywać się w innych budynkach niż budynki, w których prowadzona jest zbiorowa opieka całodobowa, tym bardziej że aby skorzystać ze wsparcia środków Unii Europejskiej, należy pamiętać, że zapisy „Wytycznych dotyczących realizacji projektów z udziałem środków Europejskiego Funduszu Społecznego Plus w regionalnych programach na lata 2021–2027 – Sekcja 4.3.3. Usługi w mieszkaniach” nie pozwalają na zlokalizowanie mieszkalnictwa treningowego i chronionego na terenie nieruchomości, w której znajduje się placówka opieki instytucjonalnej (m.in. dom pomocy społecznej).

Procedura

W kompetencji każdej gminy jest m.in. opracowanie i realizacja gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych (art. 17 ust. 1 pkt 1 u.p.s.). Na podstawie analizy sytuacji osób zamieszkałych na swoim terenie, wymagających różnych form pomocy i zabezpieczenia, ma ona obowiązek podejmowania działań zmierzających do rozszerzenia oferty usług mieszkań wspierających i opiekuńczych. Utworzenie takich mieszkań odbywa się w drodze uchwały. [wzór 2] Akt ten powinien stanowić m.in. o odpłatności osoby korzystającej ze wsparcia. Przy czym zgodnie z art. 97 ust. 1 u.p.s.: „Opłatę za pobyt w mieszkaniach treningowych lub wspomaganych ustala podmiot kierujący w uzgodnieniu z osobą kierowaną, uwzględniając przyznany zakres usług. Osoby nie ponoszą opłat, jeżeli dochód osoby samotnie gospodarującej lub dochód na osobę w rodzinie nie przekracza kwoty kryterium dochodowego”. Przy ustalaniu odpłatności miesięcznej dla mieszkańca powinno być więc stosowane kryterium dochodowe wynikające z art. 8 ust. 1 u.p.s. Kryterium dochodowe osoby samotnie gospodarującej wynosi obecnie 776 zł, kryterium dochodowe na osobę w rodzinie wynosi zaś 600 zł. ©℗