Nowelizacja kodeksu wyborczego przyniosła spore zmiany w przebiegu i organizacji wyborów samorządowych. Kształtuje on m.in. na nowo kompetencje męża zaufania i obserwatora społecznego, którzy mają zapewnić jak największą transparentność i bezstronność. Wyjaśniamy, jaka jest ich konkretnie rola i jaki jest tryb ich powołania.

Mąż, któremu można ufać

Mężem zaufania może być osoba mająca czynne prawo wyborcze do Sejmu, która nie kandyduje w wyborach, ani nie jest komisarzem wyborczym. Przy czym mąż zaufania nie może być też pełnomocnikiem wyborczym, finansowym, urzędnikiem wyborczym lub członkiem komisji wyborczej.

Ma on jednak szerokie uprawnienia w zakresie monitoringu wyborów. Może być przede wszystkim obecny podczas wszystkich czynności komisji, do której został wyznaczony. W szczególności przy:

• przekazywaniu protokołu przez obwodową komisję wyborczą,

• przekazywaniu danych z protokołu przez rejonową komisję wyborczą

• sprawdzaniu pod względem arytmetycznej poprawności ustalenia wyników głosowania przez pełnomocników do wypełniania zadań, przewidzianych w kodeksie,

• sprawdzaniu prawidłowości ustalenia wyników głosowania i wprowadzania danych do sieci elektronicznego przesyłania danych;

Poza tym mąż zaufania może:

• być obecny w lokalu wyborczym w czasie przygotowania do głosowania, głosowania, ustalania wyników głosowania i sporządzania protokołu;

• wnosić do protokołu uwagi, z wymienieniem konkretnych zarzutów;

• być obecny przy przewożeniu i przekazywaniu protokołu do właściwej komisji wyborczej wyższego stopnia.

Kto wyznacza męża zaufania

Pełnomocnik wyborczy lub osoba przez niego upoważniona ma prawo wyznaczyć po jednym mężu zaufania do komisji wyborczych. Jeżeli jednak komitet nie zarejestrował kandydatów we wszystkich okręgach wyborczych, to mężów zaufania reprezentujących ten komitet można wyznaczyć tylko do obwodowych komisji wyborczych.

Pełnomocnik wyborczy lub osoba przez niego upoważniona wydaje mężowi zaufania zaświadczenie, którego wzór określa Państwowa Komisja Wyborcza. Mężowi zaufania wyznaczonemu do obwodowej komisji wyborczej w obwodzie głosowania utworzonym za granicą zaświadczenie może być także przekazane, najpóźniej w dniu wyborów, telefaksem lub w formie elektronicznej za pośrednictwem konsula.

Funkcja męża zaufania wygasa w przypadku:

• zrzeczenia się funkcji;

• śmierci;

• podpisania zgody na zgłoszenie do komisji wyborczej, kandydowanie w wyborach bądź objęcie funkcji pełnomocnika, komisarza wyborczego, urzędnika wyborczego;

• odwołania.

Obserwator społeczny

Pod tym pojęciem kryje się osoba wyznaczona do danej komisji wyborczej przez zarejestrowane w Rzeczypospolitej Polskiej stowarzyszenie lub fundację, do których celów statutowych należy troska o demokrację, prawa obywatelskie i rozwój społeczeństwa obywatelskiego.

Obserwator społeczny będzie mógł być obecny podczas wszystkich czynności komisji do której został wyznaczony, a także być obecnym w lokalu wyborczym podczas przygotowania głosowania, samego głosowania, liczenia głosów i sporządzania protokołu.

Zatem obserwator ma bardzo zbliżone kompetencje do męża zaufania, jednak nie może:

• wnosić do protokołu uwag

• być obecnym przy przewożeniu i przekazywaniu protokołu do właściwej komisji wyborczej wyższego stopnia

Interpretacja kodeksowa

Jak informuje Fundacja Batorego w swoim opracowaniu z marca br. - nie ma przeszkód, by pełnomocnik danego komitetu wyborczego czy właściwa do tego osoba w stowarzyszeniu, czy w fundacji wyznaczyła więcej niż jednego męża zaufania, czy obserwatora przy danej komisji, którzy swoją funkcję pełnić będą zamiennie.

Osoba wyznaczona na męża zaufania może pełnić tę funkcję także poza miejscem swojego stałego zameldowania (czy ujęcia w rejestrze wyborców), a osoba wyznaczona na obserwatora społecznego poza miejscowością, okręgiem, województwem, właściwymi dla siedziby stowarzyszenia lub fundacji, która go zgłosiła.
Regulacje prawne nie określają terminu, w jakim należy wyznaczyć mężów zaufania, jak również obserwatorów społecznych.

Oznacza to, że pełnomocnicy komitetów wyborczych oraz stowarzyszenia i fundacje nie muszą wcześniej nikomu zgłaszać zamiaru wyznaczenia do danej komisji odpowiednio męża zaufania lub obserwatora społecznego, ani też rejestrować tych zgłoszeń. Mężów zaufania czy obserwatorów społecznych właściwe do tego podmioty mogą wybrać zatem nawet w dniu wyborów.

Obserwatorzy międzynarodowi

To nie novum. Instytucja międzynarodowych obserwatorów od kilku lat funkcjonuje w polskim prawie wyborczym. Są oni zapraszani przez Państwową Komisję Wyborczą po porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zagranicznych. W praktyce, zainteresowane podmioty mogą występować do PKW wyrażając gotowość do obserwowania wyborów i z prośbą o uzyskanie takiego zaproszenia. Mogę to być przedstawiciele organizacji międzynarodowych, ale również organizacji społecznych mających siedzibę poza granicami kraju.

Obserwatorzy, posiadają uprawnienia mężów zaufania, z wyjątkiem prawa do wnoszenia uwag do protokołów. Państwowa Komisja Wyborcza wydaje im odpowiednie zaświadczenia.

Obwodowa komisja wyborcza - należy przez to rozumieć obwodową komisję wyborczą ds. przeprowadzenia głosowania w obwodzie i obwodową komisję wyborczą ds. ustalenia wyników głosowania w obwodzie.