Zachowek – definicja i podstawowe zasady prawa spadkowego

Zachowek to instytucja prawa spadkowego, która chroni interesy najbliższej rodziny spadkodawcy. Jej celem jest zagwarantowanie, że dzieci, małżonek czy w pewnych sytuacjach rodzice zmarłego, otrzymają określoną część majątku, nawet jeśli zostali pominięci w testamencie.

Prawo do zachowku ma charakter pieniężny. Uprawniony może żądać zapłaty określonej sumy od spadkobierców, zapisobierców windykacyjnych, a w niektórych przypadkach także od obdarowanych czy fundacji rodzinnej. Co do zasady wysokość zachowku wynosi połowę wartości udziału spadkowego, jaki przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli jednak uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni, udział ten wzrasta do dwóch trzecich.

Zachowek a majątek wspólny i osobisty małżonków

Aby odpowiedzieć na pytanie, czy zachowek należy do majątku wspólnego, czy osobistego, trzeba najpierw przypomnieć podstawowy podział z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRO).

Majątek wspólny (art. 31 KRO) obejmuje m.in.:

  • wynagrodzenie za pracę i dochody z działalności zarobkowej,
  • dochody z majątku wspólnego i osobistego,
  • środki zgromadzone w funduszach emerytalnych i na subkontach w ZUS.

Lista ta ma charakter otwarty i może być uzupełniana przez orzecznictwo.

Majątek osobisty (art. 33 KRO) jest enumeratywnie wymieniony i obejmuje m.in.:

  • przedmioty nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej,
  • spadki, zapisy i darowizny (jeśli darczyńca lub spadkodawca nie postanowił inaczej),
  • prawa majątkowe ściśle związane z osobą (np. autorskie),
  • odszkodowania i zadośćuczynienia,
  • nagrody za osobiste osiągnięcia.

W doktrynie dominują głosy, że roszczenie o zachowek należy uznać za element majątku osobistego. Wskazuje się, że art. 33 pkt 2 KRO obejmuje dziedziczenie, zapis i darowiznę, a zachowek jest swoistym ekwiwalentem udziału spadkowego.

Podobieństwo to dostrzegł również Sąd Najwyższy, podkreślając, że istota przepisu nie ogranicza się wyłącznie do przedmiotów odpowiadających wartości udziału w spadku. Co więcej, prawo do zachowku powstaje w chwili śmierci spadkodawcy, tak jak dziedziczenie, a jego funkcje - alimentacyjna, ochronna, zabezpieczająca, są zbliżone do funkcji dziedziczenia ustawowego.

Dodatkowo wskazuje się, że skoro spadki i zapisy zaliczane są do majątku osobistego, to dla zachowania spójności systemu prawnego także zachowek powinien być traktowany analogicznie.

Zachowek jako majątek wspólny – stanowisko przeciwne

Zwolennicy odmiennego stanowiska wskazują, że zachowek to przede wszystkim wierzytelność, a te co do zasady wchodzą do majątku wspólnego, z wyjątkiem wyraźnie wymienionych w art. 33 pkt 7 KRO. Ponieważ prawo do zachowku ma postać pieniężnego roszczenia, nie powinno być traktowane inaczej niż inne wierzytelności.

Ponadto podkreśla się, że autonomia woli spadkodawcy w zakresie zachowku jest ograniczona. Nie może on swobodnie wybrać beneficjenta – ustawa wprost wskazuje krąg osób uprawnionych. Spadkodawca ma jedynie możliwość ograniczenia tego prawa poprzez instytucję wydziedziczenia (art. 1008 KC).

Spór o charakter zachowku – wspólny czy osobisty?

Mimo wielu argumentów za i przeciw, w doktrynie nie wykształciło się jednolite stanowisko. Część orzecznictwa przychyla się do koncepcji zaliczania zachowku do majątku osobistego, inne orzeczenia traktują go jako składnik majątku wspólnego.

Problem ma nie tylko wymiar teoretyczny – w praktyce może decydować o tym, czy roszczenie o zachowek podlega podziałowi między małżonkami, czy pozostaje wyłącznie w dyspozycji jednego z nich.

Podsumowanie: do którego majątku należy zachowek?

Spór o to, czy zachowek należy do majątku wspólnego czy osobistego małżonka, pozostaje otwarty. Argumenty za zaliczeniem go do majątku osobistego opierają się na podobieństwie do dziedziczenia i zapisu. Argumenty przeciwne wskazują na jego wierzytelnościowy charakter i ograniczoną autonomię woli spadkodawcy.

Obecnie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Każda sprawa wymaga indywidualnej analizy, a linia orzecznicza wciąż się kształtuje. Dla praktyków oznacza to konieczność ostrożności przy planowaniu dziedziczenia i majątkowych skutków małżeństwa.