Rzecznik praw obywatelskich wystąpił do przewodniczącego Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego o rozważenie podjęcia działań legislacyjnych umożliwiających sądom cywilnym ustanawianie adwokata lub radcy prawnego z urzędu dla każdej osoby fizycznej, dla której pomoc taką sądy uznają za potrzebną – nawet bez wniosku samego zainteresowanego. Jak podnosi RPO, obecnie taką możliwość przepisy przewidują w toku postępowań o ubezwłasnowolnienie oraz postępowań w trybie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 917; art. 48).

W ocenie rzecznika rozszerzenie uprawnień sądu umożliwi reagowanie na okoliczności osobiste strony czy uczestnika postępowania cywilnego, zaobserwowane podczas rozpraw czy posiedzeń sądowych, a wskazujące na potrzebę udzielenia tym osobom profesjonalnej pomocy prawnej. RPO podkreśla, że obecnie sądy takiej możliwości nie mają, zaś udzielanie pouczeń co do czynności procesowych, przewidziane w art. 5 kodeksu postępowania cywilnego, może się okazać niewystarczające i obciążające dla sądu.

Ocena występowania potrzeby ustanowienia adwokata lub radcy prawnego z urzędu, bez wniosku powinna zdaniem RPO należeć do niezawisłych sądów – podobnie, jak obecnie w przypadku orzekania na wniosek strony lub uczestnika postępowania. Niepełnosprawność, w tym zwłaszcza niepełnosprawność intelektualna czy psychiczna, mogłaby być jednym z głównych powodów, jednak sąd mógłby decydować o ustanowieniu pełnomocnika z urzędu także w innych sytuacjach. Chodzi zwłaszcza o to, by nie pozostawiać bez pomocy osoby, które nie dysponują konkretnym orzeczeniem lekarskim czy urzędowym potwierdzającym niepełnosprawność. ©℗