Wprowadzenie minimalnych grzywien i wymiaru kary ograniczenia wolności ujednolici orzecznictwo, ale ograniczy zindywidualizowanie sankcji i doprowadzi do wzrostu liczby osadzonych.
Projekt dużej reformy kodeksu karnego czeka na pierwsze czytanie w Sejmie. Oprócz zwiększenia maksymalnych kar za wiele przestępstw (np. rozbój, umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, porwania, zgwałcenia, przestępstwa pedofilskie etc.) podwyższa też ich dolne granice oraz wprowadza minimalne wysokości grzywny i kary ograniczenia wolności.
Dziś jest tak, że jeśli przestępstwo jest zagrożone więzieniem, ale także karą grzywny lub ograniczenia wolności, co do zasady sąd ma ogromny zakres określenia wymiaru kary nieizolacyjnej. Zgodnie z art. 33 k.k. (jeśli przepis szczególny nie stanowi inaczej) może określić grzywnę w wymiarze od 10 do 540 stawek dziennych. W zależności od statusu majątkowego skazanego wysokość jednej stawki określa się na poziomie od 10 zł do 2 tys. zł. Minimalna grzywna może więc wynieść 100 zł, a maksymalna 1 mln 80 tys. zł.
Projekt nowelizacji k.k. wprowadza do art. 33 nowy par. 1a, który uzależnia minimalną liczbę stawek dziennych od wysokości maksymalnej kary pozbawienia wolności za dany czyn (patrz ramka). I tak jeśli przestępstwo zagrożone jest karą do roku więzienia, sąd będzie musiał nałożyć grzywnę w wysokości co najmniej 50 stawek (czyli w zależności od majętności sprawcy 500 zł albo 100 tys. zł). Jeśli za dany czyn kodeks przewiduje ponad dwa lata pozbawienia wolności, nie będzie można orzec niższej grzywny niż w wysokości 150 stawek.
Na podobnej zasadzie skonstruowano nowy art. 34 par. 1aa. Wiąże on minimalną długość kary ograniczenia wolności z maksymalną długością kary więzienia możliwą do orzeczenia za dane przestępstwo.
MS: brak spójności
Ministerstwo Sprawiedliwości, które przygotowało projekt, argumentuje, że obecny stan prawny utrudnia prowadzenie spójnej i efektywnej polityki karnej. Ustala bowiem dolną granicę kar na bardzo niskim – nieadekwatnym do ich karygodności – poziomie.
– Jest to granica jednolita dla czynów o różnym i nieporównywalnym stopniu społecznej szkodliwości. Nadaje to decyzjom orzeczniczym o wymierzeniu tych kar nazbyt arbitralny, a przy tym często nieracjonalny charakter. Obniża to efektywność polityki karnej, zagraża zasadzie równości stosowania prawa, sprzyja kształtowaniu się w ramach jednego systemu prawnego niepożądanego zjawiska odmiennych praktyk orzeczniczych – czytamy w uzasadnieniu.
– Następstwem obecnego rozwiązania jest również trudne do zaakceptowania z uwagi na wymóg spójności systemu prawa zaburzenie struktury punitywności przepisów prawa penalnego. Przejawia się ono w znacznie surowszych zagrożeniach, w szczególności karą grzywny, dotyczących wielu wykroczeń, a więc czynów o znacznie niższej randze niż przestępstwa – dodaje MS.
Wskazuje, że np. wykroczenia przewidziane w art. 54–57a ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2171 ze zm.) są zagrożone karą grzywny w minimalnym wymiarze 2 tys. zł, a wykroczenie z art. 50a kodeksu wykroczeń karą grzywny nie niższą niż 3 tys. zł. Tymczasem za każde przestępstwo określone w k.k. zagrożone grzywną najniższa to 100 zł.
Nie dla automatyzmu
Takie rozwiązanie krytykują sędziowie – zarówno sądów powszechnych, jak i Sądu Najwyższego. Ten ostatni stoi na stanowisku, że propozycja MS ogranicza konstytucyjną kompetencję sądu do sprawowania wymiaru sprawiedliwości. „Istotnie ogranicza zasadę indywidualizacji sankcji karnej, prowadząc do automatyzmu i schematyzmu orzekania. W konsekwencji obligatoryjne orzeczenie grzywny, gdy przestępstwo jest zagrożone zarówno grzywną, jak i karą pozbawienia wolności, może być w konkretnym przypadku nieracjonalne i charakteryzować się zbędną represyjnością” – czytamy w uwagach Biura Studiów i Analiz SN.
– W zależności od sprawcy i charakteru czynu czasem bardziej adekwatne są kary pozbawienia wolności, a innym razem grzywny, np. w przypadku sprawców przestępstw o charakterze finansowym. Nie widzę więc sensu wiązania wysokości kary grzywny z maksymalną karą pozbawienia wolności. Automatyczne wymierzanie grzywien będzie prowadziło do nakładania takich kar także wobec osób, które są niewypłacalne. A przecież niezapłacona grzywna będzie później zamieniana na zastępczą karę pozbawienia wolności, pośrednio przełoży się to na wzrost liczby osadzonych – mówi sędzia Dariusz Mazur ze stowarzyszenia Themis.
Problem ze stawkami
Tomasz Przesłański, prezes Sądu Rejonowego w Częstochowie, wskazywał w piśmie do MS, że lepszym rozwiązaniem byłoby podniesienie stawki dziennej grzywny niż kazuistyczne podnoszenie ich liczby. Na ten aspekt zwraca też uwagę Sąd Apelacyjny w Szczecinie. Stawka dzienna w wysokości 10 zł nie jest adekwatna nawet do minimalnego wynagrodzenia.
– Przemnożenie 10 zł przez 30 dni w miesiącu oznaczałoby akceptację dochodu miesięcznego w wysokości 300 zł. Taką modyfikację wysokości stawki dziennej dałoby się usprawiedliwić, ale podnoszenie minimalnej liczby stawek dziennych wskazuje na niechlubny cel zwiększania liczby kar zastępczych. Grzywna w wysokości 100 stawek dziennych po 75 zł (przy minimalnym wynagrodzeniu) dawałaby znacznie niższą wysokość zastępczej kary pozbawienia wolności niż 750 stawek dziennych po 10 zł – wskazuje sąd.
Bo zgodnie z art. 46 par. 2 k.k. przyjmuje się, że jeden dzień pozbawienia wolności jest równoważny dwóm stawkom dziennym grzywny. A to oznacza, że choć w obydwu przypadkach grzywna wynosi 7,5 tys. zł, to jeśli sąd zastosuje 100 stawek po 75 zł, jej niezapłacenie będzie skutkowało 50 dniami odsiadki, a jeśli będzie to 750 stawek po 10 zł, wówczas matematycznie wychodzi 375 dni – ale w praktyce nie można orzec kary zastępczej dłuższej niż 12 miesięcy pozbawienia wolności lub pół roku (jeśli ustawa za dane przestępstwo przewiduje tylko grzywnę lub ograniczenie wolności).
Wiązanie rąk sądom
Kolejnym elementem ograniczającym swobodę sędziowskiego uznania jest wprowadzenie przykładowej listy okoliczności łagodzących i obciążających mających wpływ na wymiar kary pozbawienia wolności (patrz ramka). Podobne rozwiązania istnieją w ustawodawstwie wielu krajów, np. Austrii, Czech, Danii, Estonii, Finlandii, Hiszpanii, Litwy, Łotwy, Rumunii, Słowacji, Szwecji i Włoch. We Francji występują tylko okoliczności obciążające, a w Portugalii tylko łagodzące.
Choć katalog ma charakter otwarty, krytycznie ocenia go rzecznik praw obywatelskich. – Może to prowadzić do automatyzmu w orzekaniu i zniechęcać organy ścigania do poszukiwania okoliczności niemieszczących się w tym katalogu, a mogących mieć wpływ na wymiar kary. Okoliczności te mogą stanowić zachętę do nadmiernie formalistycznego podejścia do oceny okoliczności obciążających i łagodzących w oderwaniu od konkretnej sprawy. Sąd orzekający będzie bowiem musiał wykazać jedynie, że rozważył enumeratywnie wskazane w k.k. okoliczności, nie prowadząc pogłębionej analizy, czy w sprawie wystąpiły inne czynniki zasługujące na uwzględnienie i mające wpływ na wymiar orzeczonej kary – wskazuje Stanisław Trociuk, zastępca RPO.
– Rozmawiałem kiedyś z sędzią z Rumunii, który opowiadał, że tego rodzaju przepisy prowadziły do tego, że nie dało się popełnić zwykłej kradzieży. Zawsze to było albo w nocy, albo w miejscu publicznym, albo z zamkniętego pomieszczenia, albo na czyichś oczach, więc zawsze była to forma obostrzona. Takie wiązanie rąk sądowi w zakresie wymiaru kary jest dość ryzykownym zabiegiem – dodaje sędzia Mazur. ©℗
Proponowane minimalne grzywny
Jeśli przestępstwo jest zagrożone karą zarówno grzywny, jak i pozbawienia wolności, sankcję o charakterze finansowym wymierza się w minimalnej wysokości:
• 50 stawek – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku,
• 100 stawek – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą dwóch lat,
• 150 stawek – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności przekraczającą dwa lata.
Powyższe zasady stosuje się w przypadku zarówno grzywny samoistnej, jak i kary finansowej wymierzanej obok kary pozbawienia wolności.
Ustalając stawkę dzienną, sąd bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste, rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe.
Stawka dzienna nie może być niższa niż 10 zł ani przekraczać 20 tys. zł.
Proponowane minimalne kary ograniczenia wolności
Jeżeli przestępstwo jest zagrożone zarówno karą ograniczenia wolności, jak i karą pozbawienia wolności, tę drugą wymierza się w wysokości nie niższej od:
• 2 miesięcy – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku,
• 3 miesięcy – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą dwóch lat,
• 4 miesięcy – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności przekraczającą dwa lata.
Katalog okoliczności obciążających i łagodzących
Okoliczności obciążające stanowią w szczególności:
• uprzednia karalność za przestępstwo umyślne lub podobne przestępstwo nieumyślne,
• wykorzystanie bezradności, niepełnosprawności, choroby lub podeszłego wieku pokrzywdzonego,
• sposób działania prowadzący do poniżenia lub udręczenia pokrzywdzonego,
• popełnienie przestępstwa z premedytacją,
• popełnienie przestępstwa w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,
• popełnienie przestępstwa motywowanego nienawiścią z powodu przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej lub wyznaniowej ofiary albo z powodu jej bezwyznaniowości,
• działanie ze szczególnym okrucieństwem,
• popełnienie przestępstwa w stanie po spożyciu alkoholu lub środka odurzającego, jeżeli ten stan był czynnikiem prowadzącym do popełnienia przestępstwa lub istotnego zwiększenia jego skutków,
• popełnienie przestępstwa we współdziałaniu z nieletnim lub z wykorzystaniem jego udziału.
Okoliczności łagodzące stanowią w szczególności:
• popełnienie przestępstwa w wyniku motywacji zasługującej na uwzględnienie,
• popełnienie przestępstwa pod wpływem gniewu, strachu lub wzburzenia oraz usprawiedliwionych okolicznościami zdarzenia,
• popełnienie przestępstwa w reakcji na nagłą sytuację, której prawidłowa ocena była istotnie utrudniona z uwagi na okoliczności osobiste, zakres wiedzy lub doświadczenia życiowego sprawcy,
• podjęcie działań zmierzających do zapobieżenia szkodzie lub krzywdzie wynikającej z przestępstwa albo do ograniczenia jej rozmiaru,
• pojednanie się z pokrzywdzonym,
• naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem lub zadośćuczynienie za krzywdę wynikłą z przestępstwa,
• popełnienie przestępstwa ze znacznym przyczynieniem się pokrzywdzonego,
• dobrowolne ujawnienie popełnionego przez siebie przestępstwa organom ścigania.
