Utrata prawa do zasiłku chorobowego w świetle orzecznictwa

W sprawach o prawo do zasiłku, które zostało odebrane przez ZUS w związku z wykonywaniem pracy zarobkowej, nie ma więc znaczenia dowód z opinii medycznej na okoliczność, czy wykonywanie pracy zarobkowej w okresie niezdolności do pracy miało wpływ na stan zdrowia ubezpieczonego (wyrok SN z 6 lutego 2008 r., sygn. akt II UK 10/07). W tym stanie faktycznym spór dotyczył chorego po operacji kardiologicznej, który wykonywał czynności biurowe związane z pracą zarobkową. Przed sądem powoływał się na opinię biegłego, który stwierdził, że wykonane w zakładzie czynności nie mogły mieć negatywnego wpływu na jego stan zdrowia. Nie przekraczały obciążeń określonych w ramach rehabilitacji kardiologicznej.

Sąd zwrócił jednak uwagę, że opinia w tego rodzaju sprawach nie ma znaczenia. Wystarczy, że w czasie orzeczonej niezdolności do pracy ubezpieczony wykonuje pracę zarobkową i nie jest niezbędne badanie, czy była ona niezgodna z celem zwolnienia lekarskiego.

Nie jest więc właściwe twierdzenie, że dopiero istotne obciążenie dla zdrowia ubezpieczonego może stanowić o wypełnieniu się tej przesłanki.

Potrzebna jest indywidualna ocena

W orzecznictwie podkreśla się, że każdy przypadek zastosowania art. 17 ust. 1 u.ś.p. powinien być rozpatrywany indywidualnie. Nie można stworzyć listy okoliczności lub aktywności, które są dozwolone podczas pobierania zasiłku lub które zawsze będą powodowały utratę prawa do zasiłku.

Zgodnie z orzecznictwem nie ma jednego prostego rozwiązania, jeśli chodzi o zastosowanie art. 17 ust. 1 u.ś.p., a ocena spełnienia przesłanek jest uzależniona od stanu faktycznego konkretnej sprawy. Nie należy więc oczekiwać kategorycznych wskazań ujednolicających, mających zastosowanie do każdego przypadku. To podstawy faktyczne danego rozstrzygnięcia będą decydowały o zakwalifikowaniu podejmowanych przez ubezpieczonych czynności jako „incydentalnych” bądź „wymuszonych okolicznościami” (wyrok SN z 26 listopada 2024 r., sygn. akt III USKP 55/24).

Problem z wykładnią art. 17 ust. 1 u.ś.p. wynika z braku definicji ustawowej pracy zarobkowej, a więc ustawodawca nadal pozostawia organowi rentowemu i sądom ubezpieczeń społecznych możliwość dostosowania wykładni tego przepisu do danych okoliczności (wyrok SN z 29 marca 2023 r., sygn. akt III USKP 25/22). Dlatego w tego typu sprawach tak ważna jest analiza orzecznictwa.

Okres utraty zasiłku

Zgodnie z art. 17 ust. 1 u.ś.p. utrata zasiłku następuje za cały okres zwolnienia, ale dotyczy tylko okresu objętego zaświadczeniem (zwolnieniem) lekarskim, w którym nastąpiło podjęcie pracy zarobkowej, a nie całego okresu zasiłkowego (wyrok SN z 25 lutego 2008 r., sygn. akt I UK 249/07). Jeśli więc ubezpieczony jest nieprzerwanie niezdolny do pracy, co jest stwierdzane kilkoma zaświadczeniami lekarskimi wystawianymi jedno po drugim, to utrata zasiłku dotyczy tylko konkretnego zaświadczenia, podczas którego ZUS stwierdził okoliczności określone w art. 17 ust. 1 u.ś.p. Potwierdził to SN w wyroku z 26 listopada 2024 r. (sygn. akt III USKP 55/24). Stwierdził, że „art. 9 ust. 1 dotyczący okresu zasiłku i ust. 2 u.ś.p. nie uprawnia do zsumowania wszystkich okresów niezdolności do pracy i w świetle art. 17 ust. 1 tejże samej ustawy nie było uprawnionych podstaw do twierdzenia o utracie prawa do zasiłku chorobowego w okresach, w których nie były wykonywane czynności zarobkowe ani sprzeczne z celem zwolnienia od pracy”.

Wykonywanie pracy zarobkowej

Przepisy u.ś.p. nie określają, czym jest „praca zarobkowa”, ale pojęcie zostało zdefiniowane w bogatym orzecznictwie. Reprezentatywny jest np. wyrok SN z 9 maja 2018 r. (sygn. akt III UK 72/17). Sąd stwierdził, że „pracą zarobkową, której wykonywanie w okresie orzeczonej niezdolności do pracy powoduje utratę prawa do zasiłku chorobowego lub świadczenia rehabilitacyjnego na podstawie art. 17 ust. 1 u.ś.p., jest każda aktywność ludzka zmierzająca do osiągnięcia zarobku, w tym pozarolnicza działalność gospodarcza, choćby nawet polegająca na czynnościach nieobciążających w istotny sposób organizmu pracownika pozostającego na zwolnieniu lekarskim (…). Wykonywanie przez pracownika nawet sporadycznej i jakby się wydawało na pierwszy rzut oka, nieobciążającej pracy podczas zwolnienia lekarskiego, skutkuje obowiązkiem zwrotu zasiłku chorobowego”.

Osiąganie zysku nie jest konieczne

Istotny jest również pogląd SN wyrażony w wyroku z 6 marca 2007 r. (sygn. akt II UK 132/06), zgodnie z którym art. 17 ust. 1 u.ś.p. stanowi, że podstawą do utraty praw do zasiłku jest wykonywanie pracy zarobkowej, co nie jest równoznaczne z osiągnięciem zarobku. Jeżeli ubezpieczony w okresie choroby wykonuje pracę zarobkową na podstawie umowy o pracę, innej umowy cywilnoprawnej lub prowadzi własną działalność, nie można mówić o niemożności zarobkowania. Skoro ubezpieczony ma możliwość zarobkowania i korzysta z tej możliwości, to prawo do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego jest wyłączone. Podstawą do tego wyłączenia jest samo działanie, z którym wiąże się możliwość uzyskania zarobku, niezależnie od tego, czy wystąpi skutek tego działania w postaci rzeczywistego dochodu.

Liberalne orzekanie

W ostatnich latach można obserwować złagodzenie podejścia sądów do stosowania sankcji określonej w art. 17 ust. 1 u.ś.p. Sądy skłaniają się do zachowania prawa do zasiłku, gdy osiągnięty zarobek był niewielki. Pozbawienie prawa do zasiłku byłoby więc zbyt dolegliwą sankcją. Jest to związane z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego. [ramka 1]

Znaczenie ma kontekst sytuacyjny

Jako przykład złagodzonego podejścia do tej kwestii można przywołać postanowienie SN z 15 lutego 2023 r. (sygn. akt II USK 77/22). Sąd stwierdził, że art. 17 ust. 1 u.ś.p. nie wprowadza jakichkolwiek kryteriów dotyczących poziomu uzyskiwanych przychodów (dochodów), które mogłyby wyłączać jego zastosowanie. Odmowa zastosowania tego przepisu (w sytuacji np. niskiego przychodu) pozostawiona jest zatem ocenie sądów rozpoznających konkretne sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych. Decydujące znaczenie ma kontekst sytuacyjny.

Uwaga! Wykładnia art. 17 ust. 1 u.ś.p. nie może prowadzić do sytuacji, w której ubezpieczony zostaje pozbawiony prawa do zasiłku chorobowego – a więc podstawowego źródła utrzymania w okresie stwierdzonej, oczywistej niezdolności do pracy. Nie jest bowiem uzasadnione odbieranie tego świadczenia tylko dlatego, że ubezpieczony osiąga przychód z dodatkowego zajęcia zarobkowego, które nie jest dla niego w żaden sposób absorbujące. Tym bardziej gdy uzyskany dochód ma charakter marginalny i nie stanowi realnej alternatywy wobec zasiłku chorobowego.

Kiedy sankcja jest drastyczna i zbyt dolegliwa

Jak stwierdził SN w postanowieniu z 30 stycznia 2024 r. (sygn. akt II USK 263/23), w szczególnych sytuacjach faktycznych odebranie zasiłku, na podstawie art. 17 u.ś.p., może prowadzić do odmowy jego zastosowania ze względu na to, że sankcja, jaką przewiduje, może być uznana w konkretnym stanie faktycznym za zbyt drastyczną i dolegliwą. A przez to niesłuszną i niesprawiedliwą w kontekście rodzaju innego zajęcia zarobkowego (jego sporadycznego, incydentalnego, wymuszonego okolicznościami charakteru) lub uzyskanego z tego tytułu dochodu (niewielkich kwot stanowiących kilkuprocentowy ułamek należnego zasiłku chorobowego).

Uwaga! Jeżeli celem, w jakim ubezpieczony wykonuje pracę przynoszącą zarobek, nie jest zapewnienie sobie równoległego do zasiłku chorobowego źródła utrzymania, to trudno takiemu dodatkowemu zajęciu, podejmowanemu w czasie zwolnienia lekarskiego, przypisać charakter „wykonywania pracy zarobkowej”, które może pozbawiać prawa do zasiłku chorobowego. Konieczne jest bowiem uwzględnienie istoty prawa do zabezpieczenia społecznego (art. 67 ust. 1 konstytucji), którą jest zapewnienie ochrony socjalnej w sytuacji wystąpienia określonego ryzyka ubezpieczeniowego. Ocena wykonywania przez ubezpieczonego pracy zarobkowej w okresie orzeczonej niezdolności do pracy jest możliwa wówczas, gdy praca ta wykazuje się taką samą lub zbliżoną aktywnością zawodową, jak w okresach, w których ubezpieczony był zdolny do prowadzenia działalności.

Praca zarobkowa – chory przedsiębiorca

Szczególnie trudne jest stosowanie art. 17 ust. 1 u.ś.p. w odniesieniu do ubezpieczonych prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, gdyż jest ona prowadzona w różnej formie (postaci). Na kwestię tę zwrócił uwagę SN w postanowieniu z 12 października 2021 r. (sygn. akt II USK 298/21). Jego zdaniem inaczej musi być oceniana działalność gospodarcza wykonywana jednoosobowo (bez udziału osób współpracujących, pełnomocników oraz pracowników lub osób wykonujących pracę na podstawie umów cywilnoprawnych), a inaczej działalność realizowana w ramach przedsiębiorstwa, w którym poza przedsiębiorcą występują (pracują) inne wymienione wcześniej osoby. Zdaniem SN istotne znaczenie ma również dokonanie ustaleń dotyczących zwykłego zakresu czynności wykonywanych przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą w okresie jej pełnej zdolności do pracy, a następnie porównanie ich z zakresem aktywności podejmowanych w czasie trwania niezdolności do pracy.

Możliwe osiąganie dochodu

Sąd Najwyższy dopuszcza nawet osiąganie przychodu z działalności podczas pobierania zasiłku chorobowego przez przedsiębiorcę (wyrok SN z 24 kwietnia 2024 r., sygn. akt III USKP 83/23). Zdaniem SN przedsiębiorca, któremu lekarz wystawił zwolnienie lekarskie, ma możliwość podjęcia decyzji, czy pozostając na zwolnieniu lekarskim, będzie kontynuował pracę zarobkową odpowiadającą stanowi jego zdrowia (i wtedy utraci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia – art. 17 ust. 1 u.ś.p.), czy też – nie mogąc pracować i nie posiadając źródła dochodu – będzie uzyskiwał świadczenia z funduszu chorobowego, zastępujące jego utracone dochody (wtedy jednak nie może prowadzić przynoszącej zyski działalności gospodarczej).

Uwaga! Obowiązujące prawo ubezpieczeń społecznych co do zasady nie pozbawia prawa do zasiłku chorobowego ubezpieczonego prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą, jeżeli jest on niezdolny do pracy, a jednocześnie jego przedsiębiorstwo nadal funkcjonuje w czasie jego niezdolności do pracy, co może wiązać się z uzyskiwaniem bieżących dochodów. W konsekwencji dopuszcza się, aby przedsiębiorstwo funkcjonowało nadal z możliwością osiągania bieżącego przychodu, co nie wyklucza pobierania przez przedsiębiorcę zasiłku chorobowego.

Charakter czynności

Przy ocenie, czy mają miejsce przesłanki do zastosowania sankcji z art. 17 ust. 1 u.ś.p., sądy zwracają uwagę, czy czynności podejmowane przez przedsiębiorcę w trakcie zwolnienia lekarskiego mają charakter incydentalny. SN stoi na stanowisku, że wykonywanie czynności ubocznych w stosunku do czynności realizowanych w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, mające charakter incydentalny, wymuszony okolicznościami i niezarobkowy, może zostać uznane za działanie relatywnie neutralne względem art. 17 ust. 1 (postanowienie SN z 14 listopada 2023 r., sygn. akt II USK 65/23).

To prowadzi do automatycznego wniosku, że pewne czynności formalne, jak wskazane wyżej, są dozwolone. Nie może to jednak oznaczać prowadzenia podczas choroby działalności z taką samą intensywnością jak wcześniej. W wyroku z 29 czerwca 2022 r. (sygn. akt I USKP 112/21) SN uznał, że „przyjęcie, że osoba prowadząca jednoosobową działalność gospodarczą wykonywała pracę zarobkową w okresie orzeczonej niezdolności do pracy, jest możliwe wówczas, gdy wykazuje się taką samą lub zbliżoną aktywnością zawodową jak w okresach, w których była zdolna do prowadzenia tej działalności”.

Potrzeba zmniejszenia aktywności zawodowej

Na konieczność zmniejszenia aktywności zawodowej w okresie orzeczonej niezdolności do pracy zwrócił uwagę SN w często przywoływanym wyroku z 26 listopada 2024 r. (sygn. akt III USKP 55/24). Zdaniem sądu „traci prawo do zasiłku chorobowego ubezpieczony, który – prowadząc jednoosobowo pozarolniczą działalność gospodarczą – nie zawiesił jej w okresie orzeczonej niezdolności do pracy, a więc działalność ta była nadal faktycznie prowadzona, przynosząc dochody, choć część usług do niej przypisanych za ubezpieczonego wykonywały inne osoby, równocześnie jednak ubezpieczony nie tylko sprawował stały nadzór nad prowadzoną firmą, ale również wykonywał wszystkie czynności formalne takie jak wystawianie faktur (przygotowywanych przez biuro rachunkowe), wynajmowanie garażu, w którym miała być wykonywana część usług i regularne opłacanie czynszu z tego tytułu, a nadto reklamowanie działalności w internecie, a zwłaszcza dokonywanie zakupów materiałów”.

Uwaga! Trzeba odróżnić „pracę zarobkową” wykonywaną w ramach działalności gospodarczej przez osobę jednoosobowo prowadzącą tę firmę (w ramach handlu, świadczenia usług lub produkcji), od czynności formalno-prawnych, do jakich jest ona zobowiązana jako pracodawca, podatnik i płatnik składek (postanowienie SN z 20 lutego 2024 r., sygn. akt III USK 350/23). Szczególnie dużo wątpliwości wywołuje kwestia wystawiania faktur VAT przez przedsiębiorcę pobierającego zasiłek. W orzecznictwie na tym tle są odmienne stanowiska. Wydaje się, że decydująca w tym przypadku jest „niezbędność” dokonania danej czynności. [ramka 2]

Wyznaczenie pełnomocnika

Zdaniem SN ubezpieczony, który jest niezdolny do prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, powinien – przynajmniej w okresach przedłużającej się i udokumentowanej niezdolności do pracy – ustanowić lub wyznaczyć inną upoważnioną osobę, która będzie w jego imieniu i na jego rzecz wykonywała istotne czynności prawne bądź faktyczne związane z funkcjonowaniem danego podmiotu gospodarczego (wyrok SN z 12 września 2018 r., sygn. akt III UK 124/17). Nie jest to jednak równoznaczne z tym, że prawo do zasiłku nie zostanie zakwestionowane. Posłużenie się pełnomocnikiem nie oznacza automatycznie, że zasiłek na pewno nie zostanie odebrany.

Sąd Najwyższy wskazuje, że podpisanie istotnych umów lub dokumentów finansowych nie sprowadza się do mechanicznego złożenia podpisu na podstawie bezkrytycznego zaufania do osób prowadzących negocjacje czy ustalenia kontraktu.

Czynność ta wiąże się bowiem z koniecznością analizy i świadomej oceny treści dokumentów, a także z przyjęciem odpowiedzialności za skutki wynikające z prowadzonej działalności gospodarczej.

Należy pamiętać, że celem zwolnienia jest przede wszystkim umożliwienie odzyskania utraconej czasowo zdolności zdrowotnej do osobistego prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, nie zaś stwarzanie warunków do jej faktycznej kontynuacji w czasie pobierania świadczeń związanych z orzeczoną niezdolnością do pracy.

Kontrowersyjne niezawieszenie działalności

W odniesieniu do pełnomocnika warto jeszcze odwołać się wyroku SN z 29 czerwca 2022 r. (sygn. akt I USKP 117/21). Sąd na wstępie podkreślił, że zasiłek chorobowy nie został pomyślany jako dodatkowe źródło dochodu obok przychodów z prowadzenia działalności gospodarczej, a właśnie takie wrażenie mogły wywoływać okoliczności ustalone w analizowanej sprawie. W ocenie SN, jeżeli przedsiębiorca w okresie wielomiesięcznych zwolnień lekarskich nie zawiesza działalności, nie ustanawia pełnomocnika ani nie zatrudnia pracownika do bieżącego jej prowadzenia, to oznacza to w praktyce, że sam nadal ją wykonuje: planuje i organizuje przedsięwzięcia, podejmuje decyzje gospodarcze, generuje przychody, ponosi koszty i osiąga dochód.

Uwaga! W sytuacji długotrwałej niezdolności do pracy sama kontynuacja działalności gospodarczej – bez formalnego przekazania obowiązków innej osobie – prowadzi do domniemania, że przedsiębiorca faktycznie nie zaprzestał jej prowadzenia na czas korzystania ze zwolnienia lekarskiego.

Praca zarobkowa – chory pracownik

Łatwiejsza do przeprowadzenia jest natomiast ocena, czy w danym przypadku pracownik pobierający zasiłek chorobowy faktycznie wykonywał pracę zarobkową. Samo stwierdzenie niezdolności do pracy oznacza bowiem, że osoba objęta takim orzeczeniem nie ma możliwości świadczenia pracy nie tylko na rzecz swojego podstawowego pracodawcy, lecz także wobec innego podmiotu, z którym zawarła dodatkowe umowy cywilnoprawne, takie jak umowa zlecenia czy umowa o dzieło. [ramka 3]

Definicja pojęcia

Sąd Najwyższy w postanowieniu z 17 listopada 2022 r. (sygn. akt I USK 6/22), wyraźnie podkreślił, że każda praca zarobkowa wykonywana w okresie zwolnienia lekarskiego prowadzi do utraty prawa do świadczeń. Pojęcie to należy rozumieć szeroko – jako każdą aktywność zarobkową w potocznym znaczeniu, obejmującą zarówno czynności wynikające ze stosunków zobowiązaniowych, jak i działania podejmowane poza nimi, w tym prowadzenie działalności gospodarczej, samozatrudnienie, czy też wykonywanie obowiązków w ramach stosunku korporacyjnego. Z tego względu w razie choroby ubezpieczony ma obowiązek powstrzymania się od wszelkiej aktywności o charakterze zawodowym, ponieważ to właśnie zasiłek chorobowy ma rekompensować brak możliwości osiągania przychodów.

W praktyce nierzadko zdarza się jednak, że wynagrodzenie z umowy cywilnoprawnej zostaje wypłacone w pełnej wysokości za cały miesiąc, co skłania ZUS do podjęcia decyzji o cofnięciu prawa do zasiłku za okres orzeczonej niezdolności do pracy. Nie jest to jednak sytuacja bez wyjścia – osoby dotknięte taką decyzją mogą dochodzić swoich praw, wykazując, że otrzymywane wynagrodzenie miało charakter ryczałtowy i nie wiązało się z koniecznością podejmowania przez ubezpieczonego jakiejkolwiek aktywności zawodowej w czasie choroby.

Zawarcie umowy zlecenia

W stanie faktycznym rozpatrywanym przez SN w wyroku z 20 sierpnia 2019 r. (sygn. akt II UK 76/18) pracownik zawarł ze zleceniodawcą umowę zlecenia, na podstawie której prowadził bieżący nadzór, który polegał na doraźnym wykonywaniu określonych czynności z bezpieczeństwa i higieny pracy, np. szkoleniu okresowym i wstępnym, sporządzaniu protokołów powypadkowych, wywiadów zawodowych. Wynagrodzenie zostało określone w formie ryczałtu w stałej kwocie miesięcznej niezależnie od ilości zadań i było wypłacane za cały okres trwania umowy zlecenia. Zdaniem ZUS osiągnięcie takiego wynagrodzenia jest podstawą do pozbawienia prawa do zasiłku chorobowego.

Uwaga! Pobranie przez ubezpieczonego wynagrodzenia ryczałtowego na podstawie zawartej umowy cywilnoprawnej, w sytuacji, gdy nie wykonywał on żadnych czynności na jej podstawie, nie stanowi wykonywania pracy zarobkowej i nie powoduje utraty prawa do zasiłku chorobowego. Podstawową kwestią w takich stanach faktycznych jest więc stwierdzenie, czy pracownik otrzymał wynagrodzenie ze zlecenia zawartego z innym podmiotem za wykonywanie konkretnych czynności w trakcie zwolnienia lekarskiego, czy też było to wynagrodzenie wypłacone niezależnie od tego.

Czynności podejmowane w organach spółek

W praktyce wiele sporów związanych z utratą prawa do zasiłku chorobowego na podstawie art. 17 ust. 1 u.ś.p. dotyczy wykonywania czynności w organach spółek. Szczególnego znaczenia nabiera w tym kontekście wyrok SN z 6 grudnia 2018 r. (sygn. akt II UK 392/17), odnoszący się do sytuacji członka zarządu. Sąd ten uznał, że nawet nieodpłatne wykonywanie przez ubezpieczonego czynności członka zarządu w okresie pobierania zasiłku chorobowego z tytułu zatrudnienia na stanowisku dyrektora spółki stanowi wykonywanie pracy zarobkowej. Dzieje się tak, ponieważ czynności te tworzą ubezpieczonemu co najmniej potencjalną możliwość uzyskania korzyści majątkowej – nawet jeśli nie w formie bezpośredniego wynagrodzenia, to pośrednio jako wspólnik spółki czerpiący zyski z jej działalności lub zwiększający wartość swojego majątku dzięki podejmowanym czynnościom zarządczym.

Sąd Najwyższy zaakcentował, że pod pojęciem pracy zarobkowej nie należy rozumieć wyłącznie działań skutkujących natychmiastowym otrzymaniem wynagrodzenia w gotówce. Charakter zarobkowy mają również czynności, które z natury rzeczy niosą perspektywę korzyści majątkowych w przyszłości – takich jak udział w zyskach spółki czy wzrost wartości posiadanego udziału. W okresie orzeczonej niezdolności do pracy wynikającej z choroby jednoosobowy prezes zarządu ma obowiązek powstrzymania się od wykonywania jakichkolwiek czynności zarządczych, pod rygorem utraty prawa do zasiłku chorobowego. Tym samym, aby spółka mogła funkcjonować w sytuacjach wymagających podjęcia niezbędnych i pilnych działań, prezes powinien na czas swojej absencji umocować lub wyznaczyć inną osobę, która będzie upoważniona do ich dokonania w jego imieniu.

Uczestniczenie w walnych zgromadzeniach wspólników

Różnorodność orzecznictwa w sprawach dotyczących art. 17 ust. 1 u.ś.p. dobrze obrazuje wyrok SN z 25 października 2018 r. (sygn. akt III UK 166/17). W orzeczeniu tym sąd ocenił aktywność wspólnika spółki kapitałowej, który uczestniczył w walnych zgromadzeniach wspólników w okresie korzystania z zasiłku chorobowego. Mimo że udział w takich zgromadzeniach potencjalnie mógł się przyczynić do zwiększenia jego majątku, nie został on uznany za pracę zarobkową. Innymi słowy, samo uczestnictwo w zgromadzeniu nie mieści się w zakresie czynności pracowniczych ani w sferze prowadzenia działalności gospodarczej.

Sąd Najwyższy podkreślił, że podejmowanie tego rodzaju aktywności należy traktować jako element zwykłej dbałości o własny majątek. Jest to czynność, którą można porównać do podejmowania w okresie niezdolności do pracy decyzji inwestycyjnych na rynku kapitałowym, założenia lokaty bankowej czy wynajęcia mieszkania – a więc działań, które mają charakter prywatny, a nie zawodowy. Na tej samej zasadzie decyzje wspólnika dotyczące przyznania premii wspólnikom spółki nie stanowią wykonywania pracy zarobkowej w rozumieniu art. 17 ust. 1 u.ś.p.

Uwaga! Nawet jeśli premiowanie wspólników może potencjalnie prowadzić do zwiększenia majątku ubezpieczonego, to samo to ryzyko lub możliwość korzyści nie może być utożsamiane z wykonywaniem pracy zarobkowej. Brak jest bowiem podstaw do przyjęcia, że w takich okolicznościach ubezpieczony faktycznie podejmuje działalność zawodową w okresie orzeczonej niezdolności do pracy.

Wykonywanie czynności członka rady nadzorczej

Utrata prawa do zasiłku chorobowego może spotkać również osoby pełniące funkcję członka rady nadzorczej. Sąd Najwyższy w wyroku z 4 października 2022 r. (sygn. akt II USKP 220/21), wskazał, że czynności wykonywane w ramach stosunku organizacyjnego łączącego członka rady ze spółką stanowią pracę zarobkową, jeśli są wynagradzane.

Podkreślono przy tym, że aktywność członka rady nadzorczej nie sprowadza się do okazjonalnych czy czysto formalnych działań, ograniczonych do uczestnictwa w kilku posiedzeniach rocznie. Wręcz przeciwnie – charakter tej funkcji wiąże się z koniecznością stałej i pogłębionej analizy dokumentów spółki, sprawozdań finansowych czy weryfikowania ich zgodności z rzeczywistym stanem gospodarczym.

Co więcej, obowiązki członka rady nadzorczej często wykraczają poza samą obecność na posiedzeniach i obejmują realizację dodatkowych zadań, jak choćby przewodniczenie komitetowi audytu czy uczestnictwo w innych gremiach wewnętrznych. To z kolei wymaga systematycznego i świadomego zaangażowania, co w ocenie SN przesądza o traktowaniu takiej aktywności jako pracy zarobkowej w rozumieniu art. 17 ust. 1 u.ś.p.

Działalność publiczna

Odmienne stanowisko Sąd Najwyższy zajął w sprawach dotyczących aktywności o charakterze społecznym, środowiskowym czy publicznym, nawet jeśli była ona wynagradzana w okresie niezdolności do pracy. W postanowieniu z 25 sierpnia 2022 r. (sygn. akt III USK 522/21) SN wskazał, że tego rodzaju działalność co do zasady nie stanowi pracy zarobkowej w rozumieniu art. 17 ust. 1 u.ś.p.

Sprawa dotyczyła ubezpieczonego pełniącego funkcję członka rady nadzorczej oraz sekretarza komisji rewizyjnej rady nadzorczej w spółdzielni mieszkaniowej. Regularnie uczestniczył on w posiedzeniach organów spółdzielni, otrzymując z tego tytułu ryczałt. Kluczowe znaczenie miały jednak ustalenia, że spotkania odbywały się w warunkach niepogarszających stanu zdrowia ubezpieczonego, a ich przebieg i częstotliwość nie były nadmiernym obciążeniem – co potwierdzili biegli lekarze.

Sąd drugiej instancji uznał zatem, że udział w posiedzeniach rady nadzorczej miał charakter społecznej aktywności i nie mógł być utożsamiany z kontynuowaniem pracy zarobkowej. Tym samym nie doszło do naruszenia celu zwolnienia lekarskiego ani utraty prawa do świadczeń chorobowych.

Podobnie orzekł SN w wyroku z 4 listopada 2009 r. (sygn. akt I UK 140/09), w którym stwierdził, że ze względu na specyfikę spółdzielni mieszkaniowej udział w posiedzeniach jej rady nadzorczej, mimo że uprawnia do otrzymania określonego ryczałtu miesięcznego, nie może być uznany za pracę zarobkową w rozumieniu art. 17 ust. 1 u.ś.p.

Obecność na sesjach rady gminy

Innym przykładem aktywności publicznej, którą należy rozważyć w kontekście art. 17 ust. 1 u.ś.p., jest pełnienie mandatu radnego w organach samorządu terytorialnego. Sąd Najwyższy w wyroku z 6 czerwca 2023 r. (sygn. akt II USKP 40/22), uznał, że udział radnego w sesjach rady miejskiej nie stanowi działalności zarobkowej, która skutkowałaby utratą prawa do zasiłku chorobowego. Wynika to z publicznoprawnego charakteru mandatu radnego oraz faktu, że otrzymywana przez niego dieta nie jest wynagrodzeniem za pracę, lecz świadczeniem rekompensacyjnym, mającym charakter społeczny, a nie zarobkowy. Co istotne, jej wysokość nie przekracza minimalnego wynagrodzenia za pracę.

W rozpoznawanej sprawie ubezpieczony wykonywał funkcję radnego rady miejskiej i pobierał z tego tytułu dietę w formie ryczałtu. Sesje rady odbywały się jedynie raz w miesiącu, a aktywność ubezpieczonego miała charakter incydentalny. Co więcej, w analizowanym stanie faktycznym sprowadzała się ona praktycznie do udziału w jednej sesji dotyczącej rozpoznania wniosku o wyrażenie zgody na rozwiązanie z nim stosunku pracy u dotychczasowego pracodawcy oraz w dwóch kolejnych posiedzeniach, w których radny uczestniczył w celu ochrony własnych praw i wizerunku.

Sąd ustalił także, że podejmowana działalność miała charakter społeczny i środowiskowy, co przesądziło o braku podstaw do uznania jej za pracę zarobkową w rozumieniu art. 17 ust. 1 u.ś.p.

Wykorzystywanie zwolnienia w sposób niezgodny z celem

Drugą grupą okoliczności określonych w art. 17 ust. 1 u.ś.p., które skutkują utratą prawa do zasiłku, jest wykorzystywanie zwolnienia od pracy w sposób niezgodny z celem. Celem zwolnienia jest odzyskanie zdrowia przez chorego. Na tym polu również istnieje szerokie i rozbieżne orzecznictwo. Związane jest to z tym, że podobnie jak praca zarobkowa, także i wykorzystywanie zwolnienia niezgodnie z jego celem musi być oceniane na podstawie indywidualnych okoliczności. Nie chodzi w tym przypadku tylko o aktywności podejmowane przez ubezpieczonego, ale także o przyczynę niezdolności do pracy. Różne aktywności mogą być inaczej ocenione w zależności od tego, jaka choroba jest podstawą do wystawienia zwolnienia. Szczególnie trudne do oceny są sytuacje, gdy zaświadczenie lekarskie o niezdolności do pracy wystawiono w związku z zaburzeniami natury psychicznej.

Start w zawodach sportowych

Przykładowo Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie w wyroku z 5 marca 2025 r. (sygn. akt VII Ua 24/24) uznał, że udział w zawodach sportowych nie jest wykorzystywaniem zwolnienia niezgodnie z jego celem.

W stanie faktycznym tej sprawy ubezpieczona była osobą aktywnie uprawiającą sport od czasów akademickich na poziomie wyczynowym – triathlon (pływanie, kolarstwo oraz bieganie na różnych dystansach). Aktywność sportowa wymagała od niej intensywnego wysiłku fizycznego na poziomie ekstremalnym. W powodu stresu w pracy oraz działań mobbingowych w firmie odczuwała zaburzenia adaptacyjne, napięcie, pogorszenie snu, podwyższony poziom lęku przed pracą i rozpoczęła leczenie u psychiatry, który stwierdził niezdolność do pracy. W okresie orzeczonej niezdolności do pracy ubezpieczona brała udział w zawodach sportowych. Lekarz stwierdził poprawę stanu zdrowia psychicznego i sugerował ubezpieczonej dalszą aktywność fizyczną.

Sąd uznał, że udział w zawodach nie tylko nie jest wykorzystywaniem zwolnienia niezgodnie z jego celem, ale mógł wręcz skrócić czas niezdolności do pracy z powodu pozytywnego wpływu na zdrowie psychiczne ubezpieczonej.

Uwaga! Nie oznacza to, że udział w zawodach sportowych nie pozbawi zasiłku chorobowego osób cierpiących na inne schorzenia, przy których udział w zawodach nie miałby tak dobroczynnego wpływu.

Czynności niezbędne życiowo

Prawo do zasiłku chorobowego może stracić osoba, która wykonuje czynności znacznie mniej wyczerpujące niż udział w zawodach sportowych, ale w okolicznościach tego konkretnego przypadku mogą one zostać uznane za wykorzystywanie zwolnienia niezgodnie z jego celem.

Tak było w przypadku stanu faktycznego rozstrzyganego przez SN w wyroku z 26 lipca 2011 r. (sygn. akt I PK 22/11). W jego uzasadnieniu sąd uznał, że pracownik może wykonywać czynności niezbędne życiowo, takie jak wyjście do apteki, na zakupy czy krótki spacer, ale gdy rozszerza te czynności o zbędne zajęcia, to ma miejsce niezgodne z celem wykorzystanie zwolnienia lekarskiego. Wielogodzinne wyjście do galerii handlowej, w tym długotrwała gra na automatach, nie stanowią czynności niezbędnych. Wykonywanie czynności mogących przedłużyć okres niezdolności do pracy jest przy tym zawsze wykorzystywaniem zwolnienia niezgodnie z jego celem. Celem zwolnienia od pracy jest odzyskanie przez ubezpieczonego zdolności do pracy.

Udział w uroczystościach

Wątpliwości może wzbudzić także obecność ubezpieczonego na różnego rodzaju uroczystościach, np. na własnym ślubie. Taki stan faktyczny był rozstrzygany przez Sąd Rejonowy w Toruniu (wyrok z 27 lutego 2024 r., sygn. akt IV U 336/23). Sąd stwierdził, że zachowanie ubezpieczonej polegające na udziale we własnym ślubie nie pozostawało w sprzeczności z celem zwolnienia lekarskiego, skoro w zwolnieniu lekarskim znajdowało się stwierdzenie „chory może chodzić”.

Toruński SR ocenił towarzyszące wydarzeniu okoliczności i stwierdził, że lekarz zalecił ubezpieczonej krótkie i częste spacery. Podał, że uroczystość ślubna w urzędzie stanu cywilnego trwała ok. 30 minut, a więc nie wiązała się ze znaczącym wysiłkiem, zaś uroczystość, która odbyła się w mieszkaniu ubezpieczonej, polegała na 3–4-godzinnym obiedzie dla najbliższej rodziny, przygotowanym przez męża ubezpieczonej, podczas którego ubezpieczona nie zachowywała się w sposób, który pozostawałby w sprzeczności z celami zwolnienia lekarskiego (np. tańczyła, piła alkohol itp.).

Na tym przykładzie widać, że sąd nie ograniczył się do przyjęcia, że uroczystość ślubna z założenia nie jest wykorzystaniem zwolnienia w sposób niezgodny z jego celem. Zbadał okoliczności towarzyszące i ocenił, że nie uzasadniają one zastosowania sankcji określonej w art. 17 ust. 1 u.ś.p. Można jednak przyjąć, że gdyby okazało się, że po uroczystości ubezpieczona brała udział w hucznym weselu, wyrok sądu byłby już inny.

Zwolnienie lekarskie kobiety w ciąży

Szczególnej uwagi wymaga również ocena wykorzystania zwolnienia lekarskiego udzielonego z powodu niezdolności do pracy w trakcie ciąży. W tym przypadku nie zachodzi typowy cel zwolnienia chorobowego, jakim jest rekonwalescencja i odzyskanie zdrowia, lecz profilaktyka mająca na celu ochronę przebiegu ciąży oraz zdrowia matki i dziecka. Z tego względu nie można stosować bezpośrednio kryteriów wypracowanych dla zwolnień z powodu choroby, w tym orzecznictwa SN dotyczącego działań utrudniających proces leczenia lub rekonwalescencji.

Uwaga! W takich sprawach głównym kryterium oceny jest przestrzeganie zaleceń lekarskich przez ubezpieczoną.

Udział w zajęciach szkoleniowych i kolokwiach

Sąd Najwyższy w stanie faktycznym rozpatrywanym w wyroku z 2 sierpnia 2017 r. (sygn. akt II UK 205/17) stwierdził, że ubezpieczona miała wskazane przez lekarza prowadzenie oszczędzającego trybu życia, unikanie wysiłku fizycznego i sytuacji stresowych oraz zapewnienie sobie maksymalnego odpoczynku. Zwolnienie lekarskie określało również, że chora powinna pozostawać w pozycji leżącej, jednak nie stanowiło ono absolutnego nakazu nieopuszczania łóżka.

Mimo tych zaleceń ubezpieczona uczestniczyła w zajęciach szkoleniowych i kolokwiach, co – ze względu na poziom stresu związanego z tymi aktywnościami – było sprzeczne z instrukcjami lekarza. W konsekwencji sąd okręgowy, rozpatrujący sprawę w drugiej instancji, uznał, że kobieta wykorzystywała zwolnienie w sposób niezgodny z jego celem. SN w przywołanym wyroku skierował jednak sprawę do ponownego rozpoznania, co podkreśla znaczenie indywidualnej oceny zachowań ubezpieczonej w kontekście ochrony zdrowia w czasie ciąży.

Nie można jednak wykluczyć, że gdyby ubezpieczona nie miała tego rodzaju zaleceń lekarskich i w jej zwolnieniu byłaby adnotacja, że „chory może chodzić”, wyrok sądu drugiej instancji byłby inny, a udział w zajęciach i kolokwiach nie zostałby uznany za aktywność sprzeczną z celem zwolnienia.

Utrata zasiłku jako powód dyscyplinarki

Okoliczności, które prowadzą do utraty zasiłku na podstawie art. 17 ust. 1 u.ś.p., mogą być także rozważane jako podstawa do rozwiązania z pracownikiem umowy o pracę bez wypowiedzenia na podstawie art. 52 par. 1 pkt 1 k.p. (tzw. dyscyplinarka). Zgodnie z nim pracodawca może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika w razie ciężkiego naruszenia przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych. Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika nie może nastąpić po upływie 1 miesiąca od uzyskania przez pracodawcę wiadomości o okoliczności uzasadniającej rozwiązanie umowy.

Szczegółowa analiza okoliczności

Zwolnienie dyscyplinarne pracownika w takim przypadku jest możliwe, ale konieczna jest szczegółowa analiza okoliczności. Aby zachowanie pracownika można uznać za podstawę rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z jego winy, konieczne jest nie tylko, by mogło być ono zakwalifikowane jako naruszenie podstawowego obowiązku pracowniczego, ale również, aby było ciężkie. Zależy to od oceny zachowania pracownika w konkretnym przypadku, a w szczególności od uznania, że jego zachowanie było sprzeczne z celem korzystania ze zwolnienia lekarskiego lub doprowadziło do przedłużenia niezdolności do pracy, co wywarło (lub mogło wywrzeć) określone negatywne skutki dla pracodawcy, w szczególności stanowiło naruszenie (lub zagrożenie) istotnych interesów pracodawcy

Jak wskazał SN w postanowieniu z 17 lipca 2019 r. (sygn. akt I PK 82/19), pracodawca nie może poprzestać tylko na ogólnym zarzucie zachowania sprzecznego z zaleceniem lekarza, lecz musi ponadto wykazać, że taka postawa pracownika narusza lub zagraża istotnym interesom pracodawcy. Samo stwierdzenie, że pracownik utracił prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego i został przez ZUS zobowiązany do ich zwrotu, nie oznacza jeszcze, że doszło w zakresie korzystania z nich do nadużycia uprawniającego pracodawcę do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika na podstawie art. 52 par. 1 pkt 1 k.p.

Procedura zwrotu zasiłku

Gdy ZUS uzna, że ubezpieczony spełnił warunki do utraty zasiłku określone w art. 17 u.ś.p., to wydaje decyzję stwierdzającą brak prawa do zasiłku i konieczność jego zwrotu. Obowiązek zwrotu wynika z art. 84 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: u.s.u.s.). Osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego.

Naliczanie odsetek

Odsetki są naliczane od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia do dnia spłaty. Wyjątkiem jest sytuacja określona w art. 17 ust. 1a u.s.u.s., gdy ubezpieczony zastosuje się do wezwania określonego w decyzji dotyczącego zwrotu zasiłku w określonym czasie. Zgodnie z tym przepisem w razie zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń, w terminie wskazanym w decyzji zobowiązującej do zwrotu tych należności, nie nalicza się odsetek od spłaconych należności za okres od dnia przypadającego po dniu wydania decyzji do dnia spłaty.

W przeszłości zwrot zasiłku nawet po stwierdzeniu, że ubezpieczony wykonywał pracę zarobkową lub wykorzystywał zwolnienie niezgodnie z jego celem, bywał problematyczny, bo niektóre sądy uznawały, że nie zostały spełnione warunki do uznania zasiłku za nienależnie pobrane, a można żądać zwrotu tylko takiego.

Kwoty nienależnie pobranych świadczeń

Zgodnie z art. 84 u.s.u.s. za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się świadczenia:

• wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania;
• przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia.

Niektóre sądy uznawały, że skoro ubezpieczony nie został pouczony wcześniej, że podczas wykorzystywania zwolnienia nie może wykonywać pracy zarobkowej ani podejmować czynności niezgodnych z jego celem, to ZUS nie może żądać zwrotu świad czenia.

W związku z tym do art. 84 ust. 2 u.s.u.s. został dodany pkt 3, zgodnie z którym za świadczenia nienależnie pobrane uważa się także świadczenia z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego, co do których stwierdzono, że w okresie ich pobierania świadczeniobiorca wykonywał w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystywał zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia (art. 17 u.ś.p.).

Warto odnotować, że nie ma określonego terminu, w którym ZUS może przeprowadzić następczą kontrolę, ale przepisy przewidują ograniczenia. [ramka 4]

Egzekucja należności

Jeśli ubezpieczony zobowiązany do zwrotu zasiłku nie zrobi tego dobrowolnie, ZUS przystępuje do egzekucji należności. Kwoty nienależnie pobranego zasiłku ustalone prawomocną decyzją oraz kwoty odsetek i kosztów upomnienia podlegają potrąceniu z wypłacanych świadczeń (jeśli wypłaca je ZUS), a jeżeli prawo do świadczeń nie istnieje – ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji lub egzekucji sądowej.

Ponadto, nienależnie pobrane zasiłki mogą być zabezpieczane hipoteką przymusową i ustawowym prawem zastawu, z wyjątkiem przypadku, gdy podlegają potrąceniu z bieżąco wypłacanych świadczeń.

Ulgi w spłacie

W wyjątkowych przypadkach ZUS może odstąpić od żądania zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, odroczyć termin ich płatności albo rozłożyć je na raty, jeżeli:

• zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności lub
• kwota nienależnie pobranych świadczeń nie przewyższa kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

Od kwot nienależnie pobranych świadczeń, które rozłożono na raty albo których termin płatności odroczono, nie nalicza się odsetek, począwszy od dnia wpływu wniosku o udzielenie tych ulg. Rozłożenie na raty tych należności albo odroczenie terminu ich płatności następuje w formie umowy. Jeżeli dłużnik nie spłaci w terminie ustalonych przez ZUS rat, pozostała kwota staje się natychmiast wymagalna wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego.

Należności z tytułu nienależnie pobranych zasiłków, których termin płatności odroczono lub które rozłożono na raty, nie podlegają potrąceniu z wypłacanych świadczeń.

Jeżeli wpłata na poczet należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń nie pokrywa w całości tych należności, dokonaną wpłatę zalicza się w pierwszej kolejności na pokrycie w całości kosztów upomnienia i kosztów egzekucyjnych, a pozostałą część zalicza się proporcjonalnie na poczet kwoty nienależnie pobranych świadczeń oraz kwoty odsetek w stosunku, w jakim w dniu wpłaty pozostaje kwota nienależnie pobranych świadczeń do kwoty odsetek. ©℗