Przywileje emerytalne po zmianach

Szczegółowo omawiamy emerytalne przywileje tj.: 13. i 14. emeryturę, emeryturę pomostową, wcześniejsze emerytury nauczycielskie, świadczenie dla byłego sołtysa oraz rodzicielskie świadczenie uzupełniające.

System bez konsekwencji, ale z wieloma bonusami

Reforma polskich ubezpieczeń społecznych, która weszła w życie w 1999 r., miała w założeniu jej twórców doprowadzić do tego, żeby wysokość emerytury była uzależniona od wysokości odprowadzanych składek oraz czasu trwania aktywności zawodowej. Zlikwidowano tzw. wcześniejsze emerytury (z pewnymi wyjątkami), dając kilku grupom zawodowym okresy przejściowe. Jednak docelowo praktycznie wszyscy mieli przechodzić na emeryturę w wieku 60 lat (kobiety) i 65 lat (mężczyźni) i otrzymywać emeryturę taką, na jaką sobie zapracowali. Od reformy upłynęło już ponad 20 lat, a jej założenia zawarte przede wszystkim w ustawie z 17 października 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1251) w dużej mierze zostały zniekształcone.

O ile już w 1999 r. przewidywano bonus dla osób z niską emeryturą w postaci dopłaty do gwarantowanego minimum, o tyle w późniejszych latach przyznawano emerytom różnego rodzaju dodatki, które mają charakter socjalny, a nie emerytalny. Przykładem takiego świadczenia są „trzynastki” i „czternastki”, które wbrew popularnej nazwie i temu, że wypłaca je ZUS, nie są emeryturami. Nie przysługują zresztą tylko emerytom, ale również osobom pobierającym jedno z kilkudziesięciu świadczeń, nie zawsze wypłacanych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Podobny charakter ma także rodzicielskie świadczenie uzupełniające, zwane „Mama 4+”, jako świadczenie przyznawane osobom, które zrezygnowały z pracy zawodowej (a przez to nie odłożyły składek), aby poświęcić się wychowaniu dzieci.

Na specjalny bonus do emerytury mogą liczyć od tego roku również sołtysi, którzy pełnili tę funkcję przez dwie kadencje trwające osiem lat. Jeśli skończą 60/65 lat, to mogą otrzymywać dodatkowe 300 zł.

To nie koniec ukłonów w stronę emerytów, a dokładniej – osób, które chciałyby szybciej ten status nabyć. W tym roku przywrócono możliwość przechodzenia na wcześniejszą emeryturę przez nauczycieli, a ponadto zatrzymano wygaszanie emerytur pomostowych, a więc w praktyce, pewnego rodzaju emerytur powszechnych. Te ostatnie świadczenia były przewidziane jako świadczenia przejściowe dla tych roczników, które rozpoczynały pracę w szczególnych warunkach kilkadziesiąt lat temu, gdy stan bezpieczeństwa i higieny pracy był gorszy niż teraz. Docelowo wcześniejszych emerytur miało nie być. Jednak tegoroczna zmiana pozwala w zasadzie nabyć pomostówkę osobom, które rozpoczęły pracę w szczególnych branżach także już po wejściu w życie reformy.

Minimalna emerytura

W obecnym systemie emerytura powszechna przysługuje osobom, które ukończyły wiek emerytalny. Jej wysokość uzależniona jest od wysokości zwaloryzowanych składek zgromadzonych na koncie i subkoncie ubezpieczonego oraz od momentu przechodzenia na emeryturę, a dokładniej – liczby miesięcy, jaka statystycznie według tabel Głównego Urzędu Statystycznego pozostała danej osobie do przeżycia w miesiącu przechodzenia na emeryturę. Zatem nie tylko składki, lecz także dłuższa praca wpływają na podwyższenie emerytury. Na marginesie trzeba dodać, że w przypadku osób, które rozpoczęły pracę zawodową przed 1999 r., do kwoty zgromadzonych składek zostaje doliczony także kapitał początkowy, a więc, w uproszczeniu, kwota odpowiadająca hipotetycznym składkom, które dana osoba zgromadziłaby, gdyby przed 1999 r. odprowadzano składki na obecnych zasadach. Przed reformą systemu ubezpieczeń pracownicy nie odprowadzali składek na indywidualne konta, a pracodawcy płacili zbiorczo pewną kwotę od funduszu wynagrodzeń.

Trzeba podkreślić, że polski system emerytalny nie przewiduje dodatkowych warunków do otrzymania emerytury, które istnieją w niektórych krajach, takich jak minimalny staż pracy albo minimalna kwota zgromadzonych składek. Nawet gdy składek jest tak mało, że kwota wyliczonej emerytury wynosi kilka złotych, emerytura będzie przyznana.

Gwarantowana kwota, ale warunkiem staż

W tym miejscu pojawia się pierwszy wyłom w zasadzie, że wysokość emerytury zależy od wskazanych wyżej czynników. Ustawa emerytalna przewiduje bowiem tzw. emeryturę minimalną, a więc gwarantowaną kwotę, która będzie wypłacana osobom z odpowiednim stażem ubezpieczeniowym, które, gdyby brać pod uwagę tylko opłacone składki, otrzymałyby świadczenie poniżej gwarantowanego. Obecnie kwota najniższej emerytury wynosi 1588,44 zł miesięcznie. Aby otrzymać emeryturę minimalną, gdy emerytura wyliczona ze składek wynosi poniżej tej kwoty, należy legitymować się odpowiednio długim okresem składkowym i nieskładkowym. W przypadku kobiet muszą one wynosić łącznie 20 lat, a mężczyzn – 25 lat. Z tym jednak zastrzeżeniem, że okresy nieskładkowe (a więc np. okres pobierania świadczeń chorobowych, gdy dana osoba pozostawała w ubezpieczeniu, ale nie odprowadzano za nią składek) mogą stanowić najwyżej 1/3 okresów składkowych.

Co ciekawe, Fundusz Ubezpieczeń Społecznych finansuje taką emeryturę minimalną w kwocie jedynie faktycznie wyliczonej ze składek, dopłata emerytury do minimalnej wysokości finansowana jest zaś z budżetu państwa. Ta część emerytury ma więc charakter socjalny, a nie ubezpieczeniowy. Budżet państwa dopłaca tym więcej do emerytury minimalnej, im mniej dana osoba odprowadzała składek.

Osoby, których emerytura wyliczona ze składek jest niższa niż minimalna emerytura, ale nie mają wystarczającego stażu ubezpieczeniowego, otrzymują emeryturę w faktycznej wysokości, co w skrajnych przypadkach może wynosić nawet kilka groszy miesięcznie.

Z kolei dla osób, których emerytura wyliczona ze składek jest równa lub wyższa niż minimalna emerytura, przepisy te nie mają znaczenia.

Co ważne, emerytury przysługującej z FUS nie podwyższa się do kwoty najniższej emerytury, jeżeli przysługuje ona osobie, która ma ustalone prawo do emerytury wojskowej obliczonej według zasad określonych w art. 15a ustawy z 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2528; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 658) lub do emerytury policyjnej obliczonej według zasad określonych w art. 15a i art. 15d ustawy z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1280).

„Trzynasta” emerytura

Kolejnym świadczeniem, które jest powiązane z uprawnieniami emerytalnymi, ale nie jest uzależnione od długości stażu pracy lub wysokości odprowadzonych składek, jest „trzynasta” emerytura. To jedynie popularna nazwa, bo świadczenie to jest przyznawane corocznie na podstawie ustawy z 9 stycznia 2020 r. o dodatkowym rocznym świadczeniu pieniężnym dla emerytów i rencistów (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2575; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 1407) jako dodatek do świadczeń, a nie kolejna emerytura. Mimo że popularna nazwa mówi o „trzynastej emeryturze”, świadczenie to wypłacane jest także ludziom bardzo młodym, którzy pobierają chociażby rentę rodzinną lub rentę socjalną. Przyznawane jest bowiem osobom, które 31 marca roku, w którym jest ono wypłacane, mają prawo do jednego z kilkudziesięciu świadczeń podstawowych, w tym m.in. do:

• emerytury,
• renty z tytułu niezdolności do pracy, w tym renty szkoleniowej,
• renty rodzinnej,
• emerytury rolniczej,
• renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy,
• renty rolniczej szkoleniowej,
• renty rodzinnej,
• emerytury wojskowej,
• wojskowej renty inwalidzkiej,
• wojskowej renty rodzinnej,
• emerytury policyjnej,
• policyjnej renty inwalidzkiej,
• policyjnej renty rodzinnej,
• świadczenia przedemerytalnego,
• zasiłku przedemerytalnego,
• renty socjalnej,
• rent z ubezpieczenia wypadkowego i określonych w art. 3 ust. 1 pkt 1 oraz ust. 3 i 4 ustawy z 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 984),
• renty strukturalnej,
• emerytury pomostowej,
• okresowej emerytury kapitałowej,
• nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego,
• rodzicielskiego świadczenie uzupełniającego (tzw. emerytura matczyna).

Ponadto do „trzynastki” uprawnia pobieranie świadczeń określonych w:

• art. 2 pkt 1 lit. a i b ustawy z 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2287),
• w art. 12 i art. 16 ustawy z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2039),
• art. 2 ust. 1 ustawy z 16 listopada 2006 r. o świadczeniu pieniężnym i uprawnieniach przysługujących cywilnym niewidomym ofiarom działań wojennych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1820),
• art. 15 ustawy z 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw – chodzi o okresową emeryturę rolniczą (Dz.U. poz. 637; ost.zm. Dz.U. 2017 r. poz. 38).

Takie dodatkowe roczne świadczenie pieniężne nie przysługuje osobom, którym prawo do świadczeń podstawowych zostało zawieszone na 31 marca roku, w którym wypłacane jest dodatkowe roczne świadczenie pieniężne.

Prawo do „trzynastki” jest ponownie ustalane, jeżeli okaże się, że na 31 marca roku, w którym jest wypłacane, prawo do świadczenia podstawowego nie istniało, podlegało zawieszeniu lub przysługiwała wypłata tego świadczenia.

W przypadku gdy dana osoba ma prawo do więcej niż jednego świadczenia, które uprawnia do otrzymania „trzynastki”, i tak otrzyma tylko jedną wypłatę.

Specjalne zasady obowiązują w przypadku renty rodzinnej przysługującej więcej niż jednej osobie. Zgodnie z ogólną zasadą przysługuje im jedno dodatkowe roczne świadczenie pieniężne, które podlega proporcjonalnemu podziałowi między osoby uprawnione do renty rodzinnej.

Jeżeli do renty rodzinnej uprawniona jest więcej niż jedna osoba i przynajmniej jedna z nich uprawniona jest do renty socjalnej, „trzynastka” z tytułu renty rodzinnej podlega podziałowi stosownie do liczby osób uprawnionych do renty rodzinnej z wyłączeniem osoby lub osób uprawnionych do renty socjalnej. W takim przypadku osobie lub osobom wyłączonym z liczby osób uprawnionych do renty rodzinnej przysługuje „trzynastka” z tytułu przysługującego prawa do renty socjalnej.

Wypłata z urzędu

Wysokość „trzynastki” jest równa obowiązującej w danym roku wysokości najniższej emerytury. Organ rentowy wypłaca ją z urzędu, bez konieczności składania odrębnego wniosku, wraz ze świadczeniem, które uprawnia do „trzynastki”. Wszyscy otrzymują wypłatę w takiej samej wysokości, niezależnie od tego, czy ich świadczenie wynosi 5000 zł czy 5 zł.

Decyzje w sprawie dodatkowego rocznego świadczenia pieniężnego wydaje i świadczenie to wypłaca organ wypłacający świadczenie podstawowe, a więc nie tylko Zakład Ubezpieczeń Społecznych, lecz także inne organy rentowe (np. Zakład Emerytalno-Rentowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji). W razie zbiegu prawa do świadczeń, które są wypłacane przez dwa organy emerytalno-rentowe, decyzje w sprawie „trzynastki” wydaje i świadczenie to wypłaca ZUS. Z kolei w razie zbiegu prawa do świadczeń, które są wypłacane przez organ emerytalno-rentowy oraz Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, decyzje w tej sprawie wydaje i świadczenie to wypłaca właściwy organ emerytalno-rentowy.

Decyzje w sprawie „trzynastki” wydawane są w formie uproszczonej. Mogą zamiast podpisu zawierać nadruk imienia i nazwiska wraz ze stanowiskiem służbowym osoby upoważnionej do ich wydania.

Od decyzji organu wypłacającego przysługują środki odwoławcze przewidziane w przepisach dotyczących świadczenia podstawowego.

W założeniu dodatkowe świadczenie nie ma wpływać na przekroczenie progów dochodowych uprawniających do niektórych świadczeń. Zgodnie zatem z art. 8 ustawy z 9 stycznia 2020 r. kwota „trzynastki” nie wlicza się do dochodu, o którym mowa w:

• art. 3 ust. 3 ustawy z 21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. poz. 2021; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1561),
• art. 8 ust. 3 ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 901),
• art. 2 ust. 2 ustawy z 31 lipca 2019 r. o świadczeniu uzupełniającym dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1006),
• art. 3 pkt 1 ustawy z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 390; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 1429).

Z kwoty „trzynastki” nie dokonuje się potrąceń i egzekucji.

„Czternasta” emerytura

Kolejne świadczenie spoza systemu ubezpieczeniowego, także mylnie nazywane emeryturą, to tzw. czternastka wypłacana na podstawie ustawy z 26 maja 2023 r. o kolejnym dodatkowym rocznym świadczeniu pieniężnym dla emerytów i rencistów (Dz.U. poz. 1407). Przysługuje ona osobom, które w ostatnim dniu miesiąca poprzedzającego miesiąc wypłaty „czternastki” mają prawo do jednego z kilkudziesięciu świadczeń finansowanych z FUS i spoza tego funduszu. W tym roku „czternastka” będzie wypłacana we wrześniu, ponieważ tak wynika z rozporządzenia Rady Ministrów z 22 sierpnia 2023 r. w sprawie określenia miesiąca wypłaty kolejnego dodatkowego rocznego świadczenia pieniężnego dla emerytów i rencistów w 2023 r. (Dz.U. 1674).

Świadczenia, które uprawniają do „czternastki”, to te same świadczenia, które uprawniają do „trzynastki”, z wyjątkiem renty strukturalnej dla rolników, która nie została wymieniona w ustawie o kolejnym dodatkowym rocznym świadczeniu pieniężnym dla emerytów i rencistów. Zatem także w tym przypadku dodatkowe świadczenie otrzymają również ludzie młodzi, pobierający np. rentę rodzinną.

Wysokość „czternastki” również jest w pewien sposób powiązana z wysokością odprowadzonych składek, ale w sposób negatywny. Innymi słowy, im ktoś więcej odprowadził składek (lub później przeszedł na emeryturę), co przełożyło się na wyższe świadczenie, tym niższą „czternastkę” otrzyma. A niektórzy „czternastki” w ogóle nie dostaną. To powoduje, że „czternastka” ma charakter świadczenia socjalnego, które w najwyższej wysokości wypłacane jest osobom o niskich dochodach.

Wysokość świadczenia

„Czternastka”, w przeciwieństwie do „trzynastki”, nie jest wypłacana wszystkim w tej samej wysokości, jej konkretna kwota jest uzależniona od wysokości otrzymywanego świadczenia podstawowego. Jak wynika z ustawy, „czternastka” co do zasady przysługuje zatem w wysokości:

• kwoty najniższej emerytury obowiązującej od 1 marca roku, w którym jest wypłacane dodatkowe świadczenie ‒ dla osób, których wysokość świadczenia podstawowego przed dokonaniem odliczeń, potrąceń i zmniejszeń nie przekracza kwoty 2900 zł;
• kwoty najniższej emerytury, obowiązującej od 1 marca roku, w którym jest wypłacana „czternastka”, pomniejszonej o różnicę między kwotą świadczenia podstawowego przed dokonaniem odliczeń, potrąceń i zmniejszeń a kwotą 2900 zł ‒ dla osób, których wysokość świadczenia podstawowego przed dokonaniem odliczeń, potrąceń i zmniejszeń przekracza kwotę 2900 zł.

Jeśli ustalona w ten sposób wysokość „czternastki” jest niższa niż 50 zł, to nie przyznaje się jej. ramka 1

Ustawa o kolejnym świadczeniu odwołuje się do kwoty „najniższej emerytury”, jednak jednocześnie przewiduje, że Rada Ministrów może określić, w drodze rozporządzenia, kwotę wyższą niż kwota najniższej emerytury, stosowaną do ustalenia wysokości dodatkowego świadczenia. Takie rozporządzenie zostało wydane przez Radę Ministrów 22 sierpnia 2023 r. (rozporządzenie w sprawie określenia kwoty wyższej niż kwota najniższej emerytury stosowanej do ustalenia wysokości kolejnego dodatkowego rocznego świadczenia pieniężnego dla emerytów i rencistów w 2023 r.; Dz.U. poz. 1673). Wynika z niego, że kwota stosowana do ustalenia wysokości kolejnego dodatkowego rocznego świadczenia pieniężnego dla emerytów i rencistów wyniesie 2650,00 zł.

„Czternastka” nie przysługuje osobom, którym prawo do świadczeń podstawowych zostało zawieszone na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc wypłaty dodatkowego świadczenia. Prawo to będzie ponownie ustalane, jeżeli okaże się, że na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc wypłaty „czternastki” prawo do świadczenia podstawowego podlegało zawieszeniu, przysługiwała wypłata tego świadczenia lub uległa zmianie wysokość tego świadczenia.

W razie zbiegu prawa do więcej niż jednego świadczenia przy ustalaniu prawa i wysokości „czternastki” przyjmuje się sumę tych świadczeń, które są wypłacane. Osobie uprawnionej przysługuje jedno dodatkowe świadczenie.

Podobnie jak w przypadku „trzynastki”, także dla „czternastki” obowiązują specjalne zasady wypłaty w przypadku renty rodzinnej przysługującej więcej niż jednej osobie. W takim przypadku przysługuje jedna „czternastka”, która podlega proporcjonalnemu podziałowi na osoby uprawnione do renty rodzinnej.

Jeżeli do renty rodzinnej jest uprawniona więcej niż jedna osoba i przynajmniej jedna z nich jest uprawniona do renty socjalnej, to „czternastka” z tytułu renty rodzinnej podlega podziałowi stosownie do liczby osób uprawnionych do renty rodzinnej, z wyłączeniem osoby lub osób uprawnionych do renty socjalnej. Osobie lub osobom wyłączonym z liczby osób uprawnionych do renty rodzinnej przysługuje „czternastka” z tytułu przysługującego prawa do renty socjalnej.

Wypłata bez wniosku

Przyznanie „czternastki” następuje z urzędu na podstawie decyzji, nie składa się żadnego wniosku. Wypłaca się ją w miesiącu określonym w przepisach wykonawczych do ustawy o kolejnym świadczeniu (w tym roku – we wrześniu) wraz ze świadczeniem podstawowym albo w innym terminie w tym miesiącu, jeżeli nie jest możliwa wypłata dodatkowego świadczenia wraz ze świadczeniem podstawowym.

Decyzje w tej sprawie wydaje i świadczenie to wypłaca organ wypłacający świadczenie podstawowe, najczęściej będzie to więc ZUS. W razie zbiegu prawa do świadczeń, które są wypłacane przez dwa organy emerytalno-rentowe, decyzje w sprawie „czternastki” wydaje i świadczenie to wypłaca ZUS.

W razie zbiegu prawa do świadczeń podstawowych na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc wypłaty „czternastki”, który nastąpił po dniu wydania decyzji o jej przyznaniu, organem właściwym w danym roku do jej przyznania i wypłaty jest ten organ emerytalno-rentowy, który już przyznał „czternastkę”.

Podobnie jak w przypadku „trzynastek”, także decyzje w sprawie „czternastek” sporządzone z wykorzystaniem systemu teleinformatycznego mogą zamiast podpisu zawierać nadruk imienia i nazwiska wraz ze stanowiskiem służbowym osoby upoważnionej do ich wydania.

Od decyzji organu wypłacającego przysługują środki odwoławcze przewidziane w przepisach dotyczących świadczeń podstawowych.

Ważne! Zgodnie z założeniem ustawodawcy dodatkowe świadczenie w postaci „trzynastki” i „czternastki” nie jest wliczane do dochodu osoby uprawnionej i nie wpływa na przekroczenie progów dochodowych uprawniających do niektórych innych świadczeń.

Zgodnie z założeniem twórców ustawy z 26 maja 2023 r. także „czternastka” nie jest wliczana do dochodu osoby do niej uprawnionej, aby nie straciła ona z tego powodu prawa do świadczeń innego rodzaju. Kwota „czternastki” nie wlicza się do dochodu, o którym mowa w:

• art. 3 ust. 3 ustawy z 21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. poz. 2021; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1561),
• art. 8 ust. 3 ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 901),
• art. 2 ust. 2 ustawy z 31 lipca 2019 r. o świadczeniu uzupełniającym dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1006),
• art. 3 pkt 1 ustawy z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 390; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 1429).

„Czternastka” nie podlega także potrąceniom i egzekucji.

Rodzicielskie świadczenie uzupełniające (mama 4+)

Osoby, które wychowały czworo lub więcej dzieci, mogą otrzymać rodzicielskie świadczenie uzupełniające, zwane kiedyś „Mama 4+”. Świadczenie to jest przewidziane ustawą z 31 stycznia 2019 r. o rodzicielskim świadczeniu uzupełniającym (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1051). Jest ono również niezależne od składek i stażu pracy. Funkcjonuje jako dopłata do emerytury dla osób, które mają ją bardzo niską, a jednocześnie mają tak krótki staż ubezpieczeniowy, że nie mają prawa do emerytury w wysokości minimalnej, albo jako świadczenie dla tych, którzy nie mają w ogóle prawa do emerytury.

Jak wskazuje bowiem wprost ustawa o rodzicielskim świadczeniu uzupełniającym, celem świadczenia jest zapewnienie niezbędnych środków utrzymania osobom, które zrezygnowały z zatrudnienia lub innej działalności zarobkowej albo ich nie podjęły ze względu na wychowywanie dzieci. Przy czym za dziecko w rozumieniu tych przepisów uważa się nie tylko własne dziecko, lecz także dziecko współmałżonka lub dziecko przysposobione czy przyjęte na wychowanie w ramach rodziny zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej.

Świadczenie może być przyznane:

• matce, która urodziła i wychowała lub wychowała co najmniej czworo dzieci;
• ojcu, który wychował co najmniej czworo dzieci, w przypadku śmierci matki dzieci albo porzucenia dzieci przez matkę lub w przypadku długotrwałego zaprzestania wychowywania dzieci przez matkę.

Wychowanie w rozumieniu ustawy oznacza sprawowanie osobistej opieki nad dziećmi polegającej na stałym, bezpośrednim i ciągłym wykonywaniu ogółu obowiązków spoczywających na rodzicach w ramach praw im przysługujących względem dzieci w celu należytego sprawowania pieczy nad nimi i nad ich majątkiem.

Co istotne, świadczenie może być przyznane osobom zamieszkującym w Polsce, które posiadają w naszym kraju po ukończeniu 16. roku życia centrum interesów osobistych lub gospodarczych (ośrodek interesów życiowych) przez okres co najmniej 10 lat, a dodatkowo:

• są obywatelami polskimi,
• mają prawo pobytu lub prawo stałego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
• są obywatelami państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) ‒ stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej lub
• są cudzoziemcami legalnie przebywającymi na terytorium Polski.

Jak widać, przepisy wymagają, aby tylko wnioskodawca zamieszkiwał w Polsce. Natomiast dzieci mogą mieszkać gdziekolwiek, a co więcej – mogły być urodzone poza Polską.

Świadczenie uzupełniające może być przyznane matce po osiągnięciu wieku 60 lat albo ojcu po osiągnięciu wieku 65 lat, w przypadku gdy nie mają dochodu zapewniającego niezbędne środki utrzymania. Ten warunek podkreśla socjalny charakter świadczenia „Mama 4+”, które jest uzależnione od braku istotnego dochodu.

Nie przysługuje ono w przypadku zamieszkiwania poza terytorium Polski, a także tymczasowego aresztowania lub odbywania kary pozbawienia wolności, chyba że kara jest odbywana w systemie dozoru elektronicznego. Świadczeniobiorcy mają obowiązek poinformować organ wypłacający o tymczasowym aresztowaniu lub o odbywaniu kary pozbawienia wolności.

Sam fakt urodzenia czworga dzieci lub, w przypadku ojca – śmierci matki czworga dzieci, oraz brak istotnych dochodów nie oznacza, że świadczenie zostanie na pewno przyznane. Organ będzie badał okoliczności sprawy i może odmówić przyznania świadczenia:

• osobie, którą sąd pozbawił władzy rodzicielskiej lub której sąd ograniczył władzę rodzicielską przez umieszczenie dziecka lub dzieci w pieczy zastępczej;
• w przypadku długotrwałego zaprzestania wychowywania dzieci.

Postępowanie w sprawie świadczenia

Prawo do świadczenia jest przyznawane na wniosek matki albo ojca dzieci. Wniosek jest składany w jednostce organizacyjnej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych albo w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego.

Wniosek zawiera podstawowe dane wnioskodawcy (imię, nazwisko, PESEL itp.). Ważne są jednak załączniki, które trzeba przedłożyć. Ustawa wymaga, aby do wniosku dołączyć:

• zagraniczny dokument stanu cywilnego potwierdzający urodzenie dziecka, jeżeli akt urodzenia dziecka nie jest sporządzony w rejestrze stanu cywilnego;
• orzeczenie sądu o powierzeniu sprawowania pieczy zastępczej nad dzieckiem;
• informację o numerach PESEL dzieci;
• oświadczenie o sytuacji osobistej, rodzinnej, majątkowej i materialnej oraz innych okolicznościach, których ustalenie jest niezbędne do przyznania świad czenia.

W oświadczeniu wnioskodawca potwierdza urodzenie co najmniej czworga dzieci, wychowanie co najmniej czworga dzieci, posiadanie lub nieposiadanie przerw w wychowywaniu dzieci i ich przyczyny (o ile istniały), datę śmierci matki dzieci lub datę ich porzucenia przez matkę (jeśli o świadczenie ubiega się ojciec), ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich (o ile wystąpiły).

Ponadto wnioskodawca musi przedstawić informację, czy:

• zamieszkuje w Polsce i ma tu po ukończeniu 16. roku życia centrum interesów osobistych lub gospodarczych (oraz długość okresu, w jakim wnioskodawca spełniał ten warunek przed złożeniem wniosku o świadczenie);
• ma ustalone prawo do emerytury lub renty oraz czy pobiera emeryturę lub rentę;
• uzyskuje dochody z tytułu zatrudnienia lub prowadzenia innej działalności zarobkowej;
• posiada gospodarstwo rolne, a jeśli tak – jaka jest powierzchnia tego gospodarstwa;
• uzyskuje dochody z działów specjalnych produkcji rolnej;
• uzyskuje inne dochody;
• przebywa w areszcie śledczym lub w zakładzie karnym;

a także informacje o innych okolicznościach niezbędnych do oceny spełnienia przesłanek warunkujących przyznanie świadczenia.

Oświadczenia te składa się pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych oświadczeń. Składający oświadczenie jest obowiązany do zawarcia w nim klauzuli następującej treści: „Jestem świadomy odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia”. Klauzula ta zastępuje pouczenie organu o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych oświadczeń.

Postępowanie w sprawie przyznania

Świadczenie co do zasady przyznaje prezes ZUS, chyba że właściwy do przyznania świadczenia jest prezes KRUS. Prezes KRUS będzie wydawał decyzję w tej sprawie, jeśli wnioskodawca legitymuje się okresami podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników, chyba że emeryturę lub rentę wypłaca mu wyłącznie ZUS.

Organ będzie przeprowadzał weryfikację danych podanych przez wnioskodawcę, zwłaszcza w zakresie potwierdzenia danych dzieci wskazanych we wniosku. Z kolei wnioskodawca jest zobowiązany do przedstawiania okoliczności faktycznych mających wpływ na przyznanie prawa lub ustalenia wysokości świadczenia i przedkładania żądanych środków dowodowych. W przypadku ich nieprzedstawienia organ wzywa wnioskodawcę do uzupełnienia braków w terminie nie krótszym niż 7 dni od dnia otrzymania wezwania, z pouczeniem, że nieusunięcie tych braków spowoduje wydanie decyzji o odmowie przyznania prawa do świadczenia.

Przyznanie prawa do świadczenia lub odmowa przyznania prawa do świadczenia następuje w drodze decyzji. Prawo do „Mama 4+” powstaje od pierwszego dnia miesiąca, w którym wydano decyzję, nie wcześniej jednak niż od dnia osiągnięcia wieku 60/65 lat.

Co ważne, w tym przypadku stronie nie będzie przysługiwać odwołanie do sądu powszechnego, jak w przypadku np. emerytur. Od decyzji stronie przysługuje prawo do wniesienia do prezesa ZUS lub KRUS, który wydał decyzję, wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy na zasadach dotyczących decyzji wydanej w pierwszej instancji przez ministra.

Osoba, której już przyznano prawo do świadczenia, jest obowiązana do informowania organu rentowego o wszelkich zmianach mających wpływ na prawo do świadczenia (np. znacznemu zwiększeniu uległy dochody) lub wysokość wypłacanego świadczenia i przedkładania żądanych środków dowodowych. Jeśli się okaże, że uprawniony utrudnia wyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy, to organ rentowy może, w drodze decyzji, wstrzymać wypłatę świadczenia do chwili podjęcia przez tę osobę współpracy z organem. Ustawa jednak zastrzega, że organy nie mogą wzywać wnioskodawcy lub już uprawnionego do wyjaśnienia okoliczności, które mogą ustalić we własnym zakresie.

Wysokość świadczenia

Zgodnie z ogólną zasadą wysokość świadczenia „Mama 4 +” nie może być wyższa od najniższej emerytury. Jeśli ktoś w ogóle nie ma prawa do emerytury, to otrzyma świadczenie jako równowartość minimalnej emerytury. Jeśli jednak ktoś pobiera emeryturę lub rentę w niższej wysokości niż najniższa emerytura, to świadczenie stanowi dopełnienie jej wysokości do wysokości najniższej emerytury. A to oznacza, że dla osób, które mają prawo do emerytury w wysokości najniższej emerytury lub wyższą, przepisy o „Mama 4+” nie mają żadnego znaczenia. To świadczenie nie przysługuje jako generalny dodatek do emerytury, ale jako ewentualny dodatek dla osób, które odprowadzały mało składek lub wcale i dlatego ich wyliczona emerytura jest bardzo niska, a jednocześnie nie mają stażu ubezpieczeniowego (20/25 lat), które pozwalałoby na podwyższenie ich emerytury do minimalnej na mocy przepisów ogólnych.

Przyznanie prawa do świadczenia nie oznacza, że przysługuje on już zawsze. Jeżeli bowiem ustaną okoliczności będące podstawą przyznania świadczenia, to prawo do świadczenia ustaje, co stwierdzi ZUS albo KRUS, i wstrzyma wypłatę. Taką okolicznością może być znaczne zwiększenie dochodu osoby uprawnionej.

Zwrot nienależnych wypłat

Przepisy przewidują zasady zwrotu nienależnie pobranego świadczenia. Za takie ustawa uważa świadczenie:

• wypłacone mimo ustania okoliczności będących podstawą jego przyznania, jeżeli osoba pobierająca była pouczona o braku prawa do jego pobierania;
• przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą;
• przyznane na podstawie decyzji, której nieważność stwierdzono w czasie późniejszym, albo przyznane na podstawie decyzji, która została następnie uchylona w wyniku wznowienia postępowania, i osobie odmówiono prawa do świadczenia;
• wypłacone osobie innej niż osoba, która została wskazana w decyzji przyznającej prawo do świadczenia, z przyczyn niezależnych od organu rentowego.

Co ważne, w sprawach tego typu decyzje będzie wydawał ZUS/KRUS, a nie prezes ZUS lub KRUS, a to oznacza, że od decyzji będzie przysługiwało odwołanie do sądu powszechnego. I tak jak w przypadku świadczeń emerytalno-rentowych lub chorobowych, jeżeli organ rentowy uzna odwołanie za słuszne, to zmieni lub uchyli decyzję niezwłocznie, nie później niż w terminie 30 dni od dnia wniesienia odwołania. Odwołania nie przysyła się wówczas do sądu. Jeśli jednak odwołanie nie zostało w całości lub w części uwzględnione, to jest przekazywane w terminie 30 dni od dnia wniesienia do sądu wraz z uzasadnieniem.

Należności z tego tytułu ulegają przedawnieniu z upływem trzech lat, licząc od dnia, w którym decyzja o ustaleniu i zwrocie nienależnie pobranego świadczenia stała się prawomocna.

Podobnie jak w przypadku emerytur i rent, nie można żądać zwrotu nienależnie pobranego świadczenia za okres dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenie zawiadomiła organ rentowy o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczenia, obniżenie wysokości świadczenia albo wstrzymanie wypłaty świadczenia, a mimo to świadczenie było jej nadal wypłacane, w pozostałych przypadkach ‒ za okres dłuższy niż trzy lata.

W przeciwieństwie do opisywanych wyżej „13” i „14” ze świadczenia „Mama 4+” dokonuje się potrąceń i egzekucji na zasadach określonych w przepisach emerytalnych, po odliczeniu składki na ubezpieczenie zdrowotne oraz zaliczki i innych należności z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych.

Świadczenie dla byłych sołtysów

1 lipca 2023 r. weszła w życie ustawa z 26 maja 2023 r. o świadczeniu pieniężnym z tytułu pełnienia funkcji sołtysa (Dz.U. poz. 7073), która przyznaje dodatek pieniężny w wysokości 300 zł miesięcznie osobom, które spełniają łącznie następujące warunki:

• pełniły funkcję sołtysa na podstawie ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 40; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 572) przez okres co najmniej dwóch kadencji nie mniej niż przez osiem lat (kadencje nie muszą następować po sobie, a pierwsza z kadencji mogła być pełniona przed wejściem w życie ustawy o samorządzie gminnym);
• osiągnęły wiek 60 lat (kobiety) lub 65 lat (mężczyźni).

W ustawie o świadczeniu pieniężnym z tytułu pełnienia funkcji sołtysa wskazano kwotę świadczenia, ale jednocześnie zapisano mechanizm jej waloryzacji, do której dochodzi co roku 1 marca na zasadach przewidzianych dla emerytur i rent. Podwyższenie kwoty świadczenia będzie dokonywane z urzędu przez organ wypłacający (KRUS), nie będzie w tej sprawie wydawana decyzja.

Taki dodatek nie jest związany z prawem do emerytury ani żadnego innego świadczenia, tak jak np. trzynastka lub czternastka. Nie ma również związku z sytuacją materialną byłego sołtysa. Nawet jeśli ma on wysokie dochody, może otrzymywać 300 zł każdego miesiąca. Co jednak ważne, nie otrzyma ich były sołtys skazany prawomocnym wyrokiem za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe popełnione w związku z pełnieniem funkcji sołtysa.

Zatem jedyne, co w świadczeniu dla sołtysa łączy się w jakiś sposób z emeryturą, to wiek, w którym można taki dodatek uzyskać – taki sam jak powszechny wiek emerytalny. W tym kontekście dla sołtysów będzie to zazwyczaj rodzaj dodatku do emerytury rolniczej. Świadczenie wypłaca KRUS, jednak raz jeszcze trzeba podkreślić, że dodatek można otrzymać nawet wtedy, gdy nie ma się prawa do emerytury ani emerytury rolniczej lub jakichkolwiek innych świadczeń. Jest on finansowany z budżetu państwa.

Postępowanie w sprawie przyznania

Dodatek dla byłego sołtysa jest przyznawany wyłącznie na wniosek. Jeśli zainteresowany nie złoży takiego wniosku do prezesa KRUS, dodatek nie będzie przyznany. Wniosek o przyznanie tego świadczenia zawiera podstawowe dane osobowe wnioskodawcy (imię, nazwisko, PESEL), a trzeba ponadto do niego dołączyć:

• zaświadczenie wójta (burmistrza, prezydenta miasta) właściwego dla sołectwa, w którym wnioskodawca pełnił funkcję sołtysa, potwierdzające okres pełnienia tej funkcji;
• oświadczenie wnioskodawcy o niekaralności za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe popełnione w związku z pełnieniem funkcji sołtysa.

Może się okazać, że w niektórych przypadkach wójt (burmistrz, prezydent) nie ma danych o pełnieniu funkcji sołtysa przez wnioskodawcę – zwłaszcza gdy od jego kadencji upłynęło sporo czasu. Wówczas wójt (burmistrz, prezydent) wydaje postanowienie o odmowie wydania zaświadczenia ze względu na brak danych potwierdzających okres pełnienia funkcji. Takie postanowienie należy dołączyć do wniosku o przyznanie świadczenia wraz z oświadczeniem o spełnieniu warunku dotyczącego pełnienia funkcji sołtysa. Do wniosku o dodatek trzeba wtedy dołączyć pisemne oświadczenia złożone przez co najmniej pięć osób zamieszkujących w sołectwie w czasie, w którym wnioskodawca pełnił w nim funkcję sołtysa, potwierdzające ten fakt.

Wszystkie te oświadczenie składa się pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych oświadczeń. Oświadczenia zawierają klauzulę następującej treści: „Jestem świadomy odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia”. Klauzula ta zastępuje pouczenie organu o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych oświadczeń.

Wniosek składa się w oddziale regionalnym albo placówce terenowej KRUS właściwej ze względu na miejsce zamieszkania wnioskodawcy. Decyzję wydaje prezes KRUS w terminie 60 dni od dnia złożenia wniosku o przyznanie dodatku.

Świadczenie przysługuje od miesiąca, w którym został złożony wniosek o jego przyznanie. Zatem wniosek złożony np. we wrześniu 2023 r. pozwoli na uzyskania świadczenia, począwszy od września ‒ prezes KRUS nie przyzna go od lipca 2023 r., kiedy to ustawa wprowadzająca to świadczenie weszła w życie.

Gdy świadczenie zostało już przyznane, będzie wypłacane za kolejne miesiące do 15. dnia każdego miesiąca kalendarzowego. Wypłata nie jest więc powiązana z ewentualną wypłatą emerytury rolniczej.

Nienależne świadczenie

Świadczenie dla sołtysa również może być uznane za świadczenie nienależne. Ustawa o świadczeniu pieniężnym z tytułu pełnienia funkcji sołtysa odwołuje się w tym miejscu do przepisów ustawy z 13 pażdziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1230; dalej: ustawa systemowa). Zatem świadczenie dla sołtysa może być uznane za nienależne, jeśli:

1) zostało wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczenia albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania;

2) zostało przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia.

W praktyce może dojść do sytuacji określonych w punkcie drugim. Można sobie (przynajmniej teoretycznie) wyobrazić, że wnioskodawca składa fałszywe oświadczenie o pełnieniu funkcji sołtysa przed 1990 r. Może również zataić informację o skazaniu np. za przestępstwo skarbowe w związku z pełnieniem funkcji sołtysa. Jeśli KRUS takie oszustwo wykryje, to świadczenie będzie wstrzymane, a osoba, które je pobrała, będzie zobowiązana do zwrotu pobranych środków wraz z odsetkami. W tym miejscu będzie miał odpowiednie zastosowanie art. 84 ust. 3 ustawy systemowej, z którego wynika, że nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych za okres dłuższy niż ostatnie 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, a w pozostałych przypadkach ‒ za okres dłuższy niż ostatnie trzy lata.

Ponadto trzeba pamiętać o odpowiedzialności karnej za złożenie nieprawdziwych oświadczeń.

Emerytury pomostowe

Akurat emerytury pomostowe nie są dodatkiem do świadczeń, ale pełnoprawnym świadczeniem, wypłacanym jednak nie z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ale z Funduszu Emerytur Pomostowych. Zostały one wprowadzone ustawą z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 164). Miały zapewnić możliwość wcześniejszego zakończenia aktywności zawodowej osobom, które przed 1999 r. rozpoczęły pracę w branży, która fizycznie obciąża organizm pracownika i powoduje pogorszenie stanu zdrowia albo w której jest wymagana szczególna sprawność psychofizyczna. Chodzi tu o prace w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze, które zostały określone w wykazach stanowiących załącznik nr 1 i 2 ustawy o emeryturach pomostowych. ramka 2

Zgodnie art. 4 ustawy o emeryturach pomostowych prawo do emerytury pomostowej może nabyć osoba, która:

• urodziła się po 31 grudnia 1948 r.;
• miała okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wynoszący co najmniej 15 lat;
• osiągnęła wiek wynoszący co najmniej 55 lat dla kobiet i co najmniej 60 lat dla mężczyzn;
• miała okres składkowy i nieskładkowy, ustalony na zasadach określonych w ustawie o emeryturach i rentach z FUS, wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn;
• przed 1 stycznia 1999 r. wykonywała prace w szczególnych warunkach lub prace w szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach pomostowych lub art. 32 i art. 33 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych;
• po 31 grudnia 2008 r. wykonywała pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach pomostowych.

W pierwotnej wersji ustawy do nabycia prawa do emerytury pomostowej było wymagane, żeby ubiegający się o to świadczenie rozwiązał umowę o pracę ze swoim pracodawcą. Zdarzało się jednak niejednokrotnie, że pracownik rozwiązywał umowę o pracę, będąc przekonanym, że spełnia warunki do pomostówki, a otrzymywał z ZUS decyzję odmowną z powodu np. brakującego stażu pracy w szczególnych warunkach. Pracownikom często trudno było obliczyć sobie prawidłowo staż w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, bo przy jego ustalaniu nie uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał wynagrodzenie lub świadczenie z ubezpieczenia chorobowego.

Problem ten rozwiązano w ubiegłym roku, gdy usunięto ten warunek z ustawy. Po zmianach można wystąpić o przyznanie emerytury pomostowej, nadal jeszcze pracując u swojego pracodawcy. Dopiero gdy ZUS potwierdzi, że warunki stażowe są spełnione, pracownik może zdecydować o rozwiązaniu umowę o pracę.

Jak wynika z pozostałych warunków do otrzymania tego świadczenia, jest wymagany 15-letni okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, jednak część tego stażu musi przypadać na okres 1999 r., a część – po 2008 r. Ustawa o emeryturach pomostowych została w 2008 r. uchwalona jako przepisy w pewnym sensie przejściowe dla określonych grup pracowników, którzy nie spełniali warunków do skorzystania z przewidzianych innymi przepisami sposobów na wcześniejsze zakończenie aktywności zawodowej. Jak informowali autorzy pierwotnego tekstu ustawy, projektowane rozwiązania mają zasadniczo charakter wygasający i stanowią formę wywiązania się państwa ze zobowiązań podjętych wobec pewnych grup zawodowych.

Emerytura pomostowa jest przyznawana jedynie na wniosek uprawnionego. Od decyzji w tej sprawie przysługuje odwołanie do sądu powszechnego na takich samych zasadach jak odwołanie od decyzji w sprawach zwykłych emerytur lub rent. Może się zdarzyć, że dojdzie do zbiegu prawa do emerytury pomostowej z prawem do renty, uposażenia w stanie spoczynku, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego lub innego świadczenia o charakterze emerytalnym lub rentowym, ustalonym na podstawie odrębnych ustaw. W takim przypadku przysługuje tylko jedno z tych świadczeń ‒ wyższe lub wybrane przez uprawnionego.

Zmniejszanie się grupy, która mogłaby skorzystać z emerytury pomostowej, było naturalną konsekwencją wymogu posiadania stażu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze sprzed 1999 r. To się zmieni na mocy najnowszej nowelizacji ustawy o emeryturach pomostowych (ustawa z 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy o emeryturach pomostowych oraz niektórych innych ustaw; Dz.U. poz. 1667), która w odniesieniu do emerytur pomostowych wejdzie w życie 1 stycznia 2024 r. Znosi ona warunek posiadania przez osobę ubiegającą się o emeryturę pomostową takiego stażu przed 1999 r. To w istotny sposób rozszerza krąg uprawnionych do emerytur pomostowych o pracowników, którzy mają 15-letni staż w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze także wypracowany w całości po 1999 r.

Zasady specjalne

Niektóre grupy zawodowe mają łagodniejsze warunki nabycia prawa emerytury pomostowej dotyczące zazwyczaj niższego wieku, który uprawnia do tego świadczenia. Takie warunki są przewidziane dla:

• pracowników wykonujących pracę w powietrzu na statkach powietrznych,
• pracowników wykonujących pracę w portach morskich,
• pracowników wykonujących pracę w hutnictwie,
• pracowników wykonujących prace maszynistów,
• członków zawodowych ekip ratownictwa górskiego,
• pracowników wykonujących prace górnicze,
• oraz dla niektórych prac w szczególnych warunkach.

Emeryturę pomostową, oczywiście po spełnieniu warunków, mogą otrzymać także żołnierze i funkcjonariusze służb mundurowych, ale tylko wtedy, gdy nie spełniają warunków do nabycia prawa lub utracili prawo do emerytury określonej w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym tych osób. Przy ustalaniu prawa do emerytury pomostowej okresy służby pełnionej przez te osoby traktuje się na równi z okresami pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.

Sposób wyliczenia

Emerytura pomostowa jest obliczana poprzez podzielenie podstawy obliczenia emerytury przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 60 lat (niezależnie od wieku osoby przechodzącej na emeryturę pomostową), ustalone według obowiązujących w dniu zgłoszenia wniosku o przyznanie emerytury pomostowej tablic średniego trwania życia. Nie ma zatem znaczenia wiek osoby przechodzącej na emeryturę pomostową. Jeżeli pracownik jest członkiem otwartych funduszy emerytalnych, to przy ustalaniu podstawy obliczenia emerytury składki na ubezpieczenie emerytalne, zaewidencjonowane na jego koncie w ZUS, zwiększa się przez pomnożenie wskaźnikiem korygującym określonym w ustawie o emeryturze pomostowej. Co jednak ważne, emerytura pomostowa nie może być niższa niż kwota najniższej emerytury. Kwota przyznanej emerytury ulega corocznej waloryzacji.

Prawo do emerytury pomostowej powstaje z dniem spełnienia warunków wymaganych do nabycia tego prawa, a w przypadku pobierania zasiłku chorobowego lub świadczenia rehabilitacyjnego ‒ z dniem zaprzestania pobierania tego zasiłku lub świadczenia. Prawo to ustaje z dniem:

• poprzedzającym dzień nabycia prawa do emerytury, która jest ustalona decyzją organu rentowego lub innego organu emerytalno-rentowego, określonego w odrębnych przepisach;
• osiągnięcia przez uprawnionego wieku 60 (lat) i 65 (lat), jeżeli uprawniony nie ma prawa do emerytury ustalonego decyzją organu rentowego lub innego organu emerytalno-rentowego, określonego w odrębnych przepisach;
• śmierci uprawnionego.

Prawo do emerytury pomostowej może także ulec zawieszeniu. Zasadniczo osoba pobierająca taką emeryturę nie ma zakazu zatrudniania się lub prowadzenia działalności, którego naruszenie powodowałoby zawieszenie prawa do tego świadczenia. Wyjątek dotyczy podjęcia przez uprawnionego pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. ramka 3

Drugi wyjątek dotyczy wysokości osiąganego przychodu. Jeśli przychód osiągany przez osobę pobierającą to świadczenie przekroczy 130 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, to świadczenie podlega zawieszeniu. Jeśli natomiast jej przychód będzie mieścił się w przedziale między 70 proc. a 130 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, to emerytura pomostowa ulegnie odpowiedniemu zmniejszeniu. Jeśli uprawniony pobrał zawyżone świadczenia, to musi je zwrócić. Są to zasady analogiczne do tych przewidzianych w przepisach o emeryturach i rentach.

Przepisy emerytury pomostowej przewidują możliwość uniknięcia zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. Jeżeli łączny przychód uprawnionego przewyższy w danym roku kalendarzowym kwotę graniczną przychodu o kwotę niższą niż wysokość nienależnie pobranych świadczeń, to zwrotu tej kwoty nie dokonuje się, jeżeli uprawniony dokona wpłaty na Fundusz Emerytur Pomostowych kwoty przekroczenia, pomniejszonej o pobrane zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych. ZUS informuje uprawnionego o takiej możliwości i wyznacza termin na dokonanie wpłaty. Jeśli uprawniony nie dokonał w wyznaczonym terminie wpłaty, to organ rentowy będzie dochodził zwrotu nienależnie pobranej emerytury pomostowej na zasadach określonych ustawie o emeryturach i rentach z FUS.

Kolejne ułatwienia

Mówiąc o emeryturze pomostowej, nie sposób nie wspomnieć o rekompensacie, a więc o odszkodowaniu za utratę możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze dla osób, które również mają staż pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Nie jest ono jednak wypłacane w formie kwotowej, ale jako dodatek do kapitału początkowego, co potem przekłada się na wysokość emerytury powszechnej. Przyznanie takiego dodatku następuje na wniosek.

Nowelizacja z 28 lipca 2023 r. doprecyzowuje warunki otrzymania rekompensaty. Od 1 stycznia 2024 r. warunkiem do jej otrzymania będzie:

• posiadanie okresu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS, wynoszącego co najmniej 15 lat przypadających przed 1999 r.;
• nieustalenie decyzją prawomocną prawa do emerytury na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS lub przepisów odrębnych.

Obecne brzmienie ustawy o emeryturach pomostowych budzi wątpliwości, i jak wskazują autorzy projektu nowelizacji, pojawiają się opinie, że dotychczasowe przepisy pozbawiają rekompensaty ubezpieczonych, którzy spełnili ustawowe warunki uzyskania prawa do emerytury pomostowej, a nie uzyskali decyzji w tej sprawie.

Pozycja pracownika chcącego skorzystać z rozwiązań przewidzianych ustawą o emeryturach pomostowych została wzmocniona już ubiegłoroczną nowelizacją, która weszła w życie 1 stycznia 2023 r. Zmiany dotyczyły wówczas płatników, którzy są zobowiązani prowadzić:

• wykaz stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze;
• ewidencję pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, za których jest przewidziany obowiązek opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych.

Obecnie płatnik musi powiadomić zatrudnionych pracowników o treści wykazu oraz o wpisie lub odmowie dokonania wpisu do ewidencji. Przed zmianami pracodawca miał obowiązek informowania pracowników o dokonaniu wpisu do ewidencji. Ponadto obecnie, jeśli pracodawca nie umieścił stanowiska pracy, na którym pracownik wykonuje pracę, w wykazie albo nie umieścił pracownika w ewidencji, pracownikowi przysługuje skarga do Państwowej Inspekcji Pracy. Przed 1 stycznia 2023 r. pracownik nie mógł zaskarżyć nieumieszczenia stanowiska w wykazie. Zmiana przepisów pozwoliła pracownikom na uniknięcie problemów na etapie postępowania przed ZUS o przyznanie emerytury pomostowej. W związku z tym rozszerzono również uprawnienia PIP. Organ inspekcji może obecnie nakazać, oprócz uzupełnienia ewidencji, również rozszerzenie wykazu o stanowisko, na którym skarżący pracownik wykonuje określony rodzaj pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.

Wcześniejsze emerytury dla nauczycieli

Jedną z grup zawodowych, która miała kiedyś prawo do wcześniejszego przejścia na emeryturę ze względu na staż, a które to prawo było wygaszane stopniowo, są nauczyciele. Docelowo nauczyciele mieli przechodzić na emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym, a staż pracy nie miał mieć znaczenia. Przypomnijmy, że po wejściu w życie wielkiej reformy ubezpieczeniowej nauczyciele zostali objęci powszechnym systemem emerytalnym, ale na pewien okres pozostawiono im prawo do przechodzenia na emeryturę na starych zasadach, o ile spełnili określone warunki na 31 grudnia 2008 r. Ci, którzy ich nie spełnili, mogli przejść na emeryturę na zasadach ogólnych, zgodnie z którymi liczy się tylko wiek, a nie staż pracy.

Najnowsza nowelizacja Karty nauczyciela (ustawa z 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy ‒ Karta Nauczyciela oraz niektórych innych ustaw; Dz.U. poz. 1672) ponownie wprowadza emerytury stażowe dla nauczycieli. Odpowiednie przepisy wejdą w życie 1 września 2024 r. Autorzy ustawy uzasadniają ich wprowadzenie dwojako. Po pierwsze, wskazują, że wcześniejsza emerytura jest przeznaczona dla tych, którzy podjęli pracę na stanowisku nauczyciela przed wprowadzeniem reformy emerytalnej w 1999 r., kiedy to system emerytalny przewidywał dla nauczycieli odrębne zasady przechodzenia na emeryturę, a którym teraz takie prawo nie przysługuje. Po drugie, zdaniem autorów ustawy umożliwienie nauczycielom wcześniejszego zakończenia pracy ma być odpowiedzią na nadchodzący niż demograficzny w szkołach. Innymi słowy – w szkołach będzie uczyło się mniej dzieci, a więc i nauczycieli będzie potrzeba coraz mniej. ramka 4

Zwolenników stażowych emerytur dla nauczycieli może rozczarować, że wysokość emerytury stażowej będzie wyliczana tak jak wysokość emerytury „zwykłej”, przyznawanej po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego. Emerytury stażowe przyznawane w poprzednim systemie były obliczane w sposób bardziej korzystny.

Wysokość wcześniejszej emerytury dla nauczycieli będzie uzależniona w dużej mierze od wysokości zgromadzonych składek. Podstawę jej obliczenia będzie stanowiła kwota składek na ubezpieczenie emerytalne, kapitału początkowego oraz środków zewidencjonowanych na subkoncie. Tę kwotę dzieli się przez liczbę miesięcy, które statystycznie ma do przeżycia osoba przechodząca na emeryturę (tzw. średnie dalsze trwanie życia według tabel ogłaszanych przez prezesa GUS).

W praktyce oznacza to, że taka wcześniejsza emerytura będzie bardzo niska. Nie dość, że nauczyciel pracował krócej, to jeszcze emerytura będzie wyliczana na podstawie niekorzystnych dla niego pozycji z tabeli średniego dalszego trwania życia (wcześniejsze przechodzenie na emeryturę powoduje, że dla celów obliczenia świadczenia uwzględnia się większą liczbę miesięcy).

Warunki otrzymania świadczenia

Artykuł 88a dodany do Karty nauczyciela określa warunki do otrzymania wcześniejszej emerytury. Zgodnie z nim nauczyciele, po rozwiązaniu na swój wniosek stosunku pracy, mogą przejść na emeryturę w wieku niższym niż powszechny, jeżeli spełniają łącznie następujące warunki:

• rozpoczęli przed 1 stycznia 1999 r. faktyczne wykonywanie pracy na stanowisku nauczyciela, wychowawcy lub innego pracownika pedagogicznego, zgodnie z definicją obowiązującą w dniu rozpoczęcia pracy na tym stanowisku;
• mają okres składkowy wynoszący co najmniej 30 lat, w tym co najmniej 20 lat faktycznego wykonywania pracy na stanowisku nauczyciela, wychowawcy lub innego pracownika pedagogicznego, z wyjątkiem nauczyciela szkoły za granicą, w wymiarze co najmniej 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć;
• nie przysługuje im prawo do przejścia na emeryturę bez względu na wiek na podstawie art. 88 ust. 2a, określającego warunki przejścia na wcześniejszą emeryturę nauczycieli urodzonych w latach 1949‒1968;

‒ a wysokość emerytury obliczonej według wprowadzonych nowelizacją zasad nie jest niższa niż minimalna emerytura.

Do okresu 20 lat faktycznego wykonywania pracy na stanowisku nauczyciela zalicza się także okres skierowania do pracy za granicą na podstawie przepisów wydanych na podstawie prawa oświatowego lub ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2230; ost.zm. Dz.U. 2023 r. poz. 1234), w brzmieniu obowiązującym przed 1 września 2017 r.

Przy ustalaniu prawa do takiej wcześniejszej emerytury dla nauczycieli oraz przy ustalaniu jej wysokości nie stosuje się art. 10 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. A to oznacza, że w odniesieniu do nauczycieli nie uwzględnia się:

• okresów ubezpieczenia społecznego rolników, za które opłacono składki,
• przypadających przed 1 lipca 1977 r. okresów prowadzenia gospodarstwa rolnego po ukończeniu 16. roku życia,
• przypadających przed 1 stycznia 1983 r. okresów pracy w gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16. roku życia.

Zawieszenie prawa do emerytury

Jak w przypadku innych świadczeń pobieranych przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego (60/65 lat), także przy emeryturach stażowych może dojść do ich zawieszenia lub zmniejszenia z powodu przekroczenia limitu przychodu. Limit ten, podobnie jak w przypadku chociażby emerytur pomostowych, wynosi:

• 70 proc. przeciętnego wynagrodzenia – świadczenie ulega zmniejszeniu;
• 130 proc. przeciętnego wynagrodzenia – świadczenie ulega zawieszeniu.

Nauczyciele, którzy przejdą na wcześniejszą emeryturę, będą musieli się liczyć jeszcze z jednym ograniczeniem. Prawo do tego świadczenia ulegnie bowiem zawieszeniu bez względu na wysokość uzyskiwanego przychodu w przypadku podjęcia przez tę osobę pracy na stanowisku nauczyciela, wychowawcy lub innego pracownika pedagogicznego w przedszkolu, szkole, placówce lub innej jednostce organizacyjnej w łącznym wymiarze wyższym niż 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć lub bez zgody organu sprawującego nadzór pedagogiczny. Sankcja ta nie będzie miała zastosowania po ukończeniu przez nauczyciela powszechnego wieku emerytalnego. Autorzy projektu ustawy uzasadniają, że niezbędne jest wprowadzenie ograniczeń w zatrudnianiu w szkołach nauczycieli korzystających z prawa do wcześniejszej emerytury ze względu na nadchodzący niż demograficzny w szkołach.

Nowe przepisy doprecyzowują te zasady, wprowadzając w dodanych do Karty nauczyciela art. 10a‒10c ograniczenia w zatrudnianiu nauczyciela pobierającego wcześniejszą emeryturę. Zgodnie z art. 10a nauczyciela, który przeszedł na taką emeryturę i prawo do tej emerytury nie uległo zawieszeniu, a nauczyciel nie osiągnął powszechnego wieku emerytalnego, można zatrudnić wyłącznie w przypadku zaistnienia potrzeby wynikającej z organizacji nauczania lub zastępstwa nieobecnego nauczyciela, za zgodą organu sprawującego nadzór pedagogiczny. Nawet jednak po otrzymaniu takiej zgody wymiar zatrudnienia nauczyciela w szkole nie może być wyższy niż 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć. W przypadku zatrudnienia w więcej niż jednej szkole łączny wymiar zatrudnienia nie może być wyższy niż 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć. Przed nawiązaniem stosunku pracy nauczyciel pobierający wcześniejszą emeryturę, który jeszcze nie ukończył 60/65 lat, składa do dyrektora szkoły oświadczenie o zawieszeniu albo niezawieszeniu prawa do tej emerytury, a jeżeli prawo do tej emerytury nie uległo zawieszeniu ‒ również o niezatrudnieniu w innej szkole (szkołach) albo o zatrudnieniu w innej szkole (szkołach) i wymiarze zatrudnienia. ©℗