Jednym z warunków stawianych kwalifikowanym pracodawcom osób niepełnosprawnych jest zapewnienie doraźnej i specjalistycznej opieki medycznej, poradnictwa i usług rehabilitacyjnych. Bez spełnienia tego warunku nie można uzyskać i utrzymać statusu zakładu pracy chronionej lub statusu zakładu aktywności zawodowej (ZAZ), a opracowanie i ocena skuteczności indywidualnych programów rehabilitacji (IPR) i ich finansowanie z zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych (ZFRON) stają się niedopuszczalne. Przy czym szczegółowy sposób spełnienia ww. warunku nie został ustawowo uregulowany, lecz wynika z wykładni prawa kształtowanej przez Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych (BON) przez niemal 30 lat. Jest ona dość wymagająca, ale optymalnie wyważa konieczność zapewnienia dodatkowej opieki osobom niepełnosprawnym oraz konieczne działania pracodawcy. Jednak w związku z epidemią COVID-19 ustalona wykładnia BON została zliberalizowana, a jej dalsze złagodzenie w zakresie doraźnej opieki medycznej przewiduje projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 2335). Warto więc zwrócić uwagę, jakie obowiązki pracodawca ma dzisiaj, a jakie będzie miał już niedługo.

Kogo dotyczy

Warunek zapewnienia doraźnej i specjalistycznej opieki medycznej, poradnictwa i usług rehabilitacyjnych dotyczy pięciu grup pracodawców, tj.:
  • wnioskujących o status zakładu pracy chronionej,
  • legitymujących się tym statusem,
  • jednostek, którym ma zostać przyznany status ZAZ, zakładów mających ten status,
  • dysponentów ZFRON realizujących lub
  • zamierzających realizować indywidualne programy rehabilitacji (IPR).
Do wszystkich tych pracodawców stosuje się wprost art. 28 ust. 1 pkt 3 ustawy z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 573; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1700; dalej: u.r.o.n) lub na podstawie odesłań z art. 29 ust. 1 pkt 2 u.r.o.n. lub par. 6 ust. 3 i 8 rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z 19 grudnia 2007 r. w sprawie zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1145; dalej: r.z.f.r.o.n.).
WAŻNE Pracodawca zobowiązany do zapewnienia niepełnosprawnym pracownikom opieki medycznej lub usług rehabilitacyjnych nie może uzależniać prawa do skorzystania z tego typu wsparcia od stopnia niepełnosprawności czy sytuacji finansowej poszczególnych osób.
Mimo że art. 28 ust. 1 pkt 3 u.r.o.n. ogólnie mówi o tym, że „jest zapewniona opieka doraźna i specjalistyczna opieka medyczna, poradnictwo i usługi rehabilitacyjne”, to należy pamiętać o tym, że przepis ten zawiera warunki konieczne do spełnienia przez pracodawcę i tak należy oceniać wspomniany jego fragment. Nie jest więc spełnieniem omawianego warunku zapewnienie opieki medycznej poprzez opłacanie danin publicznych, z których na zasadach ogólnych jest finansowane pogotowie ratunkowe, z którego każdy może skorzystać i poinformowanie odbiorców o adresie pogotowia ratunkowego.
Odbiorcami korzystającymi z zapewnienia przez pięć grup pracodawców warunku zapewnienia doraźnej i specjalistycznej opieki medycznej, poradnictwa i usług rehabilitacyjnych są co najmniej osoby niepełnosprawne zatrudnione przez pracodawcę. Przy czym art. 28 ust. 1 pkt 3 u.r.o.n. nie różnicuje odbiorców ze względu na cechy niepełnosprawności (np. na jej stopień lub rodzaj) ani też nie wymaga, by dostęp opieki medycznej lub usług, lub ich zakres miał związek z rodzajem niepełnosprawności. Nie wprowadza również wyjątków dotyczących sytuacji ekonomicznej odbiorcy. Jednocześnie sformułowanie użyte w art. 28 ust. 1 pkt 3 u.r.o.n. oznacza, że opieka i usługi mają być faktycznie zapewnione. Ocena, czy warunek został spełniony, musi więc uwzględniać nie tylko formalne spełnienie warunków, ale również skutek w postaci faktycznej i bezwarunkowej możliwości skorzystania z zapewnianej opieki i usług przez wszystkich odbiorców. Właśnie dlatego rozwiązań pozornie neutralnych, ale faktycznie ograniczających dostęp odbiorców do opieki i usług, nie uznaje się za spełniające warunek z art. 28 ust. 1 pkt 3 u.r.o.n. (np. ze względu na refundację kosztów opieki i rehabilitacji zamiast ich finansowania albo zbyt dużą odległość od miejsca pracy lub zamieszkania osoby niepełnosprawnej do miejsca świadczenia opieki lub usług).

Doraźna pomoc

Doraźna opieka medyczna polega na tym, by w sposób ciągły w miejscu i w godzinach pracy osób niepełnosprawnych, osobom tym była niezwłocznie udzielana pierwsza pomoc, a w sytuacjach tego wymagających – by został wezwany lekarz lub pogotowie. O sposobie zapewniania tej pomocy decydują zatem medyczny charakter pomocy (pomoc jest świadczona przez osoby z odpowiednią wiedzą medyczną, z wykorzystaniem tej wiedzy) oraz jej doraźność (pomoc jest udzielana niezwłocznie).
Medyczny charakter pomocy wymaga, by była ona świadczona przez osoby z odpowiednim przygotowaniem medycznym (lekarza, pielęgniarkę, felczera, kwalifikowanego ratownika medycznego), które mogą być zatrudnione na różnych podstawach prawnych (umowa o pracę, umowy cywilnoprawne). Natomiast niezwłoczność wymaga, by pomoc była zapewniona w miejscu pracy osoby niepełnosprawnej lub w jego pobliżu.
Początkowo pracodawcy zapewniali doraźną opiekę medyczną w formie przychodni lekarskiej albo gabinetu lekarskiego lub pielęgniarsko-zabiegowego, które mieściły się w zakładzie pracy, w którym świadczyły pracę wszystkie osoby niepełnosprawne zatrudniane przez pracodawcę. Jednak rozproszenie miejsc świadczenia usług lub miejsc produkcji czyniły te rozwiązania mało praktycznymi. Było to szczególnie problematyczne w przypadku złożonej struktury organizacyjnej pracodawcy, produkcji w wielu zakładach pracy lub świadczenia usług w pomieszczeniach innych podmiotów (usługi świadczone w centrach handlowych, usługi czystości, ochrona mienia, outsourcing). W takich przypadkach organizowanie kilkunastu gabinetów lekarskich (w tym w miejscach świadczenia pracy jednego pracownika) lub na terenie obcych obiektów nie miało racji bytu. Dlatego coraz powszechniej pracodawcy zaczęli korzystać z możliwości zawierania umów o świadczenie doraźnej opieki medycznej z odpowiednim personelem medycznym lub zakładami opieki zdrowotnej położonym w takiej odległości od miejsca pracy osób niepełnosprawnych, która umożliwiałaby szybkie dotarcie wykwalifikowanego personelu medycznego na miejsce pracy osób niepełnosprawnych (przyjmuje się czas nie dłuższy niż 15 min w mieście powyżej 10 tys. mieszkańców i 20 min w innych lokalizacjach; czas ten nie powinien być dłuższy od czasu dojazdu karetki pogotowia ratunkowego). Pracodawca może też zawrzeć umowę z innym pobliskim zakładem pracy chronionej lub ZAZ mającym u siebie gabinet lekarski lub pielęgniarski o objęcie doraźną opieką organizowaną jego pracowników.
Należy pamiętać, że ciągłość opieki doraźnej wymaga zadbania o zastępstwa w razie nieobecności odpowiedzialnych ‒ bez względu na to, czy zatrudnia je pracodawca czy podmiot zewnętrzny.

Przykład 1

Niewłaściwa lokalizacja
Zakład pracy chronionej ma centralę w Warszawie, ale wszystkie osoby niepełnosprawne zatrudnia w zakładzie produkcyjnym w Nowym Dworze Mazowieckim. W centrali pracodawca zorganizował gabinet lekarski w celu zapewnienia opieki medycznej. Rozwiązanie to nie jest prawidłowe z uwagi na odległość od miejsca pracy odbiorcy do realizatora opieki medycznej. Należało zorganizować gabinet w zakładzie w Nowym Dworze Mazowieckim lub zawrzeć umowę o świadczenie tej opieki np. z tamtejszym ZOZ.

Przykład 2

Różne sposoby
Pracodawca zatrudnia niepełnosprawnych w zakładzie produkcyjnym w Łomiankach (10 osób) oraz w miejscach świadczenia usług w Warszawie (16 osób), Modlinie, Pomiechówku i Stanisławowie (po 2 osoby). Pracodawca utworzył gabinet pielęgniarski w Łomiankach oraz zawarł umowy o świadczenie doraźnej opieki medycznej z ZOZ w Warszawie i ZOZ w Modlinie (dla osób zatrudnionych w Modlinie, Pomiechówku i Stanisławowie). Jest to działanie prawidłowe.
Obowiązek zapewnienia specjalistycznej opieki medycznej i usług rehabilitacyjnych można spełnić poprzez:
  • zorganizowanie przychodni specjalistycznej lub gabinetu rehabilitacyjnego i zatrudnienie kwalifikowanego personelu (lekarzy, terapeutów, rehabilitantów ‒ stosownie do potrzeb osób niepełnosprawnych);
  • podpisanie umowy z przychodnią specjalistyczną lub podmiotem rehabilitacyjnym zatrudniającymi kwalifikowany personel;
  • podpisanie umowy z innym pracodawcą, który ma własną przychodnię specjalistyczną lub gabinet rehabilitacyjny.
W przypadku opieki specjalistycznej i usług rehabilitacyjnych nie występuje element doraźności. Jednak należy je zlokalizować tak, by nie uniemożliwiały osobie niepełnosprawnej korzystania z nich, a odległość nie czyniła ich pozornymi. Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych przyjmuje, że czas dojazdów do miejsca opieki lub usług nie powinien być dłuższy niż 45–60 min (w jedną stronę). Czasy dojazdu można ustalać np. na podstawie danych faktycznych, danych o dostępności czasowej.

Co zmieniła epidemia

Epidemia COVID-19 spowodowała m.in. braki personelu oraz zmianę sposobu pracy jednostek, w których pracodawcy zakontraktowali opiekę medyczną i usługi rehabilitacyjne. Wpłynęło to zmianę grafików wizyt lub częstotliwości konsultacji specjalistów. Jednak tak długo, jak osoby niepełnosprawne mogły z nich korzystać, modyfikacje te nie wpłynęły na ocenę spełnienia warunku z art. 28 ust. 1 pkt 3 u.r.o.n. Podobnie było i jest z wykorzystaniem teleporad i e-konsultacji, a także przekazywaniem pisemnych materiałów i instrukcji dotyczących np. ćwiczeń lub terapii. Największym wyzwaniem było jednak zapewnienie doraźnej opieki medycznej, gdy podmiot związany umową nie mógł zapewnić ciągłości opieki doraźnej po oddelegowaniu personelu do zwalczania epidemii. Cechy doraźnej opieki medycznej bowiem uniemożliwiają jej wykonywanie z przerwami lub tylko w formie teleporad lub tylko przez osoby spoza kwalifikowanego personelu medycznego. Dlatego BON dopuściło zapewnienie zastępczej usługi „gorącej linii”, która w razie konieczności doraźnie konsultowałaby czynności podejmowane przed przyjazdem lekarza lub pogotowia ratunkowego (w tym w ramach e-porad) przez wyznaczonego pracownika przeszkolonego w zakresie pierwszej pomocy lub inną osobę bez konieczności dodatkowego przeszkolenia z zakresu pierwszej pomocy, jeżeli:
  • wykonuje zawody medyczne lub
  • w związku z obecnie lub uprzednio wykonywanym zawodem była zobowiązana do odbycia przeszkolenia z pierwszej pomocy (np. ratownicy górscy, strażacy) lub
  • lub odbyła szkolenie wojskowo-medyczne lub inne wojskowe kursy kwalifikacyjne, doskonalące lub specjalistyczne obejmujące co najmniej udzielanie pierwszej pomocy (bez względu na to, czy osoby te aktualnie pozostają w stosunku służby).
Rozwiązanie to należy stosować w ostateczności.

Praca zdalna

Projektowane przepisy o pracy zdalnej zakładają także zmiany w u.r.o.n. W projektowanym art. 28 ust. 2a i 2b u.r.o.n. zakłada się wyłączenie obowiązku dodatkowego zapewnienia doraźnej opieki medycznej pod adresem zamieszkania lub pobytu osoby niepełnosprawnej wykonującej tam pracę nakładczą lub zdalną w wymiarze nieprzekraczającym łącznie 10 dni roboczych w miesiącu (w przypadku zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy 10-dniowy limit ustala się proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy). Zmiana zakłada brak dodatkowego obciążenia pracodawcy organizującego pracę zdalną. Brak dodatkowych barier organizacji pracy zdalnej jest ważny również w okresie, gdy strony wypracowują organizację pracy w przypadku zadań lub osoby z określonymi potrzebami wynikającymi z niepełnosprawności, a także w przypadku incydentalnie świadczonej pracy zdalnej.