Pieniądze na walkę ze smogiem nie są zagrożone – uspokaja ministerstwo. I przygotowało już zmiany w programie, które wychodzą naprzeciw części postulatów KE. Ale to wciąż nie gwarantuje, że nie stracimy miliardów.
Odpowiedzialny za program „Czyste powietrze” resort środowiska chce zażegnać konflikt z Komisją Europejską i nie dopuścić do utraty dofinansowania z funduszy wspólnotowych. Takie ryzyko zawisło nad programem z powodu niezadowalających wyników (15 tys. podpisanych umów na dofinansowanie w ciągu 9 miesięcy) oraz oporu rządu, by zreformować program według wytycznych Brukseli. W minioną środę sprawę opisała „Gazeta Wyborcza”.
Punkty sporne są co najmniej dwa. Chodzi o wykluczenie z systemu dystrybucji pomocy samorządów i banków komercyjnych. Dziś wszystkie wnioski obrabiają, a później także rozliczają, pracownicy 16 wojewódzkich funduszy ochrony środowiska (wfoś). Za nowymi obowiązkami nie poszło jednak dodatkowe wsparcie kadrowe, przez co urzędy zasypane w pierwszych miesiącach działania programu tysiącami – często źle wypełnionych – wniosków zaczęły dławić się nadmiarem biurokracji.
O tym, że program się dusi, a taki model dystrybucji pomocy na dłuższą metę nie zda egzaminu, aktywiści z Polskiego Alarmu Smogowego mówili od dawna. Podkreślali, że kilkanaście tysięcy rozpatrzonych wniosków to kropla w morzu potrzeb, bo w planach ministerstwa jest ocieplenie i wymiana źródła ciepła w ponad 4 mln domów. Resort środowiska przekonuje z kolei, że „Czyste powietrze” to już dziś największy program termomodernizacyjny w Polsce, a tempo wypłaty środków – choć jeszcze niesatysfakcjonujące – skoczy lawinowo w przyszłych latach.
Sęk w tym, że UE może zabraknąć cierpliwości. Jak czytamy w liście Marca Lemaitre, dyrektora generalnego KE ds. polityki regionalnej i miejskiej – w razie braku postępów i reform, komisja wycofa się z udzielania wsparcia dla programu. Na szali jest kilka miliardów euro. Los tych pieniędzy może się rozstrzygnąć 4 lipca. Zaplanowano wtedy spotkanie resortu i przedstawicieli KE. Strona polska ma na nim przedstawić plan, jak zamierza zreformować „Czyste powietrze”.
Jedną z kluczowych zmian będzie większe zaangażowanie gmin. Do tej pory ich rola sprowadzała się do udostępnienia lokali, gdzie pracownicy wojewódzkich funduszy jeszcze w zeszłym roku prowadzili szkolenia i promowali program wśród mieszkańców. Od lipca miałby zaś ruszyć fakultatywny pilotaż wśród samorządów, które zgłaszałyby się do współuczestnictwa i wspierałyby fundusze w obsłudze wniosków.
Tyle że gminy, przyjmując na siebie nowe zobowiązania, nie będą mogły liczyć na dodatkowy zastrzyk gotówki dla pracowników czy poszerzenie kadr. Zdaniem wielu samorządowców jest to przerzucenie odpowiedzialności i stawianie ich pod ścianą. – Uczestnictwo w programie jest fakultatywne, ale trudno będzie wytłumaczyć się mieszkańcom, że urząd nie zaangażuje się w dystrybucję wsparcia, bo już teraz ma problemy kadrowe i nie ma jak oddelegować pracowników do zajmowania się setkami nowych wniosków – mówią.
Jak informuje nas resort, do dziś zainteresowanie zgłosiło ponad 500 gmin. Ministerstwo liczy, że ostatecznie będzie ich 700–800. Henryk Kowalczyk zaznacza, że jeżeli współpraca z samorządami wypali, to możliwe będzie uruchomienie dodatkowego wsparcia na obsługę programu. – Ocenimy to po paru miesiącach działania pilotażu – mówi. Podkreśla też, że mieszkańcy tych samorządów, które nie zaangażują się w program, dalej będą mogli ubiegać się o wsparcie na dotychczasowych zasadach.
Drugim głośnym postulatem KE jest rozszerzenie systemu dystrybucji o banki komercyjne, czemu polski rząd się sprzeciwia. I to się nie zmieni. Na najbliższym spotkaniu z KE Ministerstwo Środowiska zamierza ponownie przedstawić swoją argumentację, że na włączenie prywatnych podmiotów do dystrybucji publicznych pieniędzy nie pozwalają przepisy prawa zamówień publicznych.
– Rozważaliśmy, by zaangażować w dystrybucję Bank Ochrony Środowiska, ale opinie prawne w tej sprawie są jednoznaczne. Nie możemy przekazać prywatnym podmiotom żadnych publicznych pieniędzy na realizację zadań bez przetargu. Chyba że banki chciałyby zaangażować się w pomoc za darmo, w co jednak trudno mi uwierzyć – mówi DGP minister.
Przedstawiciele KE przekonują z kolei, że zaangażowanie banków (a także innych instytucji, jak np. poczty) to krok w stronę odbiurokratyzowania programu. Chodzi o to, aby był on możliwie najbliżej beneficjenta, który zgłosi potrzebę i otrzyma wsparcie niejako z miejsca, a nie będzie czekał 90 dni jak obecnie.
Nieoficjalnie słyszymy, że to właśnie spór o włączenie banków może okazać się kluczowy dla przyszłości programu. Nasi rozmówcy zarzucają ministerstwu niepotrzebny protekcjonizm względem własnych instytucji, które mają dziś monopol na udzielanie dofinansowania. Podkreślają też, że komisja wyraźnie zaznacza, iż polski rząd nie może zasłaniać się przepisami, bo przy programie zakrojonym na tak dużą skalę konieczne mogą być zmiany legislacyjne, tak by nie blokowały one udzielania wsparcia.
Rząd nie zgadza się, by w rozdział środków angażować prywatne banki
rozmowa
To nie „500 plus”. Tu od pewnej biurokracji nie uciekniemy
Henryk Kowalczyk minister środowiska
15 tys. podpisanych umów w ciągu dziewięciu miesięcy – dla sceptyków to świadectwo niewydolności systemu. Resort przekonuje zaś, że „Czyste powietrze” cieszy się dużą popularnością. Skąd taka rozbieżność w ocenach?
Łatwo pokusić się o wniosek, że tempo jest zbyt wolne, jeżeli zatrzymamy się na powierzchownej analizie statystyk. Nie możemy jednak tylko podzielić liczby domów wymagających wsparcia (ok. 3–4 mln – red.) przez 10-letni okres trwania programu. To zbytnie uproszczenie. O dofinansowanie wystąpiło blisko 60 tys. osób, a zarządy wojewódzkich funduszy ochrony środowiska wydały już prawie 22 tys. decyzji o przyznaniu wsparcia. Tylko w ciągu ostatnich dwóch tygodni liczba podjętych przez fundusze uchwał o udzieleniu finansowania (3,8 tys.) przewyższyła znacznie liczbę złożonych w tym czasie wniosków. Spodziewamy się bardziej lawinowych skoków zainteresowania. Wypłaty dofinasowania będą postępować w tempie wykładniczym, nie liniowym.
Często pojawiają się jednak głosy, że 16 wojewódzkich funduszy nie jest gotowych organizacyjnie i kadrowo, by sprostać wyczekiwanej lawinie wniosków.
To nie program „500 plus”, gdzie dystrybucja środków jest prosta i odbywa się na podstawie numerów PESEL. Tu od pewnej biurokracji nie uciekniemy. Musimy sprawdzać dochody mieszkańców, bo program różnicuje wysokość dofinansowania w zależności od zamożności właścicieli domów. Sprawdzamy też, czy podawane i wyliczane przez mieszkańców koszty kwalifikowane są zgodne z programem. Bo jeżeli ktoś korzysta ze wsparcia, ale np. kupuje materiały do termomodernizacji sam, to pracownicy funduszu muszą potem pojechać i sprawdzić, czy pieniądze publiczne zostały dobrze wydatkowane.
Jakich jeszcze zmian możemy się spodziewać? Krytycy podnoszą, że należałoby odejść od dotowania kotłów węglowych, zwłaszcza w nowo budowanych budynkach, oraz postawić na odnawialne źródła energii.
Dopłacając do nowych kotłów w nowo stawianych budynkach, chcieliśmy powstrzymać zakusy, by obchodzić przepisy poprzez montowanie starego kotła tylko po to, by później wymienić go za rządowe pieniądze. Bardzo chętnie wspieramy też fotowoltaikę. Być może udałoby się wynegocjować więcej środków na OZE w przyszłej perspektywie finansowej, zwłaszcza że KE jest niechętna piecom węglowym. W tej chwili jest jednak za wcześnie, by o tym mówić. W ciągu roku skończy się też dotowanie kotłów węglowych w nowych budynkach, co wymusiły nowe normy jakościowe, które wkrótce zaczną obowiązywać.
Cała rozmowa na Dziennik.pl