Samorządy muszą się przygotować do zmiany form udzielania pomocy osobom bezdomnym. Zmodyfikowany zostanie przede wszystkim normowany dotychczas zdawkowo obowiązek zapewnienia schronienia.
5 września 2016 r. wejdzie w życie nowelizacja ustawy o pomocy społecznej modyfikująca system udzielania pomocy osobom bezdomnym. Zgodnie z danymi Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w styczniu 2015 r. liczba osób bezdomnych w Polsce wynosiła ponad 36 tys. i była o ok. 6 tys. wyższa niż w 2013 r. Ustawą z 5 sierpnia 2015 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej (Dz.U. poz. 1310 ze zm.; dalej: ustawa nowelizująca) wprowadzono ważne zmiany do ustawy o pomocy społecznej z 12 marca 2004 r. (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 163 ze zm.; dalej: u.p.s.) dotyczące udzielania podstawowej pomocy osobom bezdomnym. Został zmodyfikowany m.in. obowiązek zapewnienia schronienia. Jeśli chodzi o standardy dla schronisk, noclegowni i ogrzewalni, to licząc od 5 października 2015 r., samorządy mają 36 miesięcy na dostosowanie sie do nich.
Trzy kategorie
Ustawodawca określił enumeratywnie trzy kategorie ośrodków, które będą zapewniać tymczasowe miejsce schronienia osobom bezdomnym. Od 5 września będą to noclegownia i schronisko dla osób bezdomnych. Fakultatywnie gminy będą mogły udzielać miejsca schronienia również w ogrzewalniach. Katalog ten obejmuje ośrodki, w których zasadniczo również obecnie pomoc taka jest świadczona. Zrezygnowano jednak z innych form zapewnienia tymczasowego schronienia, np. w postaci domów dla osób bezdomnych.
Noclegownia a problem nietrzeźwych
Najniższy standard, jak i podstawową funkcję wśród ośrodków zapewniających tymczasowe schronienie, będzie zapewniać ogrzewalnia. Miejsce to powinno umożliwić interwencyjny i bezpieczny pobyt osobom bezdomnym w ogrzewanych pomieszczeniach wyposażonych co najmniej w miejsca siedzące. Wykładnia art. 48a znowelizowanej u.p.s. wskazuje, że w przeciwieństwie (poza szczególnie uzasadnionymi sytuacjami) do noclegowni i schronisk, w ogrzewalni będą mogły przebywać osoby będące pod wpływem alkoholu lub pod wpływem substancji psychoaktywnych. Niemniej w każdej ze wskazanych jednostek będą mogły znajdować się „osoby zdolne do samoobsługi, których stan zdrowia nie zagraża zdrowiu i życiu innych osób przebywających w placówce”. Oznacza to, że w ogrzewalni, noclegowni i schronisku dla osób bezdomnych nie będą mogły przebywać osoby po spożyciu alkoholu lub narkotyków będące w stanie uniemożliwiającym ich samodzielne funkcjonowanie. Miejscem ich pobytu do czasu wytrzeźwienia lub do ustania stanu odurzenia uniemożliwiającego samodzielne funkcjonowanie powinna być inna placówka zapewniająca pomoc, np. izba wytrzeźwień lub właściwy podmiot leczniczy.
Pośrednią rolę w zapewnieniu tymczasowego schronienia powinna odgrywać noclegownia. „Noclegownia zapewnia schronienie osobom bezdomnym, świadcząc tymczasową pomoc w postaci miejsca noclegowego, w ramach której umożliwia spędzenie nocy w warunkach gwarantujących ochronę życia i zdrowia” (art. 48a ust. 3 znowelizowanej u.p.s.). Wydatki poniesione za udzieloną pomoc w ogrzewalni i noclegowni nie będą podlegać zwrotowi.
Schroniska z kontraktem
Ostatnią z form zapewnienia całodobowego miejsca tymczasowego schronienia będzie schronisko dla osób bezdomnych. Miejsce schronienia będą mogły znaleźć w nim jednak wyłącznie osoby, które podpiszą kontrakt socjalny. W ośrodku tym trzeba będzie świadczyć usługi ukierunkowane na wzmacnianie aktywności społecznej, wyjście z bezdomności i uzyskanie samodzielności życiowej. Schronisko dla osób bezdomnych będzie więc stanowić miejsce całodobowego pobytu, w którym osoba bezdomna oprócz podstawowej pomocy, powinna uzyskać specjalistyczną pomoc ukierunkowaną na wyjście z bezdomności. Warunkiem koniecznym przebywania w schronisku jest podpisanie kontraktu socjalnego definiowanego w ustawie o pomocy społecznej jako „pisemna umowa zawarta z osobą ubiegającą się o pomoc, określająca uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny” (art. 6 pkt 6 u.p.s.).
Znaczący niepokój może jednak budzić uzależnienie przebywania osoby bezdomnej w schronisku od podpisania kontraktu socjalnego (co wyraźnie wynika z art. 48a ust. 2 znowelizowanej u.p.s.). Nie można się zgodzić, aby osoby, które odmówią albo nie będą w stanie dotrzymać postanowień takiego kontraktu, były skazane na przebywanie wyłącznie w noclegowniach i ogrzewalniach (bez kompleksowej pomocy reintegracyjnej), za dnia zaś zasadniczo na ulicy. Należy również zadać pytanie, co stanie się z osobami, które obecnie przebywają w schroniskach i nie wyrażą zgody na podpisanie kontraktu socjalnego. Nieprzekraczalną granicą dla każdej regulacji prawnej oraz działania administracji jest pogwałcenie godności człowieka – mieszkania na ulicy nie można pogodzić z godnością człowieka. O ile zrozumiała jest konieczność zwiększenia liczby kontraktów socjalnych zawieranych z osobami bezdomnymi (w 2012 r. zawarto 2589 kontraktów socjalnych oraz 3464 indywidualne programy wychodzenia z bezdomności, co dotyczyło ok. 20 proc. wszystkich osób bezdomnych), o tyle nie może się ona odbywać kosztem odmawiania tym osobom całodobowego schronienia.
WAŻNE
Ustawodawca przewidział 36-miesięczny okres (liczony od 5 października 2015 r.) na dostosowanie ogrzewalni, noclegowni i schronisk dla osób bezdomnych przez podmioty je prowadzące do standardów wynikających ze znowelizowanego art. 48a u.p.s.
Ustawa zakłada również rezygnację z konieczności wydania decyzji administracyjnej osobie ubiegającej się o tymczasowe schronienie i przeprowadzenia rodzinnego wywiadu środowiskowego. Również gmina właściwa ze względu na miejsce zamieszkania albo miejsce ostatniego miejsca zameldowania na pobyt stały danej osoby nie będzie musiała zwracać wydatków poniesionych na schronienie w ogrzewalni lub noclegowni udzielone w miejscu pobytu w przypadkach szczególnie uzasadnionych sytuacją osobistą bezdomnego ubiegającego się o świadczenie lub w sprawach niecierpiących zwłoki.
Niezbędne partnerstwo
Jak każda zmiana prawa, również i ta może rodzić określone wątpliwości. Jedną z nich jest brak ustawowego wymogu podejmowania wysiłków zmierzających do zapewnienia kompleksowej i reintegracyjnej pomocy osobom w ogrzewalniach i noclegowniach. Miejsca te nie mogą służyć utrwalaniu stanu bezdomności. Sytuację może naprawić obligatoryjne rozporządzenie ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego określające standardy dla ogrzewalni, noclegowni i schronisk dla osób bezdomnych, jak również standardy podstawowych usług w nich świadczonych oraz kwalifikacje osób świadczących te usługi. Od standardów tych można będzie odstąpić w razie konieczności zapewnienia tymczasowego schronienia w sytuacji kryzysowej występującej na skalę masową). Prace nad tym aktem muszą się jednak odbywać z poszanowaniem zasady partnerstwa z organizacjami świadczącymi pomoc osobom bezdomnym, w prace należy również włączyć aktywnych przedstawicieli samorządu terytorialnego. Nie można też zapominać o konieczności podejmowania nowatorskich rozwiązań prawnych przyczyniających się do realnego wyjścia z bezdomności.