Działanie rolniczej spółdzielni produkcyjnej regulowane jest przede wszystkim odpowiednimi przepisami prawa spółdzielczego oraz kodeksu cywilnego. Zgodnie z ustawą Prawo spółdzielcze przedmiotem działalności rolniczej spółdzielni produkcyjnej jest prowadzenie wspólnego gospodarstwa rolnego oraz działalności na rzecz indywidualnych gospodarstw rolnych członków takiej spółdzielni. Spółdzielnia może również prowadzić inną działalność gospodarczą.
Członkami spółdzielni mogą być rolnicy będący:
- właścicielami lub posiadaczami samoistnymi gruntów rolnych;
- dzierżawcami, użytkownikami lub innymi posiadaczami zależnymi gruntów rolnych.
Członkami spółdzielni mogą być również inne osoby mające kwalifikacje przydatne do pracy w spółdzielni.
Wkład gruntowy
Najważniejszym dokumentem, który określa szczegółowe ramy działania danej spółdzielni, jest statut. Może on przewidywać, że członek posiadający grunty jest obowiązany wnieść je w całości lub części jako wkład do spółdzielni. Zgodnie z ustawą Prawo spółdzielcze przez wkład gruntowy rozumie się grunty oraz budynki lub ich części i inne urządzenia trwale z gruntem związane, znajdujące się na tych gruntach w chwili ich wniesienia. Wniesienie wkładu gruntowego przez posiadacza zależnego (dzierżawcę, najemcę) wymaga zgody właściciela.
Statut może też przewidywać, że członkowi przysługuje prawo do działki przyzagrodowej. W takim wypadku statut powinien określać, którym członkom przysługuje prawo do działki przyzagrodowej, wielkość działek i sposób ich wydzielania. Użytkowanie przez spółdzielnię wkładów gruntowych jest odpłatne. Zasady wynagradzania za użytkowanie tych wkładów określa oczywiście statut. Według przepisów prawa spółdzielczego grunty wniesione jako wkłady ocenia się na zasadzie szacunku porównawczego ich wartości użytkowej. Z kolei budynki i inne urządzenia stanowiące wkład szacuje się w pieniądzach według stanu i cen z dnia wniesienia.
Jeżeli statut lub umowa z członkiem spółdzielni inaczej nie postanawia, spółdzielnia nabywa prawo użytkowania wkładu gruntowego wniesionego przez członka, z chwilą przejęcia tego wkładu. Zgodnie z kodeksem cywilnym do wniesienia wkładów gruntowych nie stosuje się obowiązku zachowania formy aktu notarialnego. Ponadto statut rolniczej spółdzielni produkcyjnej może postanawiać, że - gdy wymaga tego prawidłowe wykonanie zadań spółdzielni - przysługuje jej uprawnienie do zmiany przeznaczenia wkładów gruntowych oraz uprawnienie do naruszenia ich substancji albo jedno z tych uprawnień.
Warto pamiętać, że budynki i inne urządzenia wzniesione przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną na gruncie stanowiącym wkład gruntowy stają się jej własnością. To samo dotyczy drzew i innych roślin zasadzonych lub zasianych przez spółdzielnię - wszystko to staje się własnością spółdzielni. W razie wygaśnięcia użytkowania gruntu działka, na której znajdują się budynki lub urządzenia będące własnością spółdzielni, może być przez spółdzielnię przejęta na własność za zapłatą wartości w chwili wygaśnięcia użytkowania. Z kolei drzewa i inne rośliny zasadzone lub zasiane przez spółdzielnię stają się własnością właściciela gruntu.
Członek będący właścicielem gruntu, który stał się wkładem do spółdzielni, może tym gruntem rozporządzać, jednakże o zamierzonym przeniesieniu własności gruntu na osobę, która nie jest członkiem tej samej spółdzielni powinien spółdzielnię uprzedzić co najmniej na trzy miesiące przed dokonaniem tej czynności. Należy mieć na uwadze, że w razie odpłatnego przeniesienia własności (sprzedaży) wkładu gruntowego, spółdzielni przysługuje prawo pierwokupu. Ta zasada nie dotyczy jednak sprzedaży gruntu, który jest wkładem na rzecz innego członka tej samej spółdzielni. Grunt sprzedany członkowi tej samej spółdzielni powiększa wkład.
Jeżeli statut rolniczej spółdzielni produkcyjnej przewiduje wniesienie wkładu gruntowego, powinien określać zasady i termin jego wycofania w razie wygaśnięcia członkostwa w spółdzielni oraz określać zasady częściowego wycofania wkładu gruntowego w czasie trwania członkostwa. Zgodnie z przepisami prawa spółdzielczego statut powinien określać również zasady i termin ostatecznych rozliczeń między członkiem wycofującym wkład gruntowy a spółdzielnią.
Członek wycofujący swój wkład otrzymuje ten sam grunt, który wniósł, jeżeli potrzeby wspólnej gospodarki nie stoją temu na przeszkodzie. W przeciwnym wypadku otrzymuje równoważny grunt z uwzględnieniem interesów obu stron. W wypadku gdy występuje różnica w obszarze lub wartości użytkowej zwracanych gruntów, zgodnie z ustawą następuje między stronami (członkiem i spółdzielnią) rozliczenie według cen rynkowych z dnia rozliczenia. Te same zasady stosuje się odpowiednio do budynków i innych urządzeń stanowiących wkład, przy uwzględnieniu na rzecz spółdzielni stopnia ich normalnego zużycia na skutek użytkowania zgodnego z przeznaczeniem.
Następcy prawni członka (np. spadkobiercy lub obdarowani wskutek darowizny), jak również niebędący członkami spółdzielni właściciele gruntów wniesionych za ich zgodą do spółdzielni, mogą wycofać wkład gruntowy według zasad odnoszących się do członka, który wypowiedział członkostwo.
Wkład pieniężny
Statut spółdzielni może zobowiązywać członków także do wniesienia określonego wkładu pieniężnego. Na poczet tego wkładu spółdzielnia może przyjąć środki produkcji, takie jak: inwentarz żywy, pasze, materiał siewny, urządzenia, maszyny i narzędzia przydatne we wspólnym gospodarstwie. Środki te podlegają oszacowaniu według stanu i cen z dnia wniesienia. Wkład pieniężny, jak i środki produkcji wniesione na jego poczet są przeliczane według zasad określonych w statucie. Wkład pieniężny jest oprocentowany w wysokości określonej w statucie, zaś wypłata odsetek od wkładu pieniężnego następuje raz w roku w terminie wskazanym w statucie. Władze spółdzielni oraz członek mogą uzgodnić, że należne za dany rok odsetki zostaną zaliczone na powiększenie wkładu pieniężnego członka.
Wkład pieniężny podlega zwrotowi w wypadku ustania członkostwa. Zwrot następuje w gotówce przy uwzględnieniu zasad przeliczania wniesionych środków produkcji określonych w statucie. Te same zasady dotyczą także następców prawnych członka (np. spadkobierców). Jeżeli statut dopuszcza możliwość wnoszenia nadobowiązkowego wkładu pieniężnego – wkład taki może być zwrócony w czasie trwania członkostwa. Statut spółdzielni może przewidywać również powiększenie wkładów pieniężnych z dochodu ogólnego. W takim wypadku statut określa uprawnienia członków do wycofania w czasie trwania członkostwa części wkładu pochodzącego z odpisów.
Praca
Zdolny do pracy członek spółdzielni ma prawo i obowiązek pracować w spółdzielni w rozmiarze ustalanym corocznie przez zarząd, stosownie do potrzeb wynikających z planu działalności gospodarczej spółdzielni. Przy przydzielaniu pracy członkom spółdzielnia powinna uwzględniać ich kwalifikacje zawodowe i osobiste. Oprócz członków spółdzielnia może zatrudniać także ich domowników. Za domownika członka uważa się każdego członka jego rodziny, a także inne osoby, jeżeli zamieszkują z nim wspólnie i prowadzą z nim wspólne gospodarstwo domowe. Spółdzielnia poza członkami i domownikami może zatrudniać stosownie do swoich potrzeb również inne osoby na podstawie umowy o pracę lub na podstawie innego stosunku prawnego, którego przedmiotem jest świadczenie pracy (np. umowy zlecenia).
Członkowie wynagradzani są za pracę w formie udziału w dochodzie podzielnym stosownie do wkładu ich pracy. Domownikowi przysługuje wynagrodzenie za pracę według zasad odnoszących się do członka, chyba że w umowie zastrzeżono inny sposób wynagradzania.
Statut spółdzielni powinien określać jednostkę stanowiącą miernik oceny wkładu pracy członków. Szczegółowe zasady oceny wkładu pracy dla określenia udziału członków w dochodzie podzielnym ustala walne zgromadzenie, uwzględniając warunki pracy, potrzebne kwalifikacje oraz odpowiedzialność z tytułu powierzonej funkcji.
Członkom i ich domownikom przysługuje prawo do corocznego urlopu wypoczynkowego w wymiarze i według zasad określonych w statucie. Statut określa także sposób obliczania wynagrodzenia przysługującego za czas urlopu. Członkom i ich domownikom pracującym w spółdzielni przysługuje także prawo do świadczeń związanych z okresem ciąży, urodzeniem i wychowaniem małego dziecka na zasadach określonych w przepisach prawa pracy.
Członkowie spółdzielni będący emerytami lub rencistami zachowują prawa członkowskie przewidziane w statucie.
Co bardzo istotne: Wynagrodzenia członka i domownika za pracę korzystają z takiej samej ochrony, jaką prawo zapewnia wynagrodzeniu pracownika. Roszczenia z tytułu wynagrodzenia za pracę członek spółdzielni może dochodzić w drodze sądowej nawet bez wcześniejszego postępowania wewnątrz spółdzielni.
Fundusze spółdzielni, dochód i jego podział
Prawo spółdzielcze stanowi, że dochód ogólny spółdzielni stanowi różnicę między przychodem uzyskanym w danym roku obrachunkowym z produkcji i usług oraz zysków nadzwyczajnych a sumą poniesionych kosztów na tę działalność, pomniejszoną o straty nadzwyczajne i należne podatki oraz powiększoną lub pomniejszoną o różnicę wartości zapasów między stanem na koniec roku obrachunkowego a stanem na początek tego roku. Przy ustalaniu dochodu ogólnego uwzględnia się także udział spółdzielni w wyniku finansowym innych organizacji.
Zasadniczymi funduszami własnymi tworzonymi w spółdzielni są:
- fundusz udziałowy powstający z wpłat udziałów członkowskich, odpisów na udziały członkowskie z podziału dochodu ogólnego lub innych źródeł
- fundusz zasobowy powstający z wpłat przez członków wpisowego, części dochodu ogólnego, wartości majątkowych otrzymanych nieodpłatnie lub innych źródeł.
Spółdzielnia może tworzyć także inne fundusze własne.
Dochód ogólny podlega podziałowi na podstawie uchwały walnego zgromadzenia. Zgodnie z ustawą spółdzielnia przeznacza co najmniej 3% dochodu ogólnego na fundusz zasobowy, jeżeli fundusz ten nie osiąga wysokości wniesionych udziałów obowiązkowych.
Część dochodu ogólnego powstała po dokonaniu odpisów, stanowi dochód podzielny podlegający podziałowi między członków i domowników z tytułu wykonywania pracy. Statut spółdzielni może uprawniać walne zgromadzenie do dokonywania odpisów z dochodu podzielnego na rezerwę stabilizacji udziału w dochodzie członków i domowników w latach następnych. W takim wypadku statut powinien określać zasady wykorzystywania tej rezerwy.
Podział dochodu podzielnego następuje w ciągu miesiąca po zatwierdzeniu przez walne zgromadzenie sprawozdania finansowego danego roku obrachunkowego. Na poczet podziału spółdzielnia może wypłacać członkom i domownikom zaliczki według zasad ustalonych w statucie.
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst ujednolicony dostępny w serwisie prawo.sejm.gov.pl)