Wolność zrzeszania się gwarantuje Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej i jest to jedno z podstawowych praw obywatelskich. A zatem związek zawodowy mogą założyć pracownicy bez względu na podstawę stosunku pracy, a także członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej, jeżeli nie są pracodawcami. Zatrudnieni na umowach cywilnoprawnych założą związki jak etatowi pracownicy? Prawo to przysługuje również osobom wykonującym pracę nakładczą oraz emerytom i rencistom, a nawet osobom bezrobotnym na warunkach określonych w statutach poszczególnych związków zawodowych. Członkom związków zawodowych przysługują przy tym szczególne prawa - więcej na ten temat przeczytasz tutaj>>
Związki w firmie
Związki reprezentują pracowników, bronią ich godności oraz interesów materialnych i moralnych (zbiorowych i indywidualnych) na forum krajowym. W tym celu tworzą jednostki skupiające pracowników jednego zakładu (zakładowa organizacja związkowa) lub kilku (międzyzakładowa organizacja związkowa), które mogą występować przed pracodawcą w sprawach z zakresu:
- prowadzenia rokowań zbiorowych oraz zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień przewidzianych przepisami prawa pracy (m. in. zwolnienia grupowe) - chodzi zwłaszcza o zajmowanie stanowiska wobec pracodawcy i organu samorządu załogi w sprawach dotyczących zbiorowych interesów i praw pracowników;
- konsultacji regulacji warunków pracy i płacy w gałęziach pracy nieobjętych układami zbiorowymi - w szczególności zajmowanie stanowiska w indywidualnych sprawach pracowniczych w zakresie unormowanym w przepisach prawa pracy;
- kontroli nad przestrzeganiem prawa pracy oraz uczestniczenia w nadzorze nad przestrzeganiem przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.
Zakładowa organizacja związkowa może także kierować działalnością społecznej inspekcji pracy i współdziałać z Państwową Inspekcją Pracy, a także zajmować się warunkami życia emerytów i rencistów.
Ponadto, w przypadku, gdy w firmie istnieje zagrożenie zdrowia lub życia pracowników, związek może wystąpić do pracodawcy z wnioskiem o przeprowadzenie odpowiednich badań i jednocześnie zawiadomić o sprawie okręgowego inspektora pracy.
W zakładzie pracy związki zajmują się również działalnością socjalną - w porozumieniu ze wiązkami prawodawca tworzy regulamin ZFŚS, ustalając zasady wykorzystania zgromadzonych środków oraz ich podział na poszczególne cele i rodzaje działalności. Związki mają wpływ także na regulaminy nagród i regulaminy premiowania.
Związek zawodowy zdobywa również dodatkowe uprawnienia, gdy dochodzi do przejęcia zakładu przez inną firmę. Zarówno dotychczasowy, jak i nowy pracodawca muszą poinformować działające u niego organizacje związkowe o szczegółach całej operacji, w tym o prawnych, ekonomicznych oraz socjalnych skutkach dla pracowników, oraz o nowych warunkach pracy i płacy.
Wreszcie związki zawodowe mogą wytaczać powództwa na rzecz pracownika - także niezrzeszonego w związku - lub ogółu pracowników.
Związki na poziomie kraju
Zakładowe i między zakładowe organizacje związkowe mogą tworzyć ogólnokrajowe zrzeszenia (federacje) związków zawodowych, a zrzeszenia i ogólnokrajowe związki zawodowe - ogólnokrajowe organizacje międzyzwiązkowe (konfederacje). Te podmioty mają z kolei prawo do reprezentowania interesów pracowniczych na forum międzynarodowym.
Reprezentatywne związki zawodowe - o ile stanowią ogólnokrajową organizację międzyzwiązkową lub ogólnokrajowy związek zawodowy reprezentatywny dla pracowników większości zakładów pracy - mogą więc brać udział we współtworzeniu prawa. Polega to na:
- opiniowaniu założeń i projektów aktów prawnych w zakresie objętym zadaniami związków zawodowych oraz założeń projektu budżetu państwa i projektu ustawy budżetowej;
- opiniowaniu dokumentów konsultacyjnych Unii Europejskiej w zakresie zadań objętych zadaniami związków zawodowych;
- występowaniu z wnioskami o wydanie lub zmianę ustawy albo innego aktu prawnego w zakresie spraw objętych zadaniami związku zawodowego.
Polskie organizacje związkowe mają prawo tworzenia i wstępowania do międzynarodowych organizacji pracowników.
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. z 2014 r. poz. 167, z 2015 r. poz. 791, 1240)
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 2014 r. poz. 1502, 1662, z 2015 r. poz. 1066, 1220, 1224, 1240, 1268, 1735)