Konserwator zabytków w trudnych sytuacjach zadziała sprawniej. Sprawdź jak się zmienią przepisy

• dadzą konserwatorowi nowe możliwości nakładania decyzji nakazowych (w tym pozwolą nałożyć decyzję dotyczącą przywrócenia zabytku do poprzedniego stanu na właściciela zabytku, jednostkę organizacyjną posiadającą zabytek w trwałym zarządzie albo użytkownika wieczystego gruntu);
• uproszczą działanie konserwatora w sytuacjach, gdy w trakcie wykonywania działań określonych w tym pozwoleniu wystąpią nowe fakty lub okoliczności mogące doprowadzić do uszkodzenia lub zniszczenia zabytku;
• doprecyzują kwestię właściwości miejscowej wojewódzkich konserwatorów zabytków.

Zmiany wejdą w życie 26 lutego 2026 r. – omawiamy najważniejsze z nich.

Adresatem decyzji nakazowej będzie mógł zostać właściciel, nie tylko sprawca naruszenia

Nowelizacja poszerza krąg podmiotów, wobec których wojewódzki konserwator zabytków będzie mógł egzekwować przywrócenie zabytku do właściwego stanu.

Chodzi o sytuacje, w których prace przy zabytku wpisanym do rejestru (prace konserwatorskie lub restauratorskie, roboty budowlane, badania konserwatorskie, badania architektoniczne lub inne działania) są wykonywane:

• bez wymaganego pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków lub
• w sposób odbiegający od zakresu i warunków określonych w pozwoleniu.

►Tak jest. W myśl obowiązujących przepisów wojewódzki konserwator zabytków w powyższych sytuacjach wydaje decyzję:

• nakazującą przywrócenie zabytku do poprzedniego stanu lub uporządkowanie terenu, określając termin wykonania tych czynności, albo
• zobowiązującą do doprowadzenia zabytku do jak najlepszego stanu we wskazany sposób i w określonym terminie.

Przy czym w myśl art. 45 ust. 3 u.o.z (odsyłającego do art. 44 ust. 4 u.o.z.) nakłada te obowiązki na osobę: „która dopuściła się naruszenia przepisów o zabytkach lub naruszyła zakres i warunki określone w pozwoleniu”.

►Tak będzie. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 45 ust. 1 u.o.z. w powyższej sytuacji wojewódzki konserwator „wydaje decyzję nakazującą”:

• właścicielowi albo jednostce organizacyjnej posiadającej zabytek w trwałym zarządzie albo
• posiadaczowi zabytku na terenach zamkniętych, o których mowa w art. 2 pkt 9 ustawy – Prawo geodezyjne i kartograficzne (chodzi tutaj o tereny o charakterze zastrzeżonym ze względu na obronność i bezpieczeństwo państwa – red. ), na podstawie umowy, której przedmiotem jest oddanie nieruchomości do korzystania, albo
• użytkownikowi wieczystemu gruntu, na którym zabytek się znajduje.

W uzasadnieniu do projektu ustawy wyjaśniono, że obecnie nakaz można wydać podmiotowi, który wykonał działania przy zabytku bez pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków lub niezgodnie z określonymi w nim warunkami. Tymczasem „w praktyce organów ochrony zabytków zdarza się, że w momencie stwierdzenia naruszenia prawa nie jest możliwe ustalenie, kto wykonał działania lub podmiot ten nie posiada już tytułu prawnego do zabytku. W związku z tym należy umożliwić nałożenie ww. obowiązków na określone podmioty, które tytuł prawny do zabytku posiadają”.

Jak wynika z opinii do ustawy przygotowanej na zlecenie Kancelarii Senatu, zmiana „wyeliminuje (...) sytuacje, w której organ ochrony zabytków nie jest w stanie ustalić, kto wykonał działania przy zabytku bez pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków lub gdy podmiot ten nie posiada już tytułu prawnego do zabytku”.

Kiedy wojewódzki konserwator odstąpi od wydania nakazu

Jak wynika z uzasadnienia do ustawy, w pewnych sytuacjach konserwator odstąpi od wydania decyzji nakazującej przywrócenie zabytku do poprzedniego stanu lub uporządkowanie terenu. Mianowicie w myśl nowo dodanego ust. 1a w art. 45 u.o.z. konserwator wydaje decyzję o odstąpieniu, jeżeli prace konserwatorskie lub restauratorskie, roboty budowlane, badania konserwatorskie, badania architektoniczne lub inne działania przy zabytku wpisanym do rejestru będą wykonane:

• bez wymaganego pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków lub
• w sposób odbiegający od zakresu i warunków określonych w pozwoleniu lub przemieszczenie zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru bez wymaganego pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków, lub
• w sposób odbiegający od zakresu i warunków określonych w pozwoleniu,
• ale jednocześnie te działania:
• nie powodują jego zniszczenia, uszkodzenia lub
• nie skutkują niewłaściwym korzystaniem z zabytku i nie zachodzi potrzeba uporządkowania terenu.

Wojewódzki konserwator zabytków może przy tym nałożyć obowiązek wykonania w określonym terminie, nie krótszym niż miesiąc, dokumentacji wykonanych prac, robót lub badań.

Uzasadnienie do projektu ustawy wyjaśnia, że art. 45 u.o.z.o. odnosi się do przypadków, w których działania zostały już zakończone i nie ma potrzeby ich wstrzymywania, a jednocześnie konieczne jest usunięcie skutków działań wykonanych bez pozwolenia wojewódzkiego konserwatora. „Przepis ten w obecnym brzmieniu nie przewiduje wprost możliwości odstąpienia od nałożenia określonych w ust. 1 obowiązków, jeżeli wykonane działania nie powodują jego zniszczenia, uszkodzenia lub nie skutkują niewłaściwym korzystaniem z zabytku i nie zachodzi potrzeba uporządkowania terenu. Z praktyki orzeczniczej organów ochrony zabytków wynika, że takie sytuacje się zdarzają, w związku z tym obecnie stosuje się wykładnię celowościową tego przepisu, zakładającą, że WKZ może wydać taką decyzję” – wynika z uzasadnienia.

►Komentarz. Warto zwrócić uwagę, że brzmienie przepisu, inaczej niż uzasadnienie, wskazuje, że WKZ w sytuacji w nim opisanej obowiązkowo odstępuje od wydania decyzji nakazowej. Taka decyzja może być zastąpiona decyzją nakładającą obowiązek wykonania w określonym terminie, nie krótszym niż miesiąc, dokumentacji wykonanych prac, robót lub badań.

Ułatwienia w działaniu w sytuacjach nagłych

Konserwator będzie mógł szybciej zareagować, jeśli w trakcie wykonywania działań określonych w pozwoleniu wystąpiły nowe fakty lub okoliczności, które mogą doprowadzić do uszkodzenia lub zniszczenia zabytku. Zamiast wznowienia postępowania – od razu zmieni lub cofnie wydane pozwolenie

►Tak jest. Obecnie w powyższych sytuacjach wojewódzki konserwator zabytków (art. 47 ust. 1 u.o.z.) lub minister właściwy d.s. kultury i ochrony dziedzictwa narodowego (art. 47 ust. 2 u.o.z.) mogą wznowić postępowanie w sprawie wydanego pozwolenia, a dopiero w dalszej kolejności – mogą je zmienić lub cofnąć w drodze decyzji.

►Tak będzie. Po zmianach w wypadku pojawienia się nowych faktów w trakcie prac lub badań, które mogą zagrozić zabytkowi, zarówno wojewódzki konserwator zabytków, jak i minister zamiast wznowienia postępowania będą mieli od razu możliwość zmiany lub cofnięcia pozwolenia w drodze decyzji.

„Nowe brzmienie art. 47 ustawy o ochronie zabytków spowoduje wyeliminowanie dwuetapowej procedury wznowienia postępowania. Zmiana lub cofnięcie pozwolenia będzie w wyniku tego zabiegu traktowane jako nowa sprawa” – wyjaśniono w opinii sporządzonej na zlecenie Kancelarii Senatu.

Ponadto nowy art. 47 ust. 3 u.o.z. da wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków uprawnienie do wstrzymania wykonania pozwolenia, jeżeli istnieje prawdopodobieństwo, że pozwolenie zostanie zmienione lub cofnięte. Oznacza to, że konserwator będzie miał możliwość wstrzymania wykonania działań wynikających z pozwolenia, już w sytuacji gdy pojawią się wątpliwości co do sposobu realizacji prac, które mogą zagrażać zabytkowi.

Jednocześnie zgodnie z nowo dodanym ust. 4 w art. 47 u.o.z. „postanowienie o wstrzymaniu wykonania pozwolenia wygasa po trzech miesiącach, jeżeli wojewódzki konserwator zabytków nie wyda decyzji o zmianie lub cofnięciu pozwolenia w tym okresie”. Jest to zatem określenie maksymalnego terminu, w którym konserwator będzie musiał podjąć decyzję o dalszym losie pozwolenia. Taka regulacja ma zapobiegać sytuacji, w której pozwolenie byłoby wstrzymane bez ostatecznego rozstrzygnięcia przez zbyt długi czas.

Uzasadnienie do projektu ustawy wskazuje, że „zmiana w obszarze art. 47 ust. 1 u.o.z. ma na celu uproszczenie procedury zmiany lub cofnięcia pozwolenia poprzez wyłączenie w niej trybu wznowienia postępowania”.

Dlaczego według ustawodawcy będzie prościej i łatwiej? Jak wyjaśnia uzasadnienie, „procedura wznowienia postępowania unormowana w przepisach k.p.a. zmierza do rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy zakończonej decyzją ostateczną wydaną w wyniku wadliwie przeprowadzonego postępowania. Zmiana lub cofnięcie pozwolenia, o którym mowa w art. 36 ust. 1 u.o.z., na podstawie przesłanek sformułowanych w art. 47 ust. 1 u.o.z. nie wymaga dwuetapowej procedury charakterystycznej dla tego środka – najpierw ustalenia czy przesłanki do jego wznowienia rzeczywiście istnieją, a następnie rozstrzygnięcia sprawy co do istoty. Nowe fakty lub okoliczności, mogące doprowadzić do uszkodzenia lub zniszczenia zabytku, które wystąpiły w trakcie wykonywania działań określonych w pozwoleniu, nie są tożsame ze wskazanymi w art. 145 par. 1 pkt 5 k.p.a. istotnymi dla sprawy nowymi okolicznościami faktycznymi lub nowymi dowodami istniejącymi w dniu wydania decyzji. Przesłanka wystąpienia nowych faktów lub okoliczności, o której mowa w art. 47 ust. 1, obejmuje również takie, które zaistniały po wydaniu decyzji ostatecznej. Stąd wniosek, że badanie przedmiotowej przesłanki powinno odbywać się w ramach nowej sprawy administracyjnej, której przedmiotem jest zmiana lub cofnięcie pozwolenia, a nie wznowionego postępowania”.

Podobne ułatwienia konserwator zyska od lutego 2026 r. również w stosunku do zabytków wpisanych na Listę Skarbów Dziedzictwa.

Jak wskazano w uzasadnieniu zmiana związana z rezygnacją z postępowania wznowieniowego powoduje konieczność wprowadzenia odrębnej regulacji – poza postępowaniem wznowieniowym – dotyczącej wstrzymania wykonania pozwolenia konserwatorskiego (w razie uruchomienia procedury zmiany lub uchylenia pozwolenia). Przy czym postanowienie w tym przedmiocie ma charakter czasowy.

Doprecyzowanie właściwości miejscowej konserwatora

Nowelizacja wprowadza do u.o.z. nowy art. 93a, który doprecyzuje zasady określania właściwości miejscowej wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Zgodnie z nowym przepisem właściwość miejscową wojewódzkich konserwatorów zabytków będzie się ustalać według miejsca:

• położenia zabytku nieruchomego;
• przechowywania zabytku ruchomego.

Nowe przepisy mają się też odnieść do kwestii szczególnej: sytuacji, gdy zabytek nieruchomy położony jest na terenie dwóch lub więcej województw. Wówczas w myśl art. 93a ust. 2 u.o.z. właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków wyznaczy minister właściwy d.s. kultury i ochrony dziedzictwa narodowego w drodze postanowienia.

Z uzasadnienia załączonego do złożonego w Sejmie projektu ustawy wynika, że intencją ustawodawcy było kompleksowe unormowanie właściwości organów ochrony zabytków. Nowy przepis będzie stanowić lex specialis od reguł przewidywanych w art. 21 par. 1 k.p.a.

W myśl ust. 3 „wojewódzki konserwator zabytków właściwy w dniu wszczęcia postępowania dotyczącego zabytku ruchomego pozostaje właściwy do czasu jego zakończenia”. Uzasadnienie wyjaśnia, że wprowadzono zasadę utrwalenia właściwości miejscowej wojewódzkiego konserwatora zabytków, jeśli w toku prowadzonej sprawy dotyczącej zabytku ruchomego zmieniło się miejsce jego przechowywania. „WKZ właściwy w dniu wszczęcia postępowania dotyczącego zabytku ruchomego pozostanie właściwy do czasu jego zakończenia” – wskazuje uzasadnienie.

Ważne! Ustawa zawiera także regulację przejściową, zachowującą dotychczasową właściwość miejscową wojewódzkiego konserwatora zabytków w sprawach wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie ustawy. ©℗