Czy jednostka samorządu terytorialnego może zamknąć bibliotekę? W dobie oszczędności to pytanie stawia wiele jednostek. Regionalne izby obrachunkowe jednoznacznie wskazują, że nie. Ale niektóre JST mogą znaleźć sposób na ograniczenie kosztów.

Biblioteki publiczne są samorządowymi instytucjami kultury, a zatem podlegają rygorystycznym zasadom finansowania z budżetu samorządowego.

Zasady finansowania bibliotek

Funkcjonowanie bibliotek dodatkowo jest uregulowane m.in. w ustawie z 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (dalej: u.b.). W myśl jej art. 8 organizatorami bibliotek są:

  • ministrowie i kierownicy urzędów centralnych oraz
  • jednostki samorządu terytorialnego.

Ponadto organizatorami bibliotek mogą być także: osoby fizyczne; osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej.

Zgodnie z art. 9 u.b. organizator zapewnia warunki działalności i rozwoju biblioteki, odpowiadające jej zadaniom. Organizator ma obowiązek zapewnić w szczególności: lokal oraz środki na: wyposażenie, prowadzenie działalności bibliotecznej, zwłaszcza zakup materiałów bibliotecznych, doskonalenie zawodowe pracowników.

W myśl zaś art. 28 ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (dalej: u.o.p.d.k.) przychodami instytucji kultury są:

  • przychody z prowadzonej działalności, w tym ze sprzedaży składników majątku ruchomego,
  • przychody z najmu i dzierżawy składników majątkowych,
  • dotacje podmiotowe i celowe z budżetu państwa lub jednostki samorządu terytorialnego,
  • środki otrzymane od osób fizycznych i prawnych oraz z innych źródeł.

Ponadto organizator przekazuje instytucji kultury środki finansowe w formie dotacji:

  • podmiotowej – na dofinansowanie działalności bieżącej w zakresie realizowanych zadań statutowych, w tym na utrzymanie i remonty obiektów;
  • celowej na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji;
  • celowej na realizację wymienionych zadań i programów.

Konstrukcja ostatniego przepisu wskazuje, że organizator (w tym – jednostka samorządowa) ma określone obowiązki względem instytucji kultury związane z przekazywaniem dotacji podmiotowej oraz celowych. W praktyce może to stanowić duże wyzwanie dla jednostki samorządu terytorialnego.

Przekazanie zadań innej jednostce

Ustawodawca nałożył prawny obowiązek prowadzenia bibliotek przez poszczególne kategorie jednostek samorządu terytorialnego. W art. 18 u.b. postanowił, że biblioteki publiczne służą zaspokajaniu potrzeb oświatowych, kulturalnych i informacyjnych ogółu społeczeństwa oraz uczestniczą w upowszechnianiu wiedzy i kultury. Bibliotekami publicznymi są:

  • Biblioteka Narodowa oraz
  • biblioteki jednostek samorządu terytorialnego.

Jednocześnie postanowił, że biblioteka publiczna może stanowić samodzielną instytucję kultury albo wchodzić w skład innej instytucji kultury, w tym powstałej w wyniku połączenia, o którym mowa w art. 13 ust. 7 u.b. Z kolei zgodnie z art. 19 w ust. 2 u.b. gmina organizuje i prowadzi co najmniej jedną gminną bibliotekę publiczną, wraz z odpowiednią liczbą filii i oddziałów oraz punktów bibliotecznych. W myśl natomiast ust. 3 „powiat organizuje i prowadzi co najmniej jedną powiatową bibliotekę publiczną. Zadania powiatowej biblioteki publicznej może wykonywać, na podstawie porozumienia, wojewódzka lub gminna biblioteka publiczna działająca i mająca swoją siedzibę na obszarze powiatu”.

Zgodnie z art. 19 ust. 3 u.b. samorząd województwa organizuje i prowadzi co najmniej jedną wojewódzką bibliotekę publiczną. Dodatkowo przepis ten wskazuje, że „na zasadzie fakultatywności, biblioteki samorządowe mogą zawierać, za zgodą organizatora, porozumienia z innymi bibliotekami i instytucjami w sprawie wspólnego prowadzenia obsługi bibliotecznej określonych obszarów i środowisk”.

Wynika z tego, że w przypadku powiatu ustawodawca wprowadził wyjątek dopuszczający wykonywanie zadań biblioteki powiatowej przez inną samorządową, tj. gminną albo wojewódzką.

RIO o możliwości rezygnacji z prowadzenia biblioteki

To, że powiat nie może całkowicie zrezygnować z prowadzenia biblioteki, potwierdziła Regionalna Izba Obrachunkowa w Zielonej Górze w wystąpieniu pokontrolnym z 11 lutego 2025 r. (znak RIO.I.0820.22.2204). W trakcie kontroli stwierdziła ona, że „w okresie objętym kontrolą, powiat (…) nie zorganizował i nie prowadził co najmniej jednej powiatowej biblioteki publicznej. Kontrolującemu nie przedstawiono porozumienia w sprawie wykonywania zadań powiatowej biblioteki publicznej przez wojewódzką lub gminną bibliotekę publiczną działającą i mającą swoją siedzibę na obszarze powiatu. Izba dodała, że naruszono w ten sposób art. 19 ust. 3 u.b. w związku z art. 2 ust. 1, art. 4 ust. 1 pkt 7 ustawy o samorządzie powiatowym (dalej: u.s.p.), a osobą odpowiedzialną za powyższą nieprawidłowość jest starosta”.

Z przywołanych przepisów ustawy o samorządzie powiatowym wynika zaś, że powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Nadto wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie: kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. W ramach wniosku pokontrolnego RIO nakazała, aby jednostka prowadziła powiatową bibliotekę publiczną, zgodnie z art. 19 ust. 3 u.b. w związku z art. 2 ust. 1 i art. 4 ust. 1 pkt 7 u.s.p.

Ważne! Choć powiat nie może całkowicie zrezygnować z prowadzenia biblioteki, to biorąc pod uwagę art. 19 u.b., może podpisać porozumienie z zainteresowanymi jednostkami samorządowymi. Będzie to się wiązało z koniecznością partycypowania powiatu w kosztach prowadzenia biblioteki (a więc z przekazaniem dotacji). Może to być jednak rozwiązanie znacznie korzystniejsze pod względem finansowym niż samodzielne prowadzenie biblioteki. ©℗

Podstawa prawna

art. 2 ust. 1, art. 4 ust. 1 pkt 7 ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 107)