Środowiskowe dotacje celowe: więcej uprawnień dla gmin i powiatów

Na podpis prezydenta czeka ustawa z 27 listopada 2024 r. o zmianie ustawy – Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw (dalej: nowelizacja). Wśród wielu zmian, jakie zawiera, są rozwiązania, które mają ułatwić radom gmin i powiatów przygotowywanie uchwał dotacyjnych z zakresu szeroko rozumianej ochrony środowiska, w tym w ramach programu „Czyste powietrze”. Chodzi np. o uchwały ustalające zasady przyznawania dotacji wymiany źródeł ogrzewania na ekologiczne, na usuwanie azbestu czy budowę systemów retencji.

Kluczowe zmiany objęły art. 403 ustawy – Prawo ochrony środowiska (dalej: p.o.ś.). To właśnie ten przepis jest podstawą podejmowania przez rady gmin i powiatów uchwał dotacyjnych o randze przepisów prawa miejscowego (ust. 4–6). Uchwały te podlegają weryfikacji przez organy nadzoru, czyli regionalne izby obrachunkowe. W ostatnich latach RIO stosunkowo często kwestionowały przyjęte przez rady akty prawa miejscowego, uznając je za niezgodne z zakresem ustawowego upoważnienia określonego w art. 403 p.o.ś. Według Ministerstwa Klimatu i Środowiska nowelizacja ma pomóc samorządom w tworzeniu lepszego jakościowo prawa, a jednocześnie pozwoli im uniknąć interwencji izb obrachunkowych.

Szerszy krąg beneficjentów

Rada będzie mogła ustalić szerszy niż dotąd krąg beneficjentów dotacji. A to za sprawą zmian w art. 403 ust. 4 p.o.ś. Zgodnie z nowym brzmieniem: „Finansowanie ochrony środowiska i gospodarki wodnej, o którym mowa w ust. 1 i 2, może polegać na udzielaniu dotacji celowej w rozumieniu przepisów ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych z budżetu gminy lub budżetu powiatu na finansowanie lub dofinansowanie kosztów inwestycji podmiotów:

• niezaliczonych do sektora finansów publicznych lub
• jednostek sektora finansów publicznych będących gminnymi lub powiatowymi osobami prawnymi”.

Obecnie jeszcze obowiązująca wersja przepisu zawiera przykładowe wyliczenie podmiotów z kategorii „niezaliczone do jednostek sektora finansów publicznych”, posługuje się przy tym zwrotem „w szczególności np. osoby fizyczne, wspólnoty mieszkaniowe, osoby prawne czy przedsiębiorców”. W nowej wersji przepisu nie ma już tego wyliczenia, co – jak wynika z uzasadnienia załączonego do rządowego projektu – ma przyczynić się do rozwiania powstających dotąd licznych wątpliwości interpretacyjnych. Przykładowo Kolegium RIO w Łodzi w uchwale z 29 marca 2023 r. (nr 13/38/2023) zakwestionowało uchwałę rady miasta Sieradza w sprawie określenia zasad udzielania dotacji celowej na wymianę źródeł ciepła w budynkach wielorodzinnych w ramach programu „Ciepłe mieszkanie”. Izba uznała, że rada miasta, nie mając do tego uprawnień, zawęziła krąg beneficjentów programu. W uzasadnieniu RIO wyjaśniała: „Rada gminy (rada powiatu), określając zasady udzielania dotacji celowej, o której mowa w art. 403 ust. 4 prawa ochrony środowiska, może dokonać wyboru podmiotów uprawnionych do otrzymania dotacji spośród podmiotów wymienionych w punkcie pierwszym ustępu 4. Organ ten może również wskazać inne podmioty jako potencjalnych beneficjentów dotacji z uwagi na otwarty katalog tych podmiotów zamieszczony w przywołanym przepisie prawa, choć trzeba zaznaczyć, że przykładowe wyliczenie w punkcie pierwszym osób fizycznych, osób prawnych, wspólnot mieszkaniowych i przedsiębiorców jako podmiotów spoza sektora finansów publicznych powoduje, iż innymi podmiotami mogą być tylko jednostki organizacyjne bez osobowości prawnej inne niż wspólnoty mieszkaniowe. Co najistotniejsze, rada gminy nie może modyfikować danej kategorii ustawowej”.

Po wejściu w życie nowelizacji tego typu wątpliwości i spory z organami nadzoru nie powinny już występować.

Obowiązkowy zakres

Dzięki nowelizacji nie będzie również wątpliwości, jakie kompetencje ma rada gminy lub rada powiatu, ustalając zasady udzielania dotacji. W myśl zmodyfikowanego ust. 5 w art. 403 p.o.ś. „Rada gminy albo rada powiatu określi, w drodze uchwały, zasady udzielania dotacji celowej, o której mowa w ust. 4, obejmujące:

1) kryteria wyboru inwestycji do finan sowania lub dofinansowania;

2) tryb weryfikacji spełnienia kryteriów, o których mowa w pkt 1;

3) tryb postępowania w sprawie udzielania dotacji celowej i sposób jej rozliczania”.

Co do zasady, choć przepis ten został znacząco przebudowany, to jego zakres pokrywa się z brzmieniem poprzednim, natomiast ustawodawca przy wyliczeniu powyższych kompetencji rady gminy lub rady powiatu zrezygnował ze sformułowania „w szczególności”. Obecne brzmienie tego przepisu w przeszłości wielokrotnie bywało przedmiotem wątpliwości interpretacyjnych – właśnie z tego powodu, że upoważnienie ustawowe dla rady gminy i rady powiatu za sprawą sformułowania „w szczególności” pozostawało otwarte. W zmienionej wersji kompetencje rady zostały wskazane konkretnie, nie powinno więc być już wątpliwości, że w uchwale musi ona uregulować aspekty wymienione w punktach 1–3.

Co można uregulować

Ze zmianą w art. 403 ust. 5 p.o.ś. ściśle wiąże się nowo dodany ust. 5a, który wskazuje, co rada może uregulować w uchwale fakultatywnie. W jego myśl: „rada gminy albo rada powiatu w uchwale, o której wyżej mowa w ust. 5, może także określić:

1) kategorie podmiotów niezaliczonych do sektora finansów publicznych uprawnionych do otrzymania dotacji celowej;

2) dodatkowe kryteria lub warunki, jakie będą musiały zostać spełnione przez podmiot lub jednostkę ubiegające się o udzielenie dotacji celowej, w tym kryteria lub warunki wynikające z wymagań określonych w przepisach odrębnych lub w umowie zawartej przez gminę albo powiat z Narodowym Funduszem albo z wojewódzkim funduszem, w ramach której gmina albo powiat otrzymuje dotację,

3) tryb weryfikacji spełnienia kryteriów lub warunków, o których mowa wyżej w punkcie 2”.

Powyższe przepisy dają gminom i powiatom możliwość wskazania nie tylko wybranych kategorii podmiotów, które będą mogły uzyskać dotację, lecz także szczegółowych kryteriów lub warunków, jakie będą musiały spełnić podmioty, w tym także wynikających z wymagań określonych w przepisach odrębnych lub umowie dotacji zawartej przez gminę lub powiat z Narodowym Funduszem lub Wojewódzkim Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Inaczej mówiąc: nie będzie już wątpliwości co do tego, że radni powiatu lub gminy mogą wprowadzić w uchwale w przedmiocie zasad udzielenia dotacji celowej dodatkowego kryterium dotyczącego określonej cechy, jaką musi mieć potencjalny beneficjent dotacji celowej, np. odnośnie do tytułu prawnego do nieruchomości objętej przedsięwzięciem lub określonego poziomu dochodu. Dzięki zmianom można będzie także uwzględnić dodatkowe warunki wskazane we wdrażanym przez daną gminę programie priorytetowym Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej lub Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, np. dotyczące zasad kontroli, jeżeli przy udzielaniu dotacji celowej powiat lub gmina będą wykorzystywały środki pochodzące z dotacji przyznanej im przez te fundusze.

Przepisy przejściowe

Ustawodawca przewidział przepisy przejściowe, a w ich ramach m.in. utrzymanie w mocy dotychczasowych uchwał dotacyjnych – do czasu podjęcia nowych, które będą już uwzględniały stan prawny po nowelizacji (art. 24 nowelizacji). Ponadto doprecyzował, że do uchwał dotacyjnych przyjętych przed nowelizacją będą miały zastosowanie dotychczasowe przepisy.

Nie zmieniły się natomiast pozostałe podstawowe zasady określone w art. 403 ust. 1–2 p.o.ś. Z nich zaś wynika, jakie zadania są przypisane gminie, a jakie powiatowi, z jednoczesnym zastrzeżeniem, że na podane zadania jednostki te muszą przeznaczać środki w pewnej minimalnej wysokości, tj. nie mniejszej niż kwota wpływów z opłat i kar za szeroko rozumiane naruszenie przepisów w zakresie ochrony środowiska.

Podsumowując, zmiany są korzystne dla samorządów – dają im więcej „elastyczności” w ustalaniu zasad udzielania dotacji i mogą usprawnić proces legislacyjny. Większość przepisów wejdzie w życie 14 dni od ogłoszenia w Dzienniku Ustaw. ©℗