Ustawa Kamilka bez tajemnic: odpowiedzi na 30 pytań, które często zadają dyrektorzy szkół, nauczyciele i rodzice

Pomimo że nowelizacja weszła w życie 15 lutego br., to jej przepisy wciąż budzą wiele wątpliwości. Przypomnijmy, że od 15 lutego br. ustawa wprowadziła poszerzony obowiązek weryfikowania niekaralności osób zajmujących się małoletnimi, a od sierpnia br. jednostki, instytucje i firmy zajmujące się dziećmi muszą mieć opracowane standardy ochrony małoletnich. Niestety przepisy są różnie interpretowane, a często bywają błędnie rozumiane. O czym m.in. świadczy to, że w ostatnim czasie Krajowy Rejestr Karny został zasypany wnioskami o wydanie zaświadczeń, których dyrektorzy często wymagają od pracowników „na wszelki wypadek”. Porządkujemy wiedzę i odpowiadamy na niektóre pytania, przytaczamy przy tym stanowiska Ministerstwa Sprawiedliwości i Ministerstwa Edukacji Narodowej.

1. Zatrudnieni „od zawsze”

Odpowiedź: Nie można. Tylko bowiem pracownicy, którzy są zatrudniani od 15 lutego 2024 r., kiedy to wszedł w życie obowiązek weryfikowania w rejestrach osób zajmujących się małoletnimi, muszą przedstawiać zaświadczenie z Krajowego Rejestru Karnego (KRK). Z kolei osoby zatrudnione przed 15 lutego 2024 r. dyrektor szkoły może jedynie poprosić o dobrowolne przedstawienie wyciągu z KRK oraz o zgodę na przetwarzanie danych osobowych w celu weryfikacji w Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym (RSPnTS).

2. Konsekwencje przekroczenia uprawnień przez pracodawcę

Odpowiedź: Pracodawca może zostać ukarany. Wynika to z art. 24 ustawy z 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym i ochronie małoletnich (dalej: ustawa o ochronie małoletnich), w myśl którego: „Kto bez uprawnienia uzyskuje z rejestru z dostępem ograniczonym informację o osobie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”.

3. Nowi pracownicy, jeśli mają kontakt z dziećmi

Odpowiedź: Tylko te osoby, które będą miały kontakt z dziećmi. Przez „kontakt z dziećmi” należy rozumieć wymienione w art. 21 ust. 1 ustawy o ochronie małoletnich następujące aktywności: wychowanie, edukacja, wypoczynek, leczenie, świadczenie porad psychologicznych, rozwój duchowy, uprawianie sportu lub realizacja innych zainteresowań przez małoletnich, lub opieka nad dziećmi. Nie ma konieczności weryfikowania w rejestrach osób, które w żaden sposób nie będą uczestniczyć kontaktach z dziećmi. Jednak w praktyce co do zasady trudno sobie wyobrazić, że dozorca pracujący na korytarzu w szkole, konserwator czy kucharka wydająca posiłki nie będą mieli kontaktu z dziećmi. Zatem wiele jednostek decyduje się na sprawdzanie niekaralności wszystkich pracowników zatrudnianych w jednostce za ich zgodą.

4. Osoby prowadzące zajęcia dodatkowe

Odpowiedź: Wszystkie wymienione osoby powinny mieć aktualne zaświadczenia i wyciągi z rejestrów KRK. Obowiązek sprawdzenia tych osób mają ich pracodawcy lub organizatorzy określonej działalności. Dyrektor szkoły, podpisując umowę z firmą czy instytucją na prowadzenie działalności związanej z edukacją lub innymi zainteresowaniami dzieci do 18. roku życia, musi się upewnić, że owa firma realizuje obowiązki wynikające z ustawy o ochronie małoletnich. Ma przy tym prawo wymagać od tej firmy, by to potwierdziła. Postanowienia o tym można zawrzeć w umowie stron.

5. Opiekun wycieczki po zakładzie pracy

Odpowiedź: Tak. Obowiązek weryfikacji dotyczy każdej osoby, która w ramach wykonywania swoich obowiązków służbowych może mieć kontakt z osobami poniżej 18. roku życia. W związku z powyższym, jeśli pracownik firmy będzie opiekunem wycieczki szkolnej na terenie zakładu produkującego bombki, powinien przedłożyć swojemu pracodawcy informację z KRK.

6. Psycholog i specjaliści zewnętrzni

Odpowiedź: Tak. Psycholog pracujący w innej placówce, który w szkole jest zatrudniony dodatkowo do przeprowadzenia badań, również w tej szkole musi zostać zweryfikowany – mimo że w poradni został już sprawdzony. Wynika to z tego, że obowiązek weryfikacji spoczywa na każdym pracodawcy – i nie ma znaczenia forma zatrudnienia.

7. Prowadzący uroczystości i festyny

Odpowiedź: Tak. Niezależnie od tematyki uroczystości uznać należy, że w świetle ustawy o ochronie małoletnich prowadzenie uroczystości jest „inną działalnością z dziećmi”, o której mowa w art. 23 ust. 2 ustawy o ochronie małoletnich, zakazującym dopuszczania do pracy osób zamieszczonych w rejestrze.

8. Goście na uroczystościach

Odpowiedź: Nie. Ministerstwo Sprawiedliwości w odpowiedziach na takie pytania napisało, że goście zapraszani jednorazowo (np. gdy występują gościnnie z prelekcją) nie muszą być sprawdzani, jeśli w czasie takiej uroczystości nauczyciel jest ze swoimi uczniami. „Dyrektor ma obowiązek sprawdzić osoby, z którymi podpisuje umowę lub które prowadzą działalność oświatową na terenie szkoły” – wskazał resort sprawiedliwości.

9. Weteran wojenny na zajęciach

Odpowiedź: Nie. Sytuacja jest podobna jak w odpowiedzi na pytanie 8. Ministerstwo Edukacji Narodowej wyjaśniło, że „w przypadku gości, np. weteranów lub innych osób zaproszonych za zgodą dyrektora na zajęcia lub uroczystości w przedszkolu, szkole lub w placówce, podczas których opiekę nad dziećmi sprawuje nauczyciel (nauczyciele) prowadzący zajęcia i decydujący o ich przebiegu, można przyjąć, że zaproszona osoba nie prowadzi innej działalności w rozumieniu art. 21 ust. 1 ustawy, a zatem uzyskiwanie informacji o niekaralności tej osoby nie powinno być wymagane”.

Dlatego dobrze jest określić w standardach ochrony małoletnich procedurę uczestniczenia gości i rodziców w imprezach przedszkolnych lub szkolnych. Ze standardów powinna też wynikać ogólna zasada, że zapraszane mogą być wyłącznie osoby, wobec których nie zachodzi obawa, że mogą w jakikolwiek sposób stworzyć zagrożenie dla dziecka. Wszyscy zaproszeni powinni zapoznać się z zasadami organizacji wydarzeń i respektować je, przybywając do danej szkoły czy danego przedszkola.

10. Egzaminatorzy

Odpowiedź: Nie, nie podlega weryfikacji. Jak wyjaśniło Ministerstwo Sprawiedliwości, taka osoba nie wykonuje czynności wobec małoletnich, o których mowa w art. 21 ust. 1 ustawy o ochronie małoletnich.

11. Rodzice odbierający dzieci

Odpowiedź: Rodzic odbierający swoje dziecko z przedszkola nie realizuje jakichkolwiek czynności opiekuńczych wobec pozostałych dzieci. Ustawodawca powiązał obowiązek kontroli danych w rejestrach jedynie z wykonywaniem określonego rodzaju pracy.

12. Opiekun, który odbiera dziecko ze szkoły

Odpowiedź: Nie jest wymagane przedkładanie zaświadczeń z rejestrów przez osoby znane osobiście rodzicowi małoletniego albo przedstawicielowi ustawowemu dziecka. Osoba odbierająca dziecko ze szkoły na polecenie rodziców albo opiekunów prawnych nie musi więc być sprawdzana ani nie musi przedstawiać żadnego zaświadczenia z KRK.

13. Student na praktykach

Odpowiedź: W ocenie Ministerstwa Sprawiedliwości dyrektor szkoły. Ponieważ to on odpowiada za bezpieczeństwo uczniów, więc to na nim spoczywa obowiązek weryfikacji studentów, zanim zostaną dopuszczeni do zajęć.

14. Rodzice na zabawie choinkowej w przedszkolu

Odpowiedź: Zgodnie z opinią Ministerstwa Edukacji Narodowej nie muszą przedkładać żadnych zaświadczeń. I należałoby się do tej opinii przychylić, ale z tym zastrzeżeniem, że szczegółowe zasady ochrony dzieci podczas imprez przedszkolnych, w których biorą udział rodzice i opiekunowie dzieci, powinny znaleźć się w indywidualnie opracowanych dla poszczególnych jednostek standardach ochrony małoletnich.

Obowiązek przedstawienia zaświadczeń dotyczy jednak rodzica, który podczas przedszkolnej uroczystości, np. zabawy choinkowej, ma pomagać nauczycielowi w opiece nad dziećmi, mimo że nie zawarł z jednostką umowy o pracę. Organizatorem opieki nad dziećmi podczas zabawy jest jednostka oświatowa, więc nie ma zastosowania wyjątek od obowiązku wykazania niekaralności zaświadczeniem z KRK, o którym jest mowa w art. 21 ust. 10 ustawy o ochronie małoletnich.

Zgodnie z art. 21 ust. 1 i ust. 3 ustawy o ochronie małoletnich również przed dopuszczeniem osoby do innej niż stosunek pracy działalności związanej z opieką nad małoletnimi, na organizatorze takiej działalności oraz na osobie, która ma być dopuszczona do takiej działalności, ciążą obowiązki określone w art. 21 ust. 2–8 ustawy o ochronie małoletnich.

15. Wolontariusze na basenach

Odpowiedź: Tak. Każda praca, czy zarobkowa, czy wolontariacka, mieszcząca się w katalogu prac z dziećmi wskazanych w art. 21 ust. 1 ustawy o ochronie małoletnich jest objęta obowiązkiem przedstawienia zaświadczenia z KRK i weryfikacji w RSnTS. Niewątpliwie wolontariusz – choćby był to rodzic czy inny członek rodziny, np. dziadek czy babcia albo pełnoletnie rodzeństwo – powinien być poddany kontroli, gdyż podczas wycieczki sprawuje on opiekę nad dziećmi.

16. Obcokrajowiec w pracy z dziećmi

Odpowiedź: Tak. Zgodnie z art. 21 ust. 4 ustawy o ochronie małoletnich osoba mająca obywatelstwo innego państwa niż Rzeczpospolita Polska przedkłada pracodawcy lub innemu organizatorowi informację z rejestru karnego państwa obywatelstwa, uzyskiwaną do celów działalności zawodowej lub wolontariackiej związanej z kontaktami z dziećmi. Zatem kandydat do zatrudnienia przedkłada informację z rejestru przestępstw seksualnych wobec dzieci z kraju swego obywatelstwa. Jeżeli prawo państwa nie przewiduje wydawania informacji do celów działalności zawodowej lub wolontariackiej związanej z kontaktami z dziećmi, przedkłada informację z rejestru karnego tego państwa. Jeżeli w kraju obywatelstwa państwo nie prowadzi nawet rejestru karnego, kandydat do zatrudnienia mający obywatelstwo innego państwa niż Rzeczpospolita Polska składa pracodawcy lub innemu organizatorowi oświadczenie o tym fakcie wraz z oświadczeniem, że:

• nie był prawomocnie skazany w tym państwie za czyny zabronione odpowiadające przestępstwom określonym w rozdziale XIX i XXV ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, w art. 189a i art. 207 Kodeksu karnego, oraz w ustawie z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, lub za odpowiadające tym przestępstwom czyny zabronione określone w przepisach prawa obcego,
• nie wydano wobec niego innego orzeczenia, w którym stwierdzono, iż dopuścił się takich czynów zabronionych,
• nie ma obowiązku wynikającego z orzeczenia sądu, innego uprawnionego organu lub ustawy stosowania się do zakazu zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem, ze świadczeniem porad psychologicznych, z rozwojem duchowym, uprawianiem sportu lub realizacją innych zainteresowań przez małoletnich, lub z opieką nad nimi.

Zgodnie z art. 21 ust. 8 ustawy o ochronie małoletnich oświadczenia są składane pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia. Składający oświadczenie musi zawrzeć w nim klauzulę następującej treści: „Jestem świadomy odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia”. Klauzula ta zastępuje pouczenie organu o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia.

17. Prowadzący praktyki

Odpowiedź: Opiekun praktykanta powinien przedłożyć informację o niekaralności z KRK i RSnTS. Zarówno bowiem osoby bezpośrednio, jak i (choćby) pośrednio zaangażowane w działalność związaną z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem, świadczeniem porad psychologicznych, rozwojem duchowym, uprawianiem sportu lub realizacją innych zainteresowań przez małoletnich lub z opieką nad nimi są zobowiązane do przedłożenia zaświadczeń. Taką osobą jest również opiekun praktyki małoletniego.

18. Trenerzy pływania

Odpowiedź: Tak, ale tę kontrolę przeprowadza podmiot ich zatrudniający, czyli pływalnia. Przed zatrudnieniem trenerzy muszą zostać zweryfikowani w rejestrach. Umowa między szkołą a basenem powinna zawierać stosowne postanowienia o wprowadzeniu standardów ochrony małoletnich.

19. Fotograf w szkole

Odpowiedź: Tak. Fotograf, niezależnie od tego, czy prowadzi jednoosobową działalność gospodarczą, czy jest pracownikiem zakładu fotograficznego, czy zawiera z placówką umowę cywilnoprawną, musi się legitymować zaświadczeniem z KRK oraz zostać zweryfikowany w RSnTS. W przypadku gdy prowadzi on jednoosobową działalność lub zawarł umowę zlecenia ze szkołą – weryfikacji w tym drugim rejestrze dokonuje szkoła. Jeśli natomiast fotograf jest zatrudniony w innym podmiocie, to ten, wysyłając go na teren szkoły, powinien oświadczyć dyrektorowi jednostki, że legitymuje się on zaświadczeniem i został zweryfikowany.

20. Zajęcia w muzeum

Odpowiedź: W opisanej sytuacji opiekę nad dziećmi sprawują zarówno instytucja kultury, jak i szkoła. Podczas zajęć niewątpliwie z dziećmi przebywa szkolny wychowawca. Instytucja kultury jako organizator działalności kulturalno-oświatowej dla dzieci i młodzieży musi przestrzegać standardów ochrony małoletnich oraz kontrolować swoich pracowników w rejestrach. Najlepiej, jeśli dyrektor szkoły i dyrektor instytucji kultury zawrą umowę, która obejmuje m.in. kwestie regulowane przez ustawę o ochronie małoletnich.

21. Okres ustala pracodawca

Odpowiedź: Informacje z KRK nie są wydawane z określonym terminem ważności, lecz stwierdzają niekaralność w określonej dacie (tj. w dacie wydania). Ustawa o ochronie małoletnich nie zawiera żadnych postanowień co do tego, jak długo po wystawieniu można takim zaświadczeniem się legitymować. W związku z tym pracodawca może samodzielnie, w ramach ustalanej przez siebie polityki rekrutacji, ustalić jednolicie w odniesieniu do wszystkich pracowników maksymalny czas, w jakim zaświadczenie jest honorowane, licząc go od dnia jego wystawienia. W praktyce jest to najczęściej okres do trzech miesięcy.

22. Kolejna terminowa umowa

Odpowiedź: Jeśli pracodawca w standardach ochrony małoletnich postanowił, że zaświadczenie z KRK powinno zostać wystawione nie później niż np. trzy miesiące przed zatrudnieniem, i umowa jest zawierana ponownie przed upływem trzech miesięcy, a okres ważności zaświadczenia przedstawionego przy poprzedniej umowie jeszcze nie upłynął, to pracownik nie musi składać nowego. Gdyby zaś pracownik był zatrudniony przez siedem miesięcy i po upływie tego okresu przedkładał zaświadczenie z KRK, to w świetle powyższych wewnętrznych uregulowań dokument stracił ważność i do kolejnego zatrudnienia pracownik musi przestawić nowe zaświadczenie.

23. Kłopoty z uzyskaniem zaświadczeń

Odpowiedź: Rzeczywiście w myśl art. 22x ust. 6 ustawy o ochronie małoletnich, jeżeli w wyniku kontroli zostanie stwierdzone naruszenie przepisów przez kontrolowany podmiot lub występuje uzasadnione podejrzenie, że takie naruszenie mogło nastąpić, wówczas – niezależnie od przekazania zaleceń podmiotowi kontrolowanemu – wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta, marszałek województwa lub inne organy upoważnione do kontroli niezwłocznie powiadamiają o tej sytuacji policję lub prokuratora. Jednak brak zaświadczenia z powodu wadliwie działającego systemu nie powinien być w takiej sytuacji naruszeniem. Nie można bowiem obciążać kierowników jednostek za niedostosowanie systemu do obowiązującego porządku prawnego. Dlatego dyrektorzy szkół, którzy musieli podjąć trudne decyzje, aby zapewnić funkcjonowanie placówek, powinni skrupulatnie sporządzać notatki i gromadzić dowody potwierdzające, że podjęli działania w celu uzyskania zaświadczeń.

24. Kto może kontrolować

Odpowiedź: W myśl art. 22x ust. 1 ustawy o ochronie małoletnich kontrolę wykonywania obowiązków z art. 21 oraz art. 22b tej ustawy (czyli dotyczących m.in. weryfikacji zaświadczeń z KRK oraz wprowadzenia standardów ochrony małoletnich) sprawują wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta oraz marszałek województwa. Przy czym do wykonywania funkcji kontrolnych te organy mogą upoważnić pracowników podległych im urzędów marszałkowskich, powiatowych, miejskich lub gminnych lub funkcjonariuszy straży gminnych. Ponadto w myśl art. 22x ust. 3 w przypadku jednostek oświatowych „podmiotem uprawnionym do kontroli realizacji obowiązków, o których mowa w art. 21 i art. 22b ustawy o ochronie małoletnich, w zakresie swojej właściwości rzeczowej i miejscowej jest organ prowadzący jednostkę systemu oświaty, o której mowa w art. 2 pkt 1–8 ustawy z 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, lub organ sprawujący nadzór pedagogiczny nad tą jednostką, organ zarządzający lub nadzorujący inną placówkę lub prowadzenie działalności związanej z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem, świadczeniem porad psychologicznych, rozwojem duchowym, uprawianiem sportu lub realizacją innych zainteresowań przez małoletnich, lub z opieką nad nimi”.

25. Uprawnienia burmistrza, starosty i marszałka

Odpowiedź: Kontrolujący w ramach kontroli jest uprawniony do:

• wstępu wraz z niezbędnym sprzętem na teren kontrolowanego podmiotu w godz. od 8 do 18;
• żądania pisemnych lub ustnych informacji niezbędnych dla przeprowadzenia kontroli;
• żądania okazania dokumentów i udostępnienia wszelkich danych mających związek z zakresem kontroli.

Z czynności kontrolnych kontrolujący sporządza protokół, którego jeden egzemplarz doręcza kierownikowi kontrolowanego podmiotu lub kontrolowanej osobie fizycznej wraz z zaleceniami pokontrolnymi.

Jeżeli w wyniku kontroli zostanie stwierdzone naruszenie przez kontrolowany podmiot przepisów lub występuje uzasadnione podejrzenie, że takie naruszenie mogło nastąpić, niezależnie od przekazania zaleceń podmiotowi kontrolowanemu wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta, marszałek województwa lub inne podmioty uprawnione do kontroli (wskazaliśmy je w odpowiedzi na pytanie 23) niezwłocznie powiadamiają policję lub prokuratora (art. 22x ust. 4–6 ustawy o ochronie małoletnich).

26. Zawiązywanie sznurowadeł i pomoc w toalecie

Odpowiedź: Z całą pewnością nie. Tak jak do tej pory przedszkole lub placówka wychowawczo-oświatowa ma m.in. uczyć dzieci samodzielności w codziennych czynnościach. Nie ma więc przeszkód, aby opiekunka przedszkolaka pomogła mu zawiązać sznurowadła, a także pomogła w jedzeniu czy nawet w załatwieniu potrzeb fizjologicznych. Jednak pracownicy są zobowiązani do utrzymywania w takich sytuacjach profesjonalnych relacji z dziećmi – muszą podejmować działania i stosować komunikaty adekwatne do sytuacji, wieku małoletniego i jego stopnia rozwoju.

27. Komunikacja online

Odpowiedź: Jest to dopuszczalne wyłącznie w sprawach dotyczących organizacji nauki. Przy czym kontakt nauczyciela z małoletnimi powinien mieć miejsce wyłącznie w godzinach pracy placówki. Jeśli jednak zachodzi potrzeba kontaktu poza tymi godzinami, właściwą formą komunikacji z dziećmi oraz ich rodzicami są kanały służbowe (służbowy e-mail, telefon). Najlepiej, aby taki kontakt odbywał się za zgodą rodziców.

Trzeba przy tym wyraźnie odróżnić uzasadniony kontakt w sprawie organizacji nauki lub wychowania od zabronionych nauczycielowi działań. Nie wolno więc zapraszać małoletnich do miejsca zamieszkania nauczyciela, spotykać się z dziećmi poza czasem oficjalnie przeznaczonym na naukę i wychowanie, utrzymywać kontaktów z dziećmi przez prywatne kanały komunikacji (np. prywatne telefony, e-maile, komunikatory internetowe, profile w mediach społecznościowych).

28. Upominki dla nauczycieli i wychowawców

Odpowiedź: Sama lex Kamilek nie zakazuje wręczania okolicznościowych upominków od klasy, a dyrektor każdej jednostki powinien określić obszar takiej aktywności dzieci i rodziców w standardach ochrony małoletnich.

A co o tym sądzi Ministerstwo Sprawiedliwości? „Nauczyciele mogą przyjmować symboliczne upominki, jak kwiaty czy czekoladki, w związku z okazjami (np. zakończenie roku szkolnego, Dzień Nauczyciela). Nie mogą jednak akceptować większych prezentów, pieniędzy czy kart podarunkowych, które mogłyby sugerować korzyść majątkową w zamian za np. lepsze oceny” – wskazało ministerstwo w odpowiedzi na podobne pytanie.

29. Rozmowy z dzieckiem sam na sam

Odpowiedź: Jest to możliwe, jeśli dotyczy nauki, wychowania czy edukacji. Szkoła jest nie tylko miejscem, gdzie dziecko może rozwijać swoje umiejętności i zainteresowania, lecz także miejscem, gdzie może wyartykułować swoje problemy, z którymi mierzy się poza środowiskiem szkolnym. Jednak należy pamiętać, że utrzymywanie indywidualnych kontaktów z dzieckiem wymaga szacunku, zachowania poufności wszystkich informacji dotyczących małoletnich oraz ich rodziców. Ponadto kontakt nauczyciela z dzieckiem może się niekiedy rozszerzać poza budynek szkoły, np. w sytuacji przygotowywania ucznia do konkursu albo olimpiady.

30. Przytulanie dziecka

Odpowiedź: Nie. Wprowadzanie takich regulacji w standardach ochrony małoletnich jest swego rodzaju nadgorliwością ze strony dyrekcji placówki. Jak zauważyło Ministerstwo Sprawiedliwości, ustawa nie zawiera przepisów, które zabraniałyby dzieciom przytulić się do nauczyciela.

Nie ma wątpliwości, że w placówce, która spełnia standardy ochrony dzieci, nie mogą pracować osoby mogące zagrażać bezpieczeństwu dziecka. Ponadto trzeba mieć na uwadze, że dzieci w wieku żłobkowym, przedszkolnym lub uczęszczające do niższych klas szkolnych potrzebują niejednokrotnie wsparcia w postaci przytulenia. „W standardach ochrony dzieci zalecamy jedynie, aby nie robić nic wbrew woli dziecka. Nauczyciel powinien zawsze kierować się swoim profesjonalnym osądem – słuchać, obserwować i odnotowywać reakcję dziecka, a najlepiej – zapytać o jego zgodę na kontakt fizyczny. Przed przytuleniem, pogłaskaniem czy wzięciem dziecka na kolana, aby na przykład je pocieszyć lub uspokoić, należy zapytać je, czy tego potrzebuje” – wskazał resort. ©℗