Obciążenie bliskich opłatą za pobyt w DPS. Sądy coraz częściej idą na rękę niepłacącym

„Automatyczne włączenie wszystkich ustawowo wskazanych osób do grona ponoszących odpowiedzialność finansową za pobyt w DPS i uzależnienie tej odpowiedzialności wyłącznie od wysokości uzyskiwanych dochodów (co miało miejsce w sprawie), w niektórych sytuacjach byłoby niemożliwe do pogodzenia z zasadą sprawiedliwości społecznej i dyrektywami demokratycznego państwa prawa”– to teza wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z 25 czerwca 2024 r. w sprawie o sygn. akt IV SA/Wr 635/23.

Gdy rodzic nie spełniał swojej funkcji

Wrocławski WSA rozpatrywał skargę na decyzję prezydenta miasta W., który ustalił skarżącej opłatę za pobyt ojca w DPS w wysokości 2193,30 zł miesięcznie. Skarżąca złożyła wniosek o zwolnienie z odpłatności na podstawie art. 64 ustawy o pomocy społecznej. Załączyła do wniosku wyrok z orzeczeniem rozwodu z winy ojca, w którym postanowiono m.in. o eksmisji ojca skarżącej, zaświadczenie komornika o wyegzekwowaniu alimentów od dłużnika alimentacyjnego, pismo z komisariatu policji informujące o toczącym się postępowaniu dotyczącym znęcania się oraz sprowadzenia bezpośredniego niebezpieczeństwa w postaci wybuchu gazu, a także dokumenty z prokuratury, z których wynikało, że ojciec został uznany za winnego pobicia jej matki.

Prezydent wydał decyzję odmawiającą zwolnienia. W uzasadnieniu decyzji wskazał, że nie są spełnione przesłanki ani do obligatoryjnego, ani do fakultatywnego zwolnienia – w tym drugim przypadku z uwagi na wysoki dochód rodziny umożliwiający ponoszenie odpłatności.

Samorządowe Kolegium Odwoławcze w Wałbrzychu utrzymało decyzję w mocy. Wskazało, że orzekając co do fakultatywnego zwolnienia organ administracji publicznej działał w ramach uznania administracyjnego: po analizie dochodów i stałych wydatków prezydent miał prawo odmówić zwolnienia. Jako argument wskazano, że zwolnienie skarżącej z odpłatności doprowadziłoby do ponoszenia większej opłaty przez gminę, która dysponuje ograniczonymi finansami na udzielenie pomocy osobom potrzebującym. Wskazano również, że skarżąca nie przedstawiła dokumentów, o których mowa w art. 64a u.p.s., czyli prawomocnego orzeczenia sądu o pozbawieniu mieszkańca DPS władzy rodzicielskiej nad osobą zobowiązaną lub prawomocnego orzeczenia sądu o skazaniu za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego popełnione na szkodę osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty, jej zstępnego, małoletniego lub pełnoletniego nieporadnego ze względu na wiek, stan psychiczny lub fizyczny rodzeństwa lub jej rodzica ‒ w związku z czym nie można orzec o obligatoryjnym zwolnieniu z odpłatności.

WSA we Wrocławiu uchylił decyzje organów obu instancji. W uzasadnieniu wyroku wskazał, że wyrażenia „przedstawi prawomocne orzeczenie” nie można rozumieć w ten sposób, iż to wyłącznie osoba zobowiązana ma przedłożyć stosowny dokument. Inicjatywa dowodowa spoczywa również na organie administracji publicznej, który ma uprawnienia, aby ustalić, czy w stosunku do pensjonariusza DPS zapadł prawomocny wyrok skazujący; tym bardziej że skarżąca uprawdopodobniła to pismem z komisariatu policji. Dalej sąd zauważył, że nie sposób oczekiwać, aby osoba przechowywała dokumenty sprzed lat, spodziewając się zmiany prawa. Zasygnalizował możliwość rozważenia zwolnienia fakultatywnego z uwagi na brak więzi rodzinnych i rażące naruszenie obowiązków rodzinnych przez mieszkańca DPS w stosunku do jego córki. I dodał, że uzależnienie ponoszenia opłaty za pobyt w DPS wyłącznie od sytuacji finansowej, bez odniesienia się do sytuacji rodzinnej osoby zobowiązanej, byłoby niemożliwe do pogodzenia z zasadą sprawiedliwości społecznej.

Inne wyroki

Omówione wyżej orzeczenie nie jest jedynym, które nakazuje uwzględnić zasady sprawiedliwości społecznej. Co więcej, w orzecznictwie sądów administracyjnych jest zauważalna tendencja odchodzenia od ścisłej i formalistycznej interpretacji prawa na rzecz wykładni przychylnej osobie zobowiązanej do ponoszenia odpłatności za pobyt członka rodziny w DPS. Przykładowo można wskazać następujące orzeczenia:

► Wyrok WSA w Krakowie z 22 kwietnia 2024 r. (sygn. akt III SA/Kr 169/24). Skarżący ubiegał się o zwolnienie z ustalonej przez wójta gminy G. opłaty za pobyt ojca w DPS, ale zostało to uwzględnione jedynie częściowo. W uzasadnieniu wójt wskazał, że nie ma jednoznacznych dowodów, które świadczyłyby o rażącym naruszeniu obowiązków rodzicielskich przez ojca skarżącego, choć z zeznań świadków wynikało, że ojciec stosował przemoc psychiczną, płacił minimalne kwoty na utrzymanie, nie był zainteresowany życiem rodzinnym. Decyzja została utrzymana przez SKO w Tarnowie. WSA w Krakowie uchylił jednak decyzje obu organów. W uzasadnieniu wskazał, że obowiązki rodzinne powinny być interpretowane szeroko – nie tylko poprzez obowiązki z kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (m.in. piecza nad osobą i majątkiem dziecka, troszczenie się o rozwój dziecka), w tym pojęciu mieszczą się bowiem również powinności czysto społeczne i moralne. „Niedopełnieniem obowiązku rodzinnego jest takie zachowanie, które prowadzi do zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych” ‒ wskazano. Ponownie zauważono podobieństwo obowiązku odpłatności za pobyt mieszkańca w DPS do obowiązku alimentacyjnego. Organom obu instancji zarzucono nieprawidłową ocenę materiału dowodowego.

► Wyrok WSA w Poznaniu z 8 marca 2023 r. (sygn. akt II SA/Po 12/23). Skarżąca D.A. została obciążona odpłatnością za pobyt w DPS ojca, który porzucił rodzinę w latach 80. XX w. i został skazany za przestępstwo w związku z niepłaceniem alimentów. Wójt gminy P. odmówił zwolnienia z odpłatności, wskazując, że skarżąca nie znajduje się w trudnej sytuacji materialnej. SKO utrzymało zaskarżoną decyzję w mocy. Decyzje organów obu instancji uchylił jednak sąd administracyjny. W uzasadnieniu wyroku WSA w Poznaniu stwierdził, że „Gdyby uznać, tak jak uczyniło to SKO, że mimo przedstawionych okoliczności faktycznych nadal istnieją podstawy do odmowy zwolnienia z odpłatności, decyzja taka godziłaby w elementarne poczucie sprawiedliwości”. W uzasadnieniu powołano się również na pogląd Naczelnego Sądu Administracyjnego, że orzekając w przedmiocie zwolnienia z odpłatności za DPS, organy administracji publicznej powinny odnieść się do zasad współżycia społecznego i wartości chronionych przez porządek prawny.

Zaprezentowany nowy kierunek w orzecznictwie należy ocenić pozytywnie. Chociaż w prawie administracyjnym nie stosuje się odniesień do klauzul generalnych, to można stwierdzić, że przy orzekaniu w przedmiocie zwolnienia z ponoszenia opłaty organ administracji publicznej powinien uwzględniać wartości podobne do „zasad współżycia społecznego”. Sama opłata za pobyt członka rodziny w DPS ma charakter publicznoprawny, jednak konstrukcja prawna przepisów dotyczących opłaty jest podobna do obowiązku alimentacyjnego, co zauważył NSA w uchwale 7 sędziów podjętej 11 czerwca 2018 r. (sygn. akt I OPS 7/17). W kodeksie rodzinnym i opiekuńczym w art. 144[1] wskazano, że zobowiązany może się uchylić od wykonania obowiązku alimentacyjnego względem uprawnionego, jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Zmiany legislacyjne

Wykładnia przepisów na korzyść osób zobowiązanych, coraz bardziej zauważalna w orzecznictwie, jest niewątpliwie pokłosiem zmian legislacyjnych, które miały miejsce w latach 2019‒2021.

Przypomnijmy, że zgodnie z art. 61 ust. 1 u.p.s. zobowiązani do ponoszenia opłaty za pobyt w DPS są mieszkaniec, następnie małżonek, zstępni i wstępni mieszkańca, a w ostatniej kolejności – gmina kierująca mieszkańca. Przy czym małżonek, zstępni i wstępni mieszkańca ponoszą odpłatność, jeżeli dochód na osobę w rodzinie przekracza 300 proc. kryterium dochodowego. Ustalona w ten sposób kwota wynosi (na dzień przygotowania artykułu) 2336 zł w przypadku osoby samotnie gospodarującej oraz 1800 zł na osobę w rodzinie.

Istnieją jednak dwa tryby ubiegania się o zwolnienie z odpłatności. Pierwszy, tzw. obligatoryjny, został uregulowany w art. 64a u.p.s., gdzie wskazano, że osobę obowiązaną do wnoszenia opłaty za pobyt mieszkańca domu w DPS zwalnia się całkowicie z tej opłaty, na jej wniosek, pod warunkiem że przedstawi prawomocne orzeczenie sądu o pozbawieniu tego mieszkańca władzy rodzicielskiej nad tą osobą (i oświadczy, że władza rodzicielska nie została przywrócona) lub prawomocne orzeczenie sądu o skazaniu tego mieszkańca za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego popełnione na szkodę osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty, jej zstępnego, małoletniego lub pełnoletniego nieporadnego ze względu na wiek, stan psychiczny lub fizyczny rodzeństwa lub jej rodzica, chyba że skazanie uległo zatarciu. Zwolnienia te obejmują zstępnych osoby zwolnionej z opłaty za pobyt mieszkańca DPS.

Drugi, fakultatywny, tryb został przedstawiony w art. 64 u.p.s., gdzie w pkt 1‒7 wymieniono przykładowe przesłanki zwolnienia z odpłatności, przy czym katalog przyczyn zwolnienia ma charakter otwarty, o czym świadczy posłużenie się przez ustawodawcę sformułowaniem „w szczególności”. W pierwszej kolejności warto zwrócić uwagę na dwie przesłanki dodane przez ustawę o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (dalej: nowelizacja), która weszła w życie 4 października 2019 r. W art. 64 u.p.s. nowelizacja dodała pkt 5 i 6, zgodnie z którymi osobę wnoszącą opłatę lub obowiązaną do wnoszenia opłaty można zwolnić na jej wniosek z tego obowiązku, gdy:

„5) osoba obowiązana do wnoszenia opłaty lub jej rodzic przebywała w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka lub placówce opiekuńczo-wychowawczej, na podstawie orzeczenia sądu o ograniczeniu władzy rodzicielskiej osobie kierowanej do domu pomocy społecznej lub mieszkańcowi domu;

6) osoba obowiązana do wnoszenia opłaty przedstawi wyrok sądu oddalający powództwo o alimenty na rzecz osoby kierowanej do domu pomocy społecznej lub mieszkańca domu”.

Ponadto w ramach powyższej nowelizacji w art. 64a u.p.s. dodano kolejną przesłankę obligatoryjnego zwolnienia ‒ gdy osoba zobowiązana przedstawi prawomocne orzeczenie sądu o skazaniu za umyślne przestępstwo popełnione z użyciem przemocy na szkodę osób wymienionych w tym przepisie. W uzasadnieniu do projektu nowelizacji zapisano, że „Zmiana wychodzi naprzeciw postulatom osób, których rodzice zostali skierowani do domu pomocy społecznej, a w przeszłości zachowywali się w stosunku do swoich dzieci w sposób rażąco naganny”.

Następnie kolejną nowelizacją, czyli ustawą o zmianie ustawy o pomocy społecznej, która weszła w życie 27 stycznia 2022 r., dodano w art. 64 u.p.s. pkt 7 jako dodatkową przesłankę zwolnienia fakultatywnego. Zgodnie z nim osoba obowiązana może być zwolniona z odpłatności, gdy wykaże, w szczególności na podstawie dokumentów dołączonych do wniosku, rażące naruszenie przez osobę kierowaną do DPS lub mieszkańca domu obowiązku alimentacyjnego lub innych obowiązków rodzinnych względem osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty.

Zmieniono również treść art. 64a u.p.s., w którym wskazano, że osoba zobowiązana może przedłożyć prawomocne orzeczenie sądu o pozbawieniu tego mieszkańca władzy rodzicielskiej (przy równoczesnym oświadczeniu, że władza rodzicielska nie została przywrócona) lub prawomocne orzeczenie sądu o skazaniu mieszkańca za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego popełnione na szkodę osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty, jej zstępnego, małoletniego lub pełnoletniego nieporadnego ze względu na wiek, stan psychiczny lub fizyczny rodzeństwa lub jej rodzica, chyba że skazanie uległo zatarciu.

Podsumowanie

Niewątpliwie nowy trend jest niekorzystny dla gmin. Nakazanie organom administracji publicznej rozważenia zwolnienia z odpłatności za pobyt członka rodziny w DPS z powodu zaniedbań wychowawczych mieszkańca DPS w przeszłości powoduje większe obciążenie finansowe gminy kierującej do DPS (gdyż jej obowiązek ponoszenia odpłatności aktualizuje się, gdy mieszkaniec oraz osoby zobowiązane nie pokryją średniego miesięcznego kosztu utrzymania mieszkańca, który w obecnych realiach wynosi kilka tysięcy złotych miesięcznie – w zależności od typu DPS).

Bardzo prawdopodobne, że gminy – dysponując ograniczonymi budżetami ‒ będą zmuszone szukać alternatywnych rozwiązań zapewniających opiekę osobom samotnym bądź takim, których najbliżsi członkowie rodziny nie są w stanie zapewnić należytej opieki. Mowa m.in. o świadczeniu usług opiekuńczych, w tym również w formie usług sąsiedzkich, np. w ramach programu Korpus Wsparcia Seniorów na rok 2024. ©℗