Gospodarka o obiegu zamkniętym: Szansa i wyzwanie dla samorządów lokalnych

Wprowadzenie w życie idei GOZ to jedno z najważniejszych zadań dla polityki miejskiej w najbliższych latach. Coraz więcej miast to dostrzega, a niektóre przystępują już nawet do tworzenia kompleksowych strategii.

Gospodarka o obiegu zamkniętym (z ang. circular economy; dalej: GOZ) to koncepcja, która zyskała popularność w ostatnich latach. Nie jest to jednak idea nowa, w swoich założeniach nawiązuje m.in. do koncepcji „od kołyski do kołyski”, oceny cyklu życia produktu, ekologii przemysłowej, czystszej produkcji, zeroemisyjności czy zielonej gospodarki. Wpisuje się więc w pytanie formułowane od lat 70. XX w. przez ekonomistów oraz badaczy zajmujących się ochroną środowiska, a mianowicie: jak powinien przebiegać proces rozwoju (na różnych poziomach), żeby nie następowało zwiększenie presji na środowisko i zużywanie ponad miarę zasobów, w tym szczególnie nieodnawialnych.

Definicja

Gospodarka o obiegu zamkniętym jest przede wszystkim koncepcją praktyczną, obejmującą idee z różnych dziedzin, co podkreślają badacze, wskazując na wielość i niejednoznaczność definicji. W polskiej „Mapie drogowej transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym” (przyjętej w 2019 r. przez Radę Ministrów) koncepcja ta definiowana jest jako model rozwoju gospodarczego, w którym spełnione są następujące podstawowe założenia:

• wartość dodana surowców/zasobów, materiałów i produktów jest maksymalizowana lub
• ilość wytwarzanych odpadów jest minimalizowana, a te, które powstają, są zagospodarowywane zgodnie z hierarchią sposobów postępowania z odpadami (zapobieganie powstawaniu odpadów, przygotowywanie do ponownego użycia, recykling, inne sposoby odzysku, unieszkodliwienie).

Według Fundacji Ellen MacArthur (popularyzującej idee GOZ na całym świecie od 2010 r.) GOZ oznacza utrzymywanie przez cały czas najwyższej użyteczności i wartości produktów, komponentów i materiałów, przy rozróżnieniu cykli technicznych (dotyczących surowców nieodnawialnych) i biologicznych (surowców odnawialnych), poprzez wpisywanie w projekt produktu długowieczności, możliwości jego ponownego użycia, naprawy i recyklingu („Ku gospodarce o obiegu zamkniętym: biznesowe uzasadnienie przyspieszonej zmiany”, Ellen MacArthur Foundation, 2015, s. 5–7).

Natomiast Komisja Europejska podkreśla, że w GOZ wartość produktów, materiałów i zasobów w gospodarce jest utrzymywana tak długo, jak to możliwe, a wytwarzanie odpadów jest ograniczone do minimum (Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów Zamknięcie obiegu – plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym; 2 grudnia 2015 r.; COM (2015) 614, s. 2).

Bez względu na przyjętą definicję – a w literaturze sformułowano ich ponad 200 (Joanna Kulczycka i Ewelina Pędziwiatr w: „Gospodarka o obiegu zamkniętym w polityce i badaniach naukowych”, Wydawnictwo IGSMiE PAN, Kraków 2019, s. 9) – warto wskazać, że koncepcja GOZ to odejście od gospodarki linearnej, opartej na założeniu „weź – wytwórz – wyrzuć”, na rzecz gospodarki cyrkularnej, zakładającej uniezależnienie rozwoju gospodarczego od zużywania ograniczonych zasobów. GOZ to także innowacje – dzięki dążeniu do zastąpienia produktów jednorazowych zaprojektowanymi w taki sposób, żeby zapewnić obieg materiałów. To również sieci odzysku, które mogą być tworzone w sposób kreatywny i angażować różnych interesariuszy.

Unijne i krajowe regulacje

Konieczność i zachęta do wdrażania GOZ wynika zarówno z dokumentów europejskich, jak i krajowych. Europejski Zielony Ład (EU Green Deal), ogłoszony w grudniu 2019 r., stanowi odpowiedź na główne wyzwania i zagrożenia rozwojowe, także związane z odbudową postpandemiczną i wojną w Ukrainie. Wśród pięciu celów polityki spójności Unii Europejskiej sformułowanych na lata 2021–2027 wiodące są dwa: „Inteligentna Europa” (innowacyjna gospodarka i inteligentna transformacja gospodarcza) oraz „Zielona Europa” (transformacja energetyczna, gospodarka o obiegu zamkniętym oraz adaptacja do zmian klimatu i zarządzanie ryzykiem).

Jednym z głównych interesariuszy, a równocześnie swoistym „living labem” wdrażania Zielonego Ładu i GOZ, są miasta. Wynika to z dynamicznego rozwoju ich populacji oraz koncentracji na ich obszarze współczesnych problemów rozwojowych, w tym środowiskowych (a szczególnie klimatycznych), pogorszenia jakości życia oraz problemów związanych z odpadami. Wdrażanie koncepcji GOZ w miastach stało się w ostatnich latach jednym z najważniejszych wyzwań dla polityki miejskiej, łącząc wyzwania: gospodarcze, społeczne, technologiczne, ekologiczne i polityczne. Równocześnie, jak podkreślają badacze, GOZ to szansa na wdrożenie rozwoju zrównoważonego do miast z wykorzystaniem zaangażowania wielu interesariuszy. (Jacek Szlachta, Paulina Legutko-Kobus, Ewa Jastrzębska, „Gospodarka o obiegu zamkniętym jako element realizacji Europejskiego Zielonego Ładu w miastach” w: „Gospodarka i społeczeństwo w trzydziestoleciu 1992–2022: perspektywa badawcza zespołu Kolegium Ekonomiczno-Społecznego SGH w Warszawie”, red. nauk. M. Krawczyk, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2023, s. 211–227).

Dlatego też przyjęta w 2022 r. Krajowa Polityka Miejska 2030 wprowadza jako jedną z zasad zasadę obiegu zamkniętego, która „polega na racjonalnym wykorzystywaniu dostępnych zasobów w sposób pozwalający na zaspokajanie przez miasta, nie tylko bieżących potrzeb mieszkańców, lecz także na dążeniu do zapewnienia bezpiecznego środowiska do życia i rozwoju dla następnych pokoleń. Zamiast wyrzucać czy utylizować warto wcześniej podejmować próby naprawienia. Zwykłe zamówienie publiczne zmienione w zielone zamówienia publiczne – takie inwestycje, choć trudniejsze do przygotowania, zaowocują w dłuższej perspektywie. Należy wykorzystywać ponownie tereny i infrastrukturę, które utraciły dotychczasowe funkcje, w szczególności w centrach miast. Jednocześnie należy mieszkańcom stworzyć warunki, które pozwalają zadbać o posiadane zasoby oraz dzielić się nimi – poprzez wsparcie gospodarki współdzielenia, innowacyjnych przedsiębiorstw czy rzemieślników, którzy nadadzą codziennym przedmiotom drugie życie” (https://www.gov.pl/web/fundusze-regiony/polityka-miejska, s. 23).

Co robią liderzy

W 2020 r. OECD wydała raport stanowiący podsumowanie badań na temat zaangażowania miast i regionów we wdrażanie GOZ („The Circular Economy in Cities and Regions: Synthesis Report”, OECD Urban Studies, OECD Publishing, Paryż 2020). W raporcie podkreślono, że GOZ stanowi dla samorządów dobrą okazję do ponownego przemyślenia i zmiany funkcjonujących modeli produkcji i konsumpcji. Umożliwia także modyfikację podejścia do dostarczania usług publicznych oraz przeprowadzania inwestycji infrastrukturalnych. Wdrażanie GOZ w skali lokalnej może dotyczyć: odnowy i rewitalizacji zdegradowanych budynków i osiedli, zagospodarowania nieużytków miejskich, inwestycji infrastrukturalnych czy tworzenia nowych modeli współpracy między różnymi interesariuszami (np. z wykorzystaniem Urban Living Lab), ograniczania wpływu (reedukacja zanieczyszczeń) na wodę i powietrze, przede wszystkim zaś – działań w zakresie gospodarki odpadami.

Wyniki badania jakościowego prowadzonego na zlecenie OECD wskazują, że liderzy we wdrażaniu GOZ najczęściej prowadzą działania z zakresu ekonomii współdzielenia, tworząc systemy i infrastrukturę towarzyszącą (np. w Londynie i Paryżu jest to współpraca z organizacjami pożytku publicznego,pomagającymi w redystrybucji żywności o krótkiej dacie przydatności do spożycia). Zaś Prato i Amsterdam wdrażają GOZ w procesy rewitalizacji, budownictwo mieszkaniowe oraz odzysk materiałów. Rotterdam i Nants stosują GOZ do zamówień publicznych, zaś Paryż i Amsterdam stawiają na działania wspierające wydłużanie cyklów życia produktów przez punkty napraw. Natomiast Maribor i Lublana to liderzy rozwiązań transportu alternatywnego (też towarów) w obrębie ścisłego centrum oraz gospodarki odpadami.

Zasada 10R

Równocześnie w UE (w tym w Polsce) zyskuje na znaczeniu ruch miast Zero Waste – podejście zakładające maksymalizację wykorzystania zasobów. Hierarchia Zero Waste to zestaw działań mających na celu ochronę środowiska naturalnego ze znacznie szerszej perspektywy niż powszechnie znana hierarchia sposobów postępowania z odpadami. Reguły Zero Waste kładą nacisk na oszczędność zasobów i unikanie powstawania odpadów. Należy zaznaczyć, że podejście do odpadów ewoluowało od zasady 3R: Reduce (zredukuj), Reuse (wykorzystaj ponownie) i Recycle (wykorzystaj ponownie surowce) do aktualnie obowiązującej zasady 9R – a nawet 10R, jeśli włączymy do niej też unikanie niepotrzebnych zakupów (odwołanie bezpośrednio także do odpowiedzialności konsumenckiej).

Zasada 10R, odnosząc się bezpośrednio do GOZ, obejmuje obecnie następujące wymogi:

• Refuse (zrezygnuj),
• Reduce (zredukuj),
• Reuse/Resell (wykorzystaj ponownie),
• Repair (napraw),
• Refurbish (wyremontuj),
• Remanufacture (wykonaj ponownie),
• Re-purpose (nadaj nowe zastosowanie),
• Recycle materials (wykorzystaj ponownie surowce),
• Recover energy (odzyskaj energię),
• Re-mine (odzyskaj z odpadów).

Polscy pionierzy

Coraz więcej projektów i działań na rzecz wdrożenia GOZ realizowanych jest także w Polsce. Jednym z najbardziej kompleksowych jest podejście do GOZ uwzględniające opracowanie w ramach projektu Circular Cities (we współpracy z Fundacją Metabolic) długofalowej strategii cyrkularnej dla miasta – dokumenty takie powstały dla Krakowa, Gdańska i Lublina (ttps://www.innowo.org/circular-cities). Jak podkreśla się w nich, GOZ wpisuje się w wizje zrównoważonego, inteligentnego i odpornego miasta. W dokumencie Cyrkularna strategia dla Lublina wskazano 25 działań związanych z GOZ (działań na start) pogrupowanych w 4 tematy, tj.:

1. Miasto, w którym krążą zasoby o najwyższej wartości:

• D1 Instytucje publiczne i szkoły zero waste,
• D2 Opracowanie kryteriów zamówień publicznych przez władze gminne,
• D3 Ogólnomiejski system wykorzystania materiałów wielorazowych,
• D4 Pilotażowy projekt dzielnicowego centrum naprawy i ponownego wykorzystania,
• D5 Stworzenie międzysektorowego akceleratora dla rozwoju cyrkularnych produktów ze strumieni odpadów organicznych,
• D6 Wprowadzenie systemu „płać za tyle, ile wyrzucasz” w przemyśle i przedsiębiorstwach.

2. Inteligentna, wolna od paliw kopalnych brama na Wschód:

• D7 Normy wydajności energetycznej w przetargach dla wszystkich nowych budynków,
• D8 Porozumienie z lokalnymi firmami ws. produkcji i wykorzystania lokalnej energii odnawialnej,
• D9 Smart City Dashboard – stworzenie panelu dla inteligentnego miasta (energia, zasoby, woda, transport),
• D10 Ustanowienie stref wolnych od samochodów w całym mieście,
• D11 Zbudowanie multimodalnego systemu mobilności.

3. Miasto prężnych społeczności i zrównoważonego rozwoju:

• D12 Pilotażowy budynek użyteczności publicznej oparty na materiałach organicznych,
• D13 Paszporty materiałowe,
• D14 Wymaganie wznoszenia wszystkich nowych budynków zgodnie z zasadami obiegu zamkniętego,
• D15 Zintegrowana, zielona sieć wzdłuż rzeki Bystrzycy,
• D16 Uwzględnienie w wytycznych dotyczących rozwoju wymagań co do (publicznych) terenów zieleni,
• D17 Dalsze budowanie budżetu partycypacyjnego dla projektów zazieleniania miasta.

4. Miasto o akademickiej innowacyjnej kulturze:

• D19 Udoskonalenie programów nauczania w szkołach podstawowych i średnich w zakresie zrównoważonego rozwoju i GOZ,
• D20 Szkolenia z gospodarki o obiegu zamkniętym dla urzędników miejskich,
• D21 Lubelskie laboratorium zielonego budownictwa,
• D22 Lubelskie centrum przetwarzania żywności,
• D23 Stworzenie grupy sterującej Specjalną Strefą Ekonomiczną składającą się z urzędników miejskich, regionalnych menedżerów i przedstawicieli firm obecnych w strefie,
• D24 Ustanowienie cyrkularnych kryteriów dla nowych firm w Specjalnej Strefie Ekonomicznej,
• D25 Ustanowienie programu badawczo-rozwojowego między uniwersytetami, sektorem rolno-spożywczym i przemysłem.

Przegląd działań zadeklarowanych w strategii cyrkularnej Lublina pozwala na zademonstrowanie, jak szerokim tematem (na poziomie lokalnym) jest GOZ. Od wielu lat w tym zakresie są też prowadzone różnego rodzaju programy informacyjne i edukacyjne oraz pilotażowe, które są skierowane do samorządów. Warto w tym kontekście wymienić:

• program pilotażowy „Gospodarka o obiegu zamkniętym w gminie” realizowany w 2020 r. ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej – jego celem było wypracowanie i przetestowanie maksymalnego wykorzystania wszystkich odpadów w ramach obiegu zamkniętego, a brały w nim udział gminy: Krasnobród, Tuczno, Wieluń, Łukowica, Sokoły;
• Circular Week, odbywający się od 2020 r., którego organizatorem jest Polish Circular Hotspot oraz Instytut Innowacji i Odpowiedzialnego Rozwoju – impreza wskazuje dobre praktyki, a przez to wspiera społeczności, biznes oraz samorządy w transformacji w kierunku gospodarki cyrkularnej;
• wspomniane wcześniej pilotażowe przygotowanie pierwszych strategii cyrkularnych dla polskich miast;
• pilotaż z 2022 r. w ramach Programu Środowisko, Energia i Zmiany Klimatu, obejmujący m.in. projekty: „Sztum circular economy – odpowiedzią na współczesne wyzwania klimatyczne” (Miasto i Gmina Sztum); „Rozbudowa myjni autobusów zgodnie z założeniami gospodarki o obiegu zamkniętym” – projekt realizowany przez Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne – Rzeszów sp. z o.o.

Także niektóre samorządy biorące udział w konkursie Perły Samorządu 2024 wdrażają innowacyjne rozwiązania w ramach GOZ. Najbardziej popularne są działania związane z dążeniem do zeroemisyjności, ze zwiększaniem efektywności energetycznej i innowacjami związanymi z gospodarką odpadami, np.:

• gmina miejsko-wiejska Brzesko wdraża segregację olejów jadalnych;
• gmina Parzęczew w ramach projektu FRONTSH1P (w którym bierze udział 34 uczestników, w tym 11 z Polski) finansowanego przez Komisję Europejską prowadzi prace nad nowymi, ekologicznymi technologiami, które będą wykorzystywać tworzywa sztuczne, żywość, drewno, a także wodę technologiczną i ścieki;
• miasto Chorzów podejmuje działania związane z uruchamianiem punktów wymiany rzeczy, które mogą służyć innym, zamiast trafiać na składowiska odpadów. ©℗