Zmiany w pomocy społecznej - pytania i odpowiedzi [PORADNIK DGP]

Mieszkania treningowe i wspomagane, usługi sąsiedzkie, wsparcie krótkoterminowe i inne nowości w pomocy społecznej. Nowelizacja ustawy wprowadziła wiele zmian w usługach pomocy społecznej świadczonych przez gminy. Znacząca część tych modyfikacji weszła w życie od 1 listopada, część ma dłuższe vacatio legis.

Mieszkania treningowe i wspomagane, usługi sąsiedzkie, wsparcie krótkoterminowe i inne nowości w pomocy społecznej

Ustawa z 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1693; dalej: ustawa nowelizująca) wprowadziła wiele zmian w usługach pomocy społecznej świadczonych przez gminy. Znacząca część tych modyfikacji weszła w życie od 1 listopada, część ma dłuższe vacatio legis (niektóre nowości, np. związane z prowadzeniem rejestru zgłoszeń o zdarzeniach nadzwyczajnych dotyczących mieszkańców domu pomocy społecznej czy ze sposobem wyliczania zasiłku stałego, wejdą w życie od 1 stycznia 2024 r.).

Wśród najważniejszych rozwiązań, które zostały wprowadzone od 1 listopada 2023 r., są m.in. przepisy regulujące usługi sąsiedzkie oraz usługi wsparcia krótkoterminowego, a także zmodyfikowane przepisy dotyczące mieszkań treningowych i wspomaganych. Zmiany te oznaczają wyzwanie dla szerokiej grupy podmiotów, m.in. dla urzędów jednostek samorządu terytorialnego, ośrodków pomocy społecznej, domów pomocy społecznej, podmiotów świadczących usługi.

JST muszą m.in. podjąć decyzje, czy i w jakim kształcie chcą wdrożyć usługi sąsiedzkie na swoim terenie, ustawa nowelizująca zaliczyła bowiem usługi sąsiedzkie do zadań własnych gminy o charakterze fakultatywnym. Co jednak istotne, jeśli gminy zechcą je wdrożyć, to będą miały obowiązek finansowania tego rodzaju świadczeń. Podobnie zadaniem własnym gminy są usługi wsparcia krótkoterminowego, ale i one nie mają charakteru obligatoryjnego – a więc tutaj również inicjatywa jest po stronie gminy. Jednak w przypadku obu rodzajów pomocy podjęte decyzje mają wpływ na obowiązki organów stanowiących JST. W przypadku organizowania przez gminę usług opiekuńczych w formie usług sąsiedzkich rada gminy w specjalnej uchwale musi np. określić m.in. szczegółowe warunki przyznawania usług, ich wymiar i zakres oraz sposób rozliczania. W uchwale ponadto może postanowić o rozszerzeniu katalogu osób, którym przysługuje omawiane świadczenie opiekuńcze, o osoby, dla których wsparcie w postaci usług sąsiedzkich będzie miało charakter uzupełniający opiekę sprawowaną przez rodzinę.

Podobnie w przypadku podjęcia przez dom pomocy społecznej świadczenia usług wsparcia krótkoterminowego rada gminy lub rada powiatu właściwa dla tego domu pomocy społecznej musi określić w drodze uchwały m.in. wysokość opłat za godzinę świadczenia usług wsparcia krótkoterminowego (w przypadku wsparcia świadczonego w formie dziennej) oraz za dzień pobytu (w przypadku świadczenia usług wsparcia krótkoterminowego w formie pobytu cało dobowego), szczegółowe warunki przyznawania usług wsparcia krótkoterminowego (świadczonego w formie dziennej i w formie pobytu całodobowego), warunki odpłatności za te usługi oraz szczegółowe warunki częściowego lub całkowitego zwolnienia od opłat, jak również tryb ich pobierania.

Obowiązki mają też JST, które prowadzą w dniu wejścia w życie ustawy mieszkania chronione – są one zobowiązane do przekształcenia tych mieszkań w mieszkania treningowe lub mieszkania wspomagane w terminie sześciu miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy. Uchwałę w tej sprawie podejmuje rada gminy. Zmiany organizacji mieszkań treningowych i wspomaganych dotkną też inne podmioty, które takie w mieszkania prowadzą.

Zmian ustawie z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 901; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 1938; dalej: u.p.s.) i innych aktach prawnych jest więcej. Wśród tych, które wpłyną na pracę ośrodków pomocy społecznej, oprócz wspomnianego podwyższenia wysokość zasiłku stałego od 1 stycznia 2024 r., jest także szersza ochrona pracownika socjalnego. Między innymi, jeśli będzie on stroną procesu karnego, osobą pokrzywdzoną, to gmina ma płacić za reprezentowanie go przez profesjonalnego pełnomocnika i inne usługi prawne.

W trakcie wdrażania przepisów pojawia się wiele pytań i wątpliwości. Odpowiadamy na wybrane z nich. Oprac. JP

Dwa nowe typy mieszkań dla osób potrzebujących wsparcia

Nowelizacja wprowadziła zmianę obecnie funkcjonującego nazewnictwa mieszkań określonych jako „chronione”. Konieczne jest ich przekształcenie w mieszkania wspomagane i treningowe

Nazwa „mieszkania chronione” została zastąpiona nazwami „mieszkania treningowe i mieszkania wspomagane”. Jak wskazywano w uzasadnieniu do ustawy nowelizującej, sformułowanie „mieszkania chronione” było odbierane w sposób negatywny przez środowiska osób z niepełnosprawnościami oraz organizacje pozarządowe działające na rzecz tej grupy osób. Ponadto uznano, że różnice między dwoma typami mieszkań chronionych są na tyle istotne, że warto podkreślić ich odrębność, dokonując wyraźnego podziału na mieszkania treningowe i wspomagane.

• Komu przysługuje wsparcie w postaci mieszkania treningowego i wspomaganego?

Na podstawie art. 1 pkt 13 ustawy nowelizującej, zmieniającego art. 53 u.p.s., mieszkanie treningowe lub wspomagane przysługuje osobie pełnoletniej, która ze względu na:

• trudną sytuację życiową,
• wiek,
• niepełnosprawność lub
• chorobę

‒ potrzebuje wsparcia w codziennym funkcjonowaniu, ale nie wymaga usług w zakresie świadczonym przez jednostkę całodobowej opieki.

W szczególności – jak wskazano w art. 53 ust. 1 u.p.s. – są to osoby z zaburzeniami psychicznymi, osoby bezdomne, osoby opuszczające pieczę zastępczą w rozumieniu przepisów o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, osoby opuszczające młodzieżowy ośrodek wychowawczy, okręgowy ośrodek wychowawczy, zakład poprawczy, schronisko dla nieletnich. Ponadto z tego przepisu wynika, że wsparcie w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym może być przyznane także cudzoziemcowi, który uzyskał w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy, ochronę uzupełniającą lub zezwolenie na pobyt czasowy udzielone w związku z okolicznością, o której mowa w art. 159 ust. 1 pkt 1 lit. c lub d ustawy z 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 519; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 547).

• Miejskie centrum usług socjalnych i wsparcia oferuje podopiecznym pomoc w postaci mieszkań chronionych. Rozumiemy, że mieszkania te od 1 listopada br. powinny być przekształcane w mieszkania treningowe i wspomagane. Jak zmieni się ich charakter? Na jaki okres mogą być przyznawane?

Mieszkania te nadal pozostają formą pomocy społecznej, przygotowującą – przy wsparciu specjalistów – osoby w nich przebywające do prowadzenia niezależnego życia lub wspierającą te osoby w codziennym funkcjonowaniu. Nadal również nie mają charakteru zaspokającego potrzeby mieszkaniowe osób i ich rodzin, ale stanowią odrębne formy wsparcia.

Od 1 listopada 2023 r. są w nich świadczone usługi bytowe, praca socjalna oraz nauka w obszarze rozwijania lub utrwalania niezależności, sprawności w zakresie samoobsługi, pełnienia ról społecznych w integracji ze społecznością lokalną, w celu umożliwienia prowadzenia niezależnego życia. Przy czym jest istotna różnica między mieszkaniem treningowym a wspomaganym.

▶ W mieszkaniu treningowym są świadczone usługi bytowe, praca socjalna oraz nauka w obszarze rozwijania lub utrwalania niezależności, sprawności w zakresie samoobsługi, pełnienia ról społecznych w integracji ze społecznością lokalną, w celu umożliwienia prowadzenia niezależnego życia; wsparcie jest przy tym udzielane na czas określony.

▶ W mieszkaniu wspomaganym – są świadczone usługi bytowe, praca socjalna oraz pomoc w wykonywaniu czynności niezbędnych w codziennym funkcjonowaniu i realizacji kontaktów społecznych, w celu utrzymania lub rozwijania niezależności osoby na poziomie jej psychofizycznych możliwości. Przy czym mieszkanie wspomagane jest przeznaczone w szczególności dla:

• osoby niepełnosprawnej, w tym osoby niepełnosprawnej fizycznie lub osoby z zaburzeniami psychicznymi i
• osoby w podeszłym wieku lub przewlekle chorej.

Jeśli zaś chodzi o okres wsparcia, to co do zasady również w tym przypadku wsparcie jest przyznawane także na czas określony, ale w przypadku osób, które mają orzeczenie o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, a także w szczególnie uzasadnionych przypadkach w stosunku do innych osób – może ono zostać przyznane także na czas nieokreślony.

• W ubiegłym roku gmina zrealizowała projekt finansowany ze środków unijnych, w którym jednym z zadań było utworzenie mieszkań wspomaganych/wspieranych. Wprowadzono uchwałę w sprawie utworzenia takich mieszkań, w związku z tym wójt gminy w drodze zarządzenia przekazał na czas nieoznaczony lokale z przeznaczeniem na ten cel. Czy po zmianie przepisów od 1 listopada 2023 r. do zadań gminy należy podjęcie uchwały przekształcającej mieszkania chronione w mieszkania treningowe lub mieszkania wspomagane?

Tak, gminy powinny podjąć uchwałę dotycząca przekształcenia mieszkań. Obowiązek podjęcia takiej uchwały wynika z art. 9 ust. 1 ustawy nowelizującej. Przepis ten stanowi, że podmioty prowadzące w dniu wejścia w życie ustawy nowelizującej mieszkania chronione są zobowiązane do przekształcenia tych mieszkań w mieszkania treningowe lub mieszkania wspomagane w terminie sześciu miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy. Uchwałę w tej sprawie podejmuje organ stanowiący, czyli rada gminy.

• Jak długo zachowają moc prawną decyzje o skierowaniu osoby do korzystania ze wsparcia w mieszkaniu chronionym wydane przed 1 listopada 2023 r.?

Zgodnie z art. 9 ust. 1 ustawy nowelizującej podmioty prowadzące 1 listopada 2023 r. mieszkania chronione są zobowiązane do przekształcenia tych mieszkań w mieszkania treningowe lub mieszkania wspomagane w terminie sześciu miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy. Podobnie podmioty prowadzące 1 listopada 2023 r. mieszkania chronione, które przekształciły je w mieszkania treningowe lub mieszkania wspomagane, mają obowiązek dostosować te mieszkania do wymagań określonych w przepisach wydanych na podstawie art. 53 ust. 24 u.p.s., czyli w rozporządzeniu ministra rodziny i polityki społecznej z 30 października 2023 r. w sprawie mieszkań treningowych i wspomaganych (Dz.U. poz. 2354) – również w terminie sześciu miesięcy od dnia wejścia jej w życie, czyli do 1 maja 2024 r. (zgodnie z art. 9 ust. 2 ustawy nowelizującej).

Oznacza to (co potwierdzono w przepisie przejściowym zawartym w art. 9 ust. 3 ustawy nowelizującej), że decyzje o skierowaniu osoby do korzystania ze wsparcia w mieszkaniu chronionym wydane przed 1 listopada 2023 r. zachowują moc do dnia w nich wskazanego, nie dłużej jednak niż do 1 maja 2024 r.

Dodajmy, że nowe przepisy stosuje się do postępowań o skierowanie osoby do korzystania ze wsparcia w mieszkaniu chronionym wszczętych i niezakończonych przed 1 listopada 2023 r.

• Jak zmieniła się procedura przyznawania mieszkania i zawierania kontraktu mieszkaniowego po nowelizacji przepisów?

Kierowanie do mieszkań treningowych i wspomaganych należy do kompetencji gminy lub powiatu (podmiotu kierującego), tak jak miało to miejsce na podstawie dotychczas obowiązujących przepisów.

Objęcie wsparciem w formie pobytu w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym poprzedza zawarcie kontraktu mieszkaniowego (swoistego rodzaju ustaleń), o którym mowa w art. 53 ust. 11 u.p.s. Zawierany jest on między podmiotem kierującym do tej formy pomocy, podmiotem prowadzącym mieszkanie treningowe lub wspomagane a osobą ubiegającą się o pobyt w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym (lub jej przedstawicielem ustawowym – gdy osoba ta nie ma zdolności do czynności prawnych).

Ustawodawca pozostawił stronom kontraktu mieszkaniowego dowolność w ustalaniu jego postanowień w granicach wskazanych w ustawie, wskazując w zmienionym art. 53 ust. 12 u.p.s., że kontrakt mieszkaniowy ma formę pisemną i obejmuje ustalenia dotyczące:

1) celu pobytu,

2) okresu pobytu,

3) rodzaju i zakresu świadczonego wsparcia,

4) odpłatności osoby korzystającej ze wsparcia,

5) poziomu partycypacji w kosztach udzielonego wsparcia przez podmiot kierujący do tej formy wsparcia, jeżeli nie jest to podmiot prowadzący mieszkanie treningowe lub wspomagane lub zlecający ich prowadzenie,

6) uprawnień osoby korzystającej ze wsparcia, w tym prawa do prywatności i intymności, indywidualizacji i dostosowania do potrzeb pomocy, wyborów i samostanowienia, a także włączenia społecznego,

7) sposobu zgłaszania planowanej nieobecności w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym,

8) zobowiązania się osoby ubiegającej się o pobyt w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym do przestrzegania regulaminu pobytu w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym,

9) zasad i sposobu realizacji programu usamodzielniania osoby korzystającej ze wsparcia; w przypadku gdy stan osoby wskazuje na brak możliwości usamodzielnienia, programu usamodzielnienia nie sporządza się,

10) skutków nieprzestrzegania postanowień, o których mowa w pkt 6–8.

Kontrakt powinien dookreślać możliwość wyboru czy indywidualizacji wsparcia oraz wpływu na kulturę organizacyjną pobytu w mieszkaniu, tj. np. zasady dotyczące przyjmowania gości w takim mieszkaniu, dokonywania przemeblowań, posiadania zwierząt czy palenia tytoniu. Powinien też regulować kwestie sposobu zgłaszania planowanej nieobecności w mieszkaniu oraz zobowiązanie się osoby ubiegającej się o pobyt w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym do przestrzegania regulaminu pobytu w mieszkaniu. Kontrakt mieszkaniowy stanowi również o skutkach nieprzestrzegania jego postanowień.

• Mieszkania chronione przyznawaliśmy do tej pory w drodze decyzji. Czy przyznanie mieszkania treningowego lub wspomaganego też następuje w drodze decyzji administracyjnej? Czy zastąpił ją kontrakt mieszkaniowy?

Przyznanie wsparcia, tak jak dotychczas, następuje w drodze decyzji administracyjnej, ale jest poprzedzone uzgodnieniami w kontrakcie, o którym mowa w znowelizowanym art. 53 ust. 12 u.p.s. Nowe brzmienie uzyskuje m.in. art. 53 ust. 11 u.p.s., który stanowi, że podstawą przyznania wsparcia w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym jest decyzja wydawana po dokonaniu ustaleń między podmiotem kierującym do tej formy wsparcia, podmiotem prowadzącym mieszkanie treningowe lub wspomagane a osobą ubiegającą się o pobyt w tym mieszkaniu lub jej przedstawicielem ustawowym, zwanych „kontraktem mieszkaniowym”.

• Czy na podstawie ustawy nowelizującej pomoc w formie mieszkania treningowego bądź wspomaganego będzie przyznawana na podstawie decyzji, po dokonaniu ustaleń pomiędzy stronami zawartych w kontrakcie mieszkaniowym, jednak już bez przeprowadzania wywiadu środowiskowego? Proszę o przykładowy wzór takiej decyzji.

Od 1 listopada br. przyznanie mieszkania następuje na podstawie decyzji administracyjnej, wzór 1

jednak bez przeprowadzenia rodzinnego wywiadu środowiskowego. Warunkiem wydania decyzji pozytywnej jest natomiast zawarcie przez strony kontraktu mieszkaniowego. Wprowadzone zmiany sprawiły, że kwalifikacja osoby ubiegającej się o pobyt w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym odbywa się na podstawie dokumentów lub oświadczeń potwierdzających przesłanki do udzielenia ww. wsparcia. W celu odformalizowania procesu kwalifikacji osoby ubiegającej się o pobyt w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym zrezygnowano z wymogu przeprowadzania rodzinnego wywiadu środowiskowego.

• Kontrakt mieszkaniowy obejmuje m.in. „zasady realizacji programu usamodzielniania osoby korzystającej ze wsparcia”. W poprzednio obowiązujących przepisach mowa była o „programie usamodzielniania” w kontekście zawieranych uzgodnień z osobą przyjmowaną do mieszkania chronionego. Czy zatem program usamodzielniania jest częścią kontraktu mieszkaniowego?

W świetle znowelizowanego art. 53 u.p.s. w brzmieniu obowiązującym od 1 listopada 2023 r. program usamodzielniania się nadal ma być stosowany w odniesieniu do lokatorów mieszkań chronionych, przy czym ma on być częścią kontraktu mieszkaniowego. Tym samym powinien być sporządzony przed spisaniem kontraktu albo razem z nim. W przepisie wprost jest bowiem wskazane, że elementem kontaktu są: „zasady i sposób realizacji programu usamodzielniania osoby korzystającej ze wsparcia”. Z przywołanej regulacji wynika zatem, że program usamodzielniania się powinien być połączony z kontraktem – może być albo jego elementem składowym, albo załącznikiem do kontraktu. Na pewno powinien jednak być sporządzony najpóźniej w dacie zawarcia samego kontraktu mieszkaniowego.

• Jakie nowe obowiązki ciążą na wojewodzie w związku z prowadzeniem rejestru mieszkań treningowych i wspomaganych i od kiedy trzeba ten rejestr prowadzić?

Z art. 53 ust. 16 u.p.s. wynika, że „Wojewoda właściwy ze względu na miejsce położenia mieszkania prowadzi rejestr mieszkań treningowych i wspomaganych prowadzonych przez gminę, powiat lub na ich zlecenie, zwany dalej «rejestrem», w celu usprawnienia udzielania świadczeń z pomocy społecznej oraz upowszechnienia informacji o prowadzonych mieszkaniach treningowych i wspomaganych”.

Ponadto obowiązek ten wpisano do katalogu zadań wojewody w art. 22 pkt 4 u.p.s. Mówi on obecnie, że „zadaniem wojewody jest m.in. prowadzenie rejestru domów pomocy społecznej, mieszkań treningowych i wspomaganych, placówek zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, w tym prowadzonych na podstawie przepisów o działalności gospodarczej, miejsc udzielania tymczasowego schronienia oraz jednostek specjalistycznego poradnictwa”.

Rejestr ten, jak postanowiono w dodanym od 1 listopada ust. 17 w art. 53 u.p.s., zawiera następujące informacje:

1) rodzaj mieszkania treningowego lub wspomaganego i nazwę, pod którą jest ono prowadzone;

2) dane identyfikujące gminę lub powiat zlecające prowadzenie mieszkania treningowego lub wspomaganego;

3) dane identyfikacyjne podmiotu prowadzącego mieszkanie treningowe lub wspomagane:

a) nazwę i adres siedziby,

b) formę organizacyjno-prawną;

4) liczbę miejsc w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym;

5) w przypadku mieszkania treningowego lub wspomaganego, w którym przebywają osoby skierowane na podstawie zawartego porozumienia, o którym mowa w ust. 10 – dane identyfikujące gminę lub powiat, z którymi zawarto porozumienie, oraz liczbę miejsc w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym, których dotyczy porozumienie.

Zgodnie zaś z art. 53 ust. 20 u.p.s. wojewoda na bieżąco aktualizuje zgłoszone dane w rejestrze. Między innymi właśnie zgłoszone dane o mieszkaniach treningowych i wspomaganych, których dokonują podmioty prowadzące je (obowiązki te wskazujemy w odpowiedzi na kolejne pytanie).

Jak wspomniano powyżej, nowy rejestr jest jawny. To oznacza m.in., że dane z rejestru udostępnia się na stronie internetowej urzędu wojewódzkiego. Jednocześnie w art. 9 ust. 6 ustawy nowelizującej wskazano, że pierwsze udostępnienie danych z rejestru musi nastąpić nie później niż w terminie trzech miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy nowelizującej – czyli w praktyce 1 lutego 2024 r.

Ponadto zgodnie z art. 53 ust. 23 u.p.s. listę mieszkań treningowych i wspomaganych wojewoda publikuje na stronie internetowej urzędu wojewódzkiego w celu upowszechnienia informacji o tych mieszkaniach. Przy czym ta lista zawiera tylko dane, o których mowa w ust. 17 pkt 1, 3 i 4, a więc: rodzaj mieszkania treningowego lub wspomaganego i nazwę, pod którą jest ono prowadzone, dane identyfikacyjne podmiotu je prowadzącego (nazwę i adres siedziby, formę organizacyjno-prawną) oraz liczbę miejsc w nim dostępnych.

Powyższe regulacje mają pomóc zainteresowanym uzyskać dostęp do informacji na temat mieszkań treningowych i wspomaganych, a jednocześnie umożliwiają wojewodom kontrolę nad spełnianiem odpowiednich standardów przez podmioty prowadzące te mieszkania. Przed zmianą przepisów nie wszystkie gminy i powiaty informowały o prowadzeniu mieszkań chronionych za pośrednictwem lokalnych form przekazu, co utrudniało potencjalnym beneficjentom dotarcie do informacji o tej formie wsparcia realizowanej w ich miejscu zamieszkania.

• Jakie obowiązki mają podmioty prowadzące mieszkania treningowe w związku z prowadzonym przez wojewodę rejestrem mieszkań treningowych i wspomaganych?

Zgodnie z art. 53 ust. 18 u.p.s. zgłoszenia do prowadzonego przez wojewodę rejestru mieszkań treningowych i wspomaganych dokonuje podmiot prowadzący takie lokum. Przy czym obowiązek ten będzie dotyczył nie tylko realizujących zadanie zlecone z tego zakresu. Dodatkowo bowiem w art. 53 ust. 22 wskazano, że organizacja pozarządowa, o której mowa w art. 3 ust. 2 ustawy z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 571), oraz podmiot wymieniony w art. 3 ust. 3 tej ustawy, prowadzące mieszkania treningowe lub wspomagane, z wyłączeniem trybu określonego w art. 25, zgłaszają fakt prowadzenia takiego mieszkania wojewodzie właściwemu ze względu na miejsce położenia tego mieszkania.

Jednocześnie podmioty prowadzące będą zobligowane do zgłoszenia wojewodzie także wszelkich zmian danych objętych rejestrem w terminie 14 dni od dnia ich powstania (dane zawarte w rejestrze wskazano w odpowiedzi na poprzednie pytanie).

Dodać w tym miejscu należy, że zgodnie z przepisem przejściowym zawartym w art. 9 ust. 5 ustawy nowelizującej podmioty prowadzące 1 listopada 2023 r. mieszkania chronione, które przekształciły je w mieszkania treningowe lub mieszkania wspomagane, mają obowiązek zgłosić w ciągu dwóch miesięcy od dnia przekształcenia prowadzone przez siebie mieszkania do rejestru mieszkań treningowych i wspomaganych prowadzonych przez gminę – który to rejestr jest prowadzony przez wojewodę.

• Stowarzyszenie tworzy mieszkania chronione na rzecz osób z niepełnosprawnością intelektualną. Czy w dalszym ciągu będzie mogło realizować swoją misję? Kto po zmianie przepisów jest uprawniony do prowadzenia mieszkań treningowych bądź wspomaganych?

Zmiany ustawy o pomocy społecznej poszerzyły katalog podmiotów uprawnionych do prowadzenia mieszkań treningowych i wspomaganych. Na gruncie wcześniej obowiązujących przepisów mieszkania chronione mogły być prowadzone przez każdą jednostkę organizacyjną pomocy społecznej lub organizację pożytku publicznego. Nowelizacja wprowadziła możliwość prowadzenia mieszkań treningowych i wspomaganych przez:

• każdą jednostkę organizacyjną pomocy społecznej,
• organizację pozarządową, o której mowa w art. 3 ust. 2 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz podmiot wymieniony w art. 3 ust. 3 tej ww. ustawy – prowadzące działalność w zakresie pomocy społecznej (patrz art. 53 ust. 3 u.p.s.).

Należy podkreślić, że w wykazie organizacji pożytku publicznego uprawnionych do otrzymania 1 proc. podatku dochodowego od osób fizycznych za 2021 r. w 2022 r. widniało ok. 9000 organizacji pożytku publicznego. Z kolei w 2020 r. na terenie Polski aktywnie działało 95,2 tys. rejestrowych organizacji non profit (tj. mających osobowość prawną stowarzyszeń i podobnych organizacji społecznych, fundacji, społecznych podmiotów wyznaniowych, kół gospodyń wiejskich oraz organizacji samorządu gospodarczego i zawodowego).

Takie rozwiązanie ułatwia realizację zadania polegającego na prowadzeniu mieszkań gminom i powiatom, które przy wcześniejszych przepisach nie miały możliwości zlecenia realizacji tego zadania (z powodu braku organizacji pożytku publicznego na ich terenie).

• Na jakiej podstawie prawnej odbywa się korzystanie z mieszkania prowadzonego przez podmiot inny niż gmina?

Tak jak dotychczas w przypadku mieszkań chronionych, tak i w przypadku nowych form korzystanie ze wsparcia w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym prowadzonym przez podmioty inne niż gmina, powiat (lub na zlecenie gminy lub powiatu) odbywa się na podstawie umowy cywilnoprawnej zawartej z osobą korzystającą z pobytu lub jej przedstawicielem ustawowym.

• Gmina planuje przekształcać mieszkania chronione w mieszkania wspomagane i treningowe. Jakie nowe usługi powinny realizować mieszkania?

Nowelizacja przepisów nie wprowadziła znaczących różnic w standardzie wcześniejszych mieszkań chronionych, a obecnie mieszkań wspomaganych i treningowych. Mieszkania takie są formą pomocy społecznej przygotowującą, przy wsparciu specjalistów, osoby w nich przebywające do prowadzenia niezależnego życia lub wspierającą te osoby w codziennym funkcjonowaniu. Zasadniczo różnice w zakresie standardu pomiędzy mieszkaniami wspomaganymi i treningowymi dotyczą zakresu wsparcia. Szczegółowo podstawy ich funkcjonowania uregulowano w rozporządzeniu ministra rodziny i polityki społecznej w sprawie mieszkań treningowych i wspomaganych. Zgodnie z nim w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym świadczy się usługi bytowe w postaci miejsca całodobowego pobytu i pracę socjalną – dostosowane do indywidualnych potrzeb mieszkańców.

W ramach minimalnego standardu usług świadczonych w mieszkaniu treningowym zapewnia się usługi polegające na nauce rozwijania lub utrwalania umiejętności praktycznych, służących prowadzeniu niezależnego życia, w zakresie:

1) samoobsługi,

2) zaspokajania codziennych potrzeb życiowych, w tym przygotowywania posiłków,

3) efektywnego zarządzania czasem,

4) efektywnego zarządzania finansami,

5) prowadzenia gospodarstwa domowego,

6) załatwiania spraw osobistych i urzędowych,

7) utrzymywania więzi rodzinnych,

8) rozwiązywania konfliktów interpersonalnych i rozwijania autonomii decyzyjnej,

9) uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej,

10) poszukiwania pracy oraz utrzymania zatrudnienia.

Natomiast w mieszkaniu wspomaganym zapewnia się usługi obejmujące pomoc:

1) osobom niepełnosprawnym, osobom w podeszłym wieku lub przewlekle chorym w wykonywaniu czynności niezbędnych w codziennym funkcjonowaniu dotyczących:

a) przemieszczania się,

b) utrzymania higieny osobistej,

c) ubierania się,

d) prania i sprzątania,

e) zakupów i przygotowywania posiłków,

f) załatwiania spraw osobistych i urzędowych;

2) osobom korzystającym ze wsparcia w mieszkaniu wspomaganym w wykonywaniu czynności niezbędnych w codziennym funkcjonowaniu dotyczących:

a) zaspokojenia codziennych potrzeb życiowych,

b) efektywnego zarządzania czasem,

c) prowadzenia gospodarstwa domowego,

d) podjęcia i utrzymania zatrudnienia, w przypadku gdy osoba korzystająca ze wsparcia jest zdolna do wykonywania pracy;

3) w realizacji kontaktów społecznych przez umożliwienie osobom korzystającym ze wsparcia w mieszkaniu wspomaganym:

a) utrzymywania więzi rodzinnych,

b) uczestnictwa w życiu społeczności lokalnej,

c) rozwiązywania konfliktów interpersonalnych i rozwijania autonomii decyzyjnej.

Powyższe wsparcie powinno być świadczone w różnych porach dnia i adekwatnie do występujących potrzeb przez siedem dni w tygodniu, jednak nie krócej niż przez trzy godziny dziennie, w porze od godz. 6 do godz. 22.

• Czy gminy będą mieć więcej wydatków w związku z przekształcaniem i organizacją mieszkań?

Niewątpliwie tak. Chociaż ustawodawca w uzasadnieniu do nowelizacji wyraźnie podkreślił, że nie przewiduje się nowych standardów skutkujących koniecznością dodatkowych nakładów finansowych, to biorąc pod uwagę wymogi zawarte w przepisach rozporządzenia ministra rodziny i polityki społecznej w sprawie mieszkań treningowych i wspomaganych – wydaje się to jednak niemożliwe. Rozporządzenie to wprowadza bowiem m.in. minimalne standardy pomieszczeń.

Chodzi m.in. o:

▶ Odpowiednią powierzchnię. Minimalna powierzchnia użytkowa przypadająca na jedną osobę korzystającą ze wsparcia w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym nie może być mniejsza niż 12 mkw., przy czym liczba osób:

• w mieszkaniu – nie może być wyższa niż 6 (w okresie przejściowym, do 31 grudnia 2025 r. – nie wyższa niż 7 osób), a
• w jednym pomieszczeniu mieszkalnym – nie może być wyższa niż dwie (w tym przypadku ustawodawca nie przewidział większego limitu i również w okresie przejściowym liczba ta nie powinna być wyższa niż dwie osoby).

▶ Odpowiednie pomieszczenia. Oprócz pomieszczeń mieszkalnych w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym powinny się znajdować:

1) ogólnodostępna kuchnia lub aneks kuchenny,

2) łazienka,

3) wydzielony ustęp (lub miska ustępowa w łazience),

4) przestrzeń komunikacji wewnętrznej.

W przypadku gdy mieszkanie treningowe lub wspomagane składa się z więcej niż jednego pomieszczenia mieszkalnego i z jednego aneksu kuchennego, to aneks ten powinien się znajdować w pomieszczeniu przeznaczonym do wspólnego użytku mieszkańców. Natomiast gdy mieszkanie treningowe lub wspomagane będzie się składać z pomieszczeń mieszkalnych z aneksami kuchennymi, to aneksy te mają być przeznaczone do wyłącznego użytku osób zamieszkujących te pomieszczenia.

Jeśli z mieszkań korzystają osoby niepełnosprawne, pomieszczenia powinny być dostosowane do ich potrzeb, a w przypadku korzystania ze wsparcia przez osoby niepełnosprawne fizycznie pomieszczenia w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym powinny być pozbawione barier architektonicznych i dostępne dla tych osób z zewnątrz.

▶ Wyposażenie. W pomieszczeniu mieszkalnym każdej osobie należy zapewnić co najmniej:

1) łóżko lub tapczan,

2) szafę ubraniową,

3) szafkę nocną,

4) krzesło lub fotel.

Ogólnodostępna kuchnia lub aneks kuchenny powinny być natomiast wyposażone w:

1) kuchenkę,

2) zlewozmywak,

3) chłodziarkę,

4) meble kuchenne, sprzęt i naczynia do przygotowywania i spożywania posiłków.

Z kolei łazienka ma być wyposażona w:

1) wannę lub natrysk,

2) umywalkę,

3) miskę ustępową, jeżeli nie ma wydzielonego ustępu,

4) odpowiednie uchwyty i siedziska niezbędne do korzystania z elementów wyposażenia łazienki – w przypadku gdy z mieszkania korzystają osoby niepełnosprawne, osoby w podeszłym wieku lub przewlekle chore.

Wydzielony ustęp powinien być wyposażony w umywalkę.

Ponadto każde mieszkanie treningowe i wspomagane powinno być wyposażone w pralkę automatyczną, a także telewizor lub komputer z dostępem do internetu, mieszczące się w części ogólnodostępnej mieszkania lub w każdym pomieszczeniu mieszkalnym.

• Mamy w gminie dwa mieszkania wspomagane, które utworzyliśmy na terenie budynku należącego do gminy. Niestety, biorąc pod uwagę wymogi, będzie potrzebny remont i doposażenie pomieszczeń. Do kiedy gmina ma czas na dostosowanie mieszkania do wymaganych standardów?

Zgodnie z par. 8. rozporządzenia w sprawie mieszkań treningowych i wspomaganych podmioty prowadzące takie mieszkania mają dostosować te mieszkania do wymagań określonych w rozporządzeniu nie później niż do 31 grudnia 2025 r. Rozporządzenie weszło w życie 1 listopada 2023 r. A zatem już teraz gminy prowadzące mieszkania mają obowiązek dostosowywania mieszkań do minimalnych standardów, ale ostateczny finał może nastąpić z końcem 2025 r.

• Zgodnie z nowym brzmieniem art. 53 ust. 10 u.p.s. „Udzielenie wsparcia w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym prowadzonym przez gminę albo powiat, inne niż gmina albo powiat właściwe do wydania decyzji, o której mowa w ust. 11, albo na ich zlecenie jest możliwe po zawarciu porozumienia między gminą kierującą albo powiatem kierującym z gminą prowadzącą albo powiatem prowadzącym mieszkanie treningowe lub wspomagane lub zlecającymi ich prowadzenie”. Jakie postanowienia powinny zostać zawarte w porozumieniu między gminami dotyczącym mieszkań treningowych?

Porozumienie zawiera wójt gminy na podstawie uchwały rady gminy w sprawie upoważnienia wójta do zawarcia porozumienia, a także na podstawie art. 10 ust. 1 i art. 74 ust. 1 i 2 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 40; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 1688) oraz art. 17 ust. 1 pkt 12 u.p.s. Wykonywanie zadań publicznych może być realizowane w drodze współdziałania między JST. Gminy mogą zawierać porozumienia międzygminne w sprawie powierzenia jednej z nich określonych zadań publicznych. Gmina wykonująca zadania publiczne objęte porozumieniem przejmuje prawa i obowiązki pozostałych gmin, związane z powierzonymi jej zadaniami, a gminy te mają obowiązek udziału w kosztach realizacji powierzonego zadania. Po ustaleniu treści porozumienia rady zainteresowanych gmin podejmują uchwały w sprawie jego zawarcia. Uchwały te powinny zawierać:

• zakres zadań przekazywanych danej gminie,
• określenie tej gminy,
• ewentualnie upoważnienie do dalszych negocjacji w sprawach, które będą objęte przyszłym porozumieniem.

• Osoba usamodzielniana z gminy X zamierza osiedlić się w gminie Y. Jest zwolniona z odpłatności. Która gmina ponosi odpłatność za osobę usamodzielniającą się i czy ponosi ją w pełnej wysokości?

Jak wynika z art. 53 ust. 10a u.p.s. – „w przypadku mieszkańca domu pomocy społecznej, który w celu przygotowania do prowadzenia niezależnego życia rezygnuje z pobytu w domu, gminą kierującą tego mieszkańca do mieszkania treningowego lub wspomaganego, przez okres 3 lat od daty uchylenia decyzji kierującej do domu pomocy społecznej, jest gmina, która skierowała go do domu pomocy społecznej”. Przepisy przewidują też, że w takim przypadku odpłatność za pobyt w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym nie może być wyższa niż 30 proc. dochodu beneficjenta. Natomiast różnicę pomiędzy odpłatnością a kosztem pobytu w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym pokrywa gmina kierująca dana osobę do domu pomocy społecznej.

• Korzystanie z mieszkania treningowego lub wspomaganego wiąże się z odpłatnością, jeżeli dochód osoby, której udzielono takiego wsparcia, przekracza kryterium ustalone w art. 8 ust. 1 pkt 1 i 2 u.p.s. Kto powinien ustalić zasady takiej odpłatności?

Ustawa o pomocy społecznej wskazuje, że wysokość opłaty ma być ustalona przez podmiot kierujący do korzystania ze wsparcia w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym, ale w uzgodnieniu z osobą objętą wsparciem. Jednak szczegółowe zasady, na jakich odpłatność ma zostać ustalona, powinny być określone przez organ stanowiący gminy. Zgodnie bowiem z art. 97 ust. 5 u.p.s. rada powiatu lub rada gminy w drodze uchwały ustala, w zakresie zadań własnych, szczegółowe zasady ponoszenia odpłatności za pobyt w ośrodkach wsparcia i mieszkaniach treningowych lub wspomaganych. W przypadku omawianego typu pomocy przedmiotem regulacji w uchwale powinna być przede wszystkim miesięczna lub dobowa stawka opłaty za pobyt w mieszkaniu. Jest to obligatoryjny element uchwały. Podkreślenia jednak wymaga, że chodzi tutaj o wysokość stawki opłaty, a nie o wysokość opłaty. Uchwała powinna zawierać także uzasadnienie wskazujące na przesłanki, jakimi kierowała się rada gminy przy ustaleniu poziomu odpłatności.

Rejestr zgłoszeń o zdarzeniach nadzwyczajnych

Nowelizacja ustawy przewidziała wzmocnienie działań nadzorczych nad domami pomocy społecznej. Jednym z nowych narzędzi nadzoru ma być specjalny rejestr

Chodzi o rejestr zgłoszeń o zdarzeniach nadzwyczajnych z udziałem mieszkańców domu pomocy społecznej lub osób przebywających w placówce zapewniającej całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym oraz osobom w podeszłym wieku – obowiązek został zapisany w nowo dodanym art. 55c u.p.s. Zgodnie z jego ust. 1 ma go prowadzić dyrektor lub kierownik domu pomocy społecznej. Rejestr ów powinien zawierać zgłoszenia o zdarzeniach nadzwyczajnych dotyczących mieszkańców domu, związanych z zagrożeniem życia lub zdrowia tych mieszkańców: wypadkami, samouszkodzeniami, obrażeniami ciała.

• Czy po nowelizacji przepisów mieszkania wspomagane i treningowe są traktowane jako placówki zapewniające całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku? Czy w związku z tym powinny prowadzić rejestr zgłoszeń o zdarzeniach nadzwyczajnych?

Nie. Zmiana nie dotyczy mieszkań wspomaganych i treningowych (po nowelizacji), ale podmiotów prowadzących placówkę zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, tzn. podmiotów, o których mowa w rozdziale 3 u.p.s. „Działalność gospodarcza w zakresie prowadzenia placówki zapewniającej całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku”. Z kolei mieszkania wspomagane i treningowe są świadczeniami z zakresu pomocy społecznej, o których po nowelizacji będzie mowa w art. 36 pkt 2 u.p.s. i zastosowanie do nich ma wyłącznie znowelizowany art. 53 u.p.s. oraz wydane na podstawie znowelizowanego art. 53 ust. 24 rozporządzenie w sprawie mieszkań treningowych i wspomaganych.

• Prowadzimy dom pomocy społecznej. Jakie dane powinniśmy kierować do rejestru zgłoszeń o zdarzeniach nadzwyczajnych? Od kiedy należy taki rejestr prowadzić?

Zgodnie z art. 1 pkt 20 ustawy nowelizującej w u.p.s. wprowadzono m.in. modyfikację polegającą na dodaniu nowego art. 68aa. Zgodnie z tym przepisem podmiot prowadzący placówkę zapewniającą całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku prowadzi rejestr zgłoszeń o zdarzeniach nadzwyczajnych dotyczących osób przebywających w placówce.

Przez zdarzenie nadzwyczajne należy rozumieć każde zdarzenie, które w sposób negatywny wpływa na mieszkańca placówki lub domu i którego następstwa wiążą się z potencjalnym lub faktycznym pogorszeniem stanu zdrowia lub wręcz zagrażają życiu mieszkańca, o ile nie zostanie podjęta niezwłoczna interwencja oraz działania naprawcze ze strony podmiotów prowadzących placówki lub domy oraz podmiotów nadzorujących ww. działalność.

Rejestr ten ma zawierać zgłoszenia o następujących zdarzeniach nadzwyczajnych dotyczących osób przebywających w placówce, związanych z zagrożeniem życia lub zdrowia tych osób:

1) wypadkach,

2) samouszkodzeniach,

3) obrażeniach ciała.

Rejestr ten ma zawierać również:

1) imię i nazwisko osoby zgłaszającej,

2) datę zgłoszenia,

3) opis i miejsce zdarzenia,

4) informację o podjętych działaniach następczych.

Zanonimizowane informacje podmiot prowadzący placówkę zapewniającą całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku przekazuje wojewodzie nie rzadziej niż raz na kwartał. Z kolei informacja zbiorcza o zgłoszeniach o zdarzeniach nadzwyczajnych i podjętych działaniach następczych będzie przekazywana przez wojewodę ministrowi właściwemu do spraw zabezpieczenia społecznego nie rzadziej niż raz na kwartał, za pomocą systemu teleinformatycznego, do rejestru centralnego.

Powyższy obowiązek ma wejść w życie od 1 stycznia 2024 r.

• Kto ma upoważnienie do dokonywania zgłoszeń do rejestru?

Do przyjmowania i weryfikacji zgłoszeń o zdarzeniach nadzwyczajnych oraz podejmowania działań następczych mogą być dopuszczone wyłącznie osoby mające pisemne upoważnienie podmiotu prowadzącego placówkę zapewniającą całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku.

Organizacja przyjmowania i weryfikacji zgłoszeń o zdarzeniach nadzwyczajnych, podejmowania działań następczych oraz związanego z tym przetwarzania danych osobowych powinna uniemożliwiać nieupoważnionym osobom uzyskanie dostępu do informacji oraz zapewniać ochronę poufności tożsamości osoby dokonującej zgłoszenia.

Usługi sąsiedzkie

W założeniu ustawodawcy mają być one dodatkowym wsparciem dla seniorów lub osób niesamodzielnych w prostych czynnościach, np. w posprzątaniu mieszkania czy przygotowaniu posiłków. Jednak to gminy zdecydują, czy na ich terenie się pojawią

Nowelizacja ustawy o pomocy społecznej doprecyzowała kwestie świadczenia usług sąsiedzkich jako formy usług opiekuńczych. Już od pewnego czasu usługi sąsiedzkie były realizowane w ramach różnego rodzaju projektów, z tym m.in. współfinansowanych ze środków unijnych, a także programów takich jak np. Korpus Wsparcia Seniorów. Realizując postulat zgłaszany przez organizacje zajmujące się stosowaniem przepisów dotyczących pomocy społecznej w praktyce, zdecydowano się wprowadzić prawne ramy dotyczące tej formy pomocy. Tym samym usługi sąsiedzkie stały się formalnie nową formą usług opiekuńczych.

• Komu przysługują usługi sąsiedzkie?

Od 1 listopada 2023 r. usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania mogą być przyznane także w formie usług sąsiedzkich. Na podstawie art. 50 u.p.s. pomoc w formie usług opiekuńczych lub specjalistycznych usług opiekuńczych przysługuje osobie samotnej, która z powodu wieku, choroby lub innych przyczyn wymaga pomocy innych osób, a jest jej pozbawiona. Usługi opiekuńcze lub specjalistyczne usługi opiekuńcze mogą być przyznane również osobie, która wymaga pomocy innych osób, a rodzina, a także wspólnie niezamieszkujący małżonek, wstępni, zstępni nie mogą takiej pomocy zapewnić. Od listopada usłui opiekuńcze mogą być realizowane także w postaci sąsiedzkiej, ale nie dotyczy to ich specjalistycznej formy.

• Czy gmina ma obowiązek wprowadzania usług sąsiedzkich?

Nie. Usługi sąsiedzkie są nieobligatoryjną formą świadczenia usług opiekuńczych. Znowelizowana u.p.s. pozostawia decyzję w gestii samorządu terytorialnego. Przede wszystkim to on podejmie decyzję, czy będzie realizować usługi opiekuńcze, przesądzi jednocześnie o szczegółach ich realizacji, biorąc pod uwagę potrzeby i możliwości występujące na danym terenie.

• Gminny ośrodek pomocy społecznej pełni pieczę nad wieloma samotnymi osobami starszymi, którymi zajmują się opiekunki. Czy gmina może zamienić usługi opiekuńcze na usługi sąsiedzkie? Co obejmują usługi sąsiedzkie?

Gmina nie może tego zrobić. Usługi opiekuńcze obejmują pomoc w zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych, opiekę higieniczną, zaleconą przez lekarza pielęgnację oraz, w miarę możliwości, zapewnienie kontaktów z otoczeniem. Specjalistyczne usługi opiekuńcze są to usługi dostosowane do szczególnych potrzeb wynikających z rodzaju schorzenia lub niepełnosprawności, świadczone przez osoby ze specjalistycznym przygotowaniem zawodowym. Należą one do zadań gminy o charakterze obowiązkowym i wymienione są w art. 17 ust. 1 pkt 11 u.p.s.

Natomiast nowa instytucja usług sąsiedzkich ma charakter nieobowiązkowy i dotyczy pomocy w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych, podstawowej opieki higieniczno-pielęgnacyjnej, przez którą należy rozumieć formy wsparcia niewymagające specjalistycznej wiedzy i kompetencji, oraz, w miarę potrzeb i możliwości, zapewnienie kontaktów z otoczeniem.

• Czy wnuk może sprawować usługi sąsiedzkie i pobierać z tego tytułu wynagrodzenie?

Nie. Osoba pełniąca usługi sąsiedzkie nie może być członkiem rodziny podopiecznego. Osobą wykonującą usługi sąsiedzkie może być włącznie osoba, która:

1) jest pełnoletnia,

2) nie jest członkiem rodziny osoby, na rzecz której są świadczone usługi sąsiedzkie,

3) nie jest oddzielnie zamieszkującym małżonkiem, wstępnym ani zstępnym osoby, na rzecz której są świadczone usługi sąsiedzkie,

4) złożyła organizatorowi usług sąsiedzkich oświadczenie o zdolności pod względem psychofizycznym do świadczenia takich usług,

5) zamieszkuje w najbliższej okolicy osoby, na rzecz której są świadczone usługi sąsiedzkie,

6) ukończyła szkolenie z zakresu udzielania pierwszej pomocy,

7) została zaakceptowana przez osobę, na rzecz której są świadczone usługi sąsiedzkie,

8) została zaakceptowana przez organizatora usług sąsiedzkich (gminę, czy inny podmiot realizujący zlecone przez gminę zadanie).

W przypadku nieukończenia szkolenia z zakresu udzielania pierwszej pomocy przez kandydata organizacja szkolenia należy do gminy właściwej ze względu na miejsce zamieszkania osoby korzystającej z usług sąsiedzkich lub podmiot uprawniony.

Z możliwości świadczenia usług sąsiedzkich wykluczono członków rodziny w rozumieniu u.p.s., tj. osoby wspólnie zamieszkujące oraz gospodarujące niezależnie od więzi prawnych łączących te osoby, jak również osoby, na których może ciążyć obowiązek alimentacyjny (małżonek, krewni w linii prostej oraz rodzeństwo).

• Czy do usług sąsiedzkich mają zastosowanie regulacje dotyczące usług opiekuńczych zawarte w art. 50 ust. 6 u.p.s., tj. m.in. ustalanie stawek odpłatności przez radę gminy, skoro w art. 50 ust. 6a ustawodawca pominął zapis dotyczący ustalania odpłatności?

Tak. Zgodnie z art. 50 ust. 6 u.p.s. rada gminy określa w drodze uchwały szczegółowe warunki przyznawania i odpłatności za usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze, z wyłączeniem specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób z zaburzeniami psychicznymi, oraz szczegółowe warunki częściowego lub całkowitego zwolnienia od opłat, jak również tryb ich pobierania. W art. 50 ust. 6a u.p.s. ustalono zaś, że w przypadku organizowania przez gminę usług opiekuńczych w formie usług sąsiedzkich rada gminy w uchwale określa także szczegółowe warunki przyznawania usług sąsiedzkich, wymiar i zakres usług sąsiedzkich oraz sposób rozliczania wykonywania takich usług.

Oznacza to, że uchwały, które dotyczą szczegółowych warunków odpłatności za usługi opiekuńcze, trybu pobierania opłat za usługi opiekuńcze oraz szczegółowych warunków częściowego lub całkowitego zwolnienia od opłat za usługi opiekuńcze, nie są w żaden sposób modyfikowane w zakresie, w jakim miałyby odnosić się do usług sąsiedzkich. Tym samym świadczenie usług opiekuńczych w formie usług sąsiedzkich w tym zakresie podlega tej samej regulacji, co świadczenie usług w formie tradycyjnej. Stosuje się do nich te same normy aktu prawa miejscowego ustanowionego przez radę gminy.

• Jako gmina zatrudniamy opiekunki do pomocy osobom starszym. Czy owi pracownicy pomocy społecznej dodatkowo mogą świadczyć usługi sąsiedzkie?

Przepisy ustawy o pomocy społecznej nie wykluczają możliwości świadczenia usług opiekuńczych przez osoby zatrudnione w ośrodku pomocy społecznej. Należy mieć na uwadze, że pracownik nie może zawrzeć z tym samym pracodawcą drugiej umowy o pracę lub umowy zlecenia, jeżeli ta dodatkowa praca byłaby pracą tego samego rodzaju co praca wykonywana na podstawie dotychczasowego stosunku pracy. Wydaje się, że świadczenie usług sąsiedzkich stanowiłoby tę samą rodzajowo pracę, którą opiekunki świadczą w ośrodku pomocy społecznej.

• Kto jest uprawniony do wystawienia zaświadczenia o ukończeniu przez osobę wykonującą usługi sąsiedzkie szkolenia z zakresu udzielania pierwszej pomocy? Czy może być to inspektor bhp zatrudniony przez ośrodek pomocy społecznej?

Zgodnie z art. 50 ust. 4a pkt 6 u.p.s. osobą wykonującą usługi sąsiedzkie może być osoba, która ukończyła szkolenie z zakresu udzielania pierwszej pomocy. Należy wziąć pod uwagę, że organizator usługi, niezależnie, czy będzie nim gmina, czy inny podmiot realizujący zlecone przez gminę zadanie, jest zobowiązany do przeprowadzenia szkoleń z zakresu udzielania pierwszej pomocy dla osób wykonujących usługi sąsiedzkie. Ustawodawca nie wskazuje jednak, kto może organizować takie szkolenie i wystawiać zaświadczenie o jego ukończeniu. Wydaje się więc, że szkolenie takie może przeprowadzić w zasadzie każdy podmiot uprawniony do jego przeprowadzenia.

Podkreślenia wymaga, że przepisy powszechnie obowiązujące nie określają wymogów, jakim musi odpowiadać kurs udzielania pierwszej pomocy. W efekcie nie ma żadnych wytycznych co do zakresu tematycznego czy długości trwania takiego kursu. Co więcej, przepisy nie określają również żadnych wymagań wobec osób przeprowadzających takie kursy. W efekcie kurs udzielania pierwszej pomocy może w zasadzie przeprowadzić każdy, kto ma wiedzę, odpowiednie doświadczenie i umiejętności. Szkolenie z zakresu udzielania pierwszej pomocy może także przeprowadzić pracownik bhp obsługujący gminę, jeżeli ma on wiedzę i doświadczenie z zakresu udzielania pierwszej pomocy.

• Czy w sytuacji gdy gmina zdecyduje się na realizację usług sąsiedzkich, jest wymagane podjęcie uchwały?

Tak. Jeśli gmina zdecyduje się na wprowadzenie usług opiekuńczych w formie usług sąsiedzkich, to rada gminy powinna określić szczegółowe zasady w uchwale określającej warunki przyznawania i odpłatności za usługi opiekuńcze (w tym także świadczone w formie usług sąsiedzkich) i specjalistyczne usługi opiekuńcze (z wyłączeniem specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób z zaburzeniami psychicznymi) oraz szczegółowe warunki zwolnienia od opłat i tryb ich pobierania. W uchwale powinno się określić dodatkowo:

• szczegółowe kryteria przyznania usług sąsiedzkich (np. czy będą to usługi „uzupełniające” usługi świadczone przez opiekunki środowiskowe, czy będą one przyznawane w pierwszej kolejności osobom pozbawionym usług opiekuńczych w ogóle),
• wymiar (który może zostać wskazany także jako minimalny lub maksymalny) i zakres usług sąsiedzkich (przy założeniu, że czynności wykonywane w ramach tej usługi nie będą wymagały specjalnych kwalifikacji),
• szczegółowy sposób kontroli świadczenia i rozliczania wykonywanych usług sąsiedzkich (np. przez wskazanie, czy wynagrodzenie będzie płatne ryczałtowo, czy za godzinę pracy), a także
• zasady sprawowania nadzoru nad świadczonymi usługami (realizująca w tej formie usługi gmina powinna wypracować narzędzie pozwalające zweryfikować ogólnie rozumianą skuteczność i pozytywny odbiór tej formy usług).

Tak jak przy pozostałych zadaniach gmina będzie mogła zadecydować, czy organizując na swoim terenie usługę sąsiedzką, będzie korzystać z możliwości jej zlecenia organizacjom społecznym. W zależności od indywidualnych potrzeb i możliwości będzie decydować też o formie podejmowania współpracy z opiekunami sąsiadami (w większości przypadków podstawą takiej współpracy będzie umowa zlecenia).

Nowelizacja ustawy przewiduje także przyznanie radzie gminy kompetencji do rozszerzenia katalogu osób, którym będzie mogło być świadczone wsparcie w formie usług sąsiedzkich, o osoby, dla których wsparcie w postaci usług sąsiedzkich będzie miało charakter uzupełniający w stosunku do opieki sprawowanej przez rodzinę. Ma to stanowić odciążenie członków rodziny, którzy na co dzień sprawują opiekę nad np. osobą niepełnosprawną lub seniorem.

Usługi wsparcia krótkoterminowego świadczone przez domy pomocy społecznej

Pobyt całodobowy lub w formie dziennej nie jest zupełną nowością. Jest w dużej mierze modyfikacją, elastycznym połączeniem dotychczasowych usług świadczonych przez ośrodki wsparcia i domy pomocy społecznej

Wprowadzenie możliwości świadczenia przez domy pomocy społecznej usługi wsparcia krótkoterminowego pozwala na pełniejsze wykorzystanie potencjału lokalowego i kadrowego domów pomocy społecznej. Podopieczni zaś dzięki czasowemu wsparciu dłużej mogą funkcjonować w swoim dotychczasowym środowisku i nie są od razu na stałe przenoszeni do opieki instytucjonalnej sprawowanej przez dom pomocy społecznej.

• Gminny ośrodek pomocy społecznej prowadzi świetlicę terapeutyczną dla dzieci z zaburzeniami rozwojowymi, których rodziny znajdują się w trudnej sytuacji materialnej i bytowej. Czy do takich dzieci oraz ich rodzin może być skierowana opieka krótkoterminowa?

Nie. Pomoc krótkoterminowa jest przeznaczona dla osób pełnoletnich. Na podstawie dodanego nowelizacją art. 55a u.p.s. dom pomocy społecznej, o którym mowa w art. 56 pkt 1–4 i 6 u.p.s., może świadczyć usługi wsparcia krótkoterminowego w formie pobytu całodobowego lub w formie dziennej osobom pełnoletnim wymagającym wsparcia z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, niebędącym mieszkańcami domu. Pomoc ta skierowana jest zatem do osób:

1) w podeszłym wieku,

2) przewlekle somatycznie chorych,

3) przewlekle psychicznie chorych,

4) dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie,

5) niepełnosprawnych fizycznie.

Pomoc krótkoterminowa nie może być natomiast świadczona wobec dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie oraz osób uzależnionych od alkoholu, mimo że domy pomocy społecznej świadczą inne usługi także wobec nich.

Usługi wsparcia krótkoterminowego mogą być przyznane osobie, która ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność wymaga doraźnej pomocy w formie pobytu całodobowego lub w formie dziennej, ze względu na czasowe ograniczenie możliwości zapewnienia właściwego wsparcia w miejscu zamieszkania przez osoby na co dzień sprawujące opiekę nad tą osobą. Rodzaj i zakres usług są uzależnione od sytuacji osoby wymagającej wsparcia oraz jej indywidualnych potrzeb.

Usługa wsparcia krótkoterminowego, świadczona w formie pobytu zarówno całodobowego, jak i dziennego, ma na celu elastyczne podejście do potrzeb osób wymagających pomocy przez krótki czas (np. po pobycie w szpitalu), a także tych, którymi na co dzień opiekuje się rodzina. Działania te poza doraźnym wsparciem osób potrzebujących pomocy mają także na celu odciążenie stale opiekujących się tymi osobami członków rodziny, by mieli oni czas na odpoczynek, rehabilitację czy możliwość zajęcia się innymi sprawami.

• Czy pobyt krótkoterminowy w domu pomocy społecznej będzie mógł być wyjątkowo wydłużany, np. w razie zdarzeń losowych?

Usługa wsparcia krótkoterminowego jest ograniczona czasowo. Zarówno ta w formie pobytu całodobowego, jak i w formie dziennej. Usługa wparcia krótkoterminowego w formie pobytu całodobowego może zostać przyznana na czas określony nie dłuższy niż 30 dni w roku, z możliwością przedłużenia pobytu, w szczególnie uzasadnionych przypadkach, nie dłużej niż o kolejne 30 dni. Natomiast usługa wsparcia krótkoterminowego w formie dziennej może zostać przyznana w wymiarze nie mniejszym niż cztery godziny dziennie i nie większym niż 12 godzin dziennie, nie dłużej niż 30 dni w roku, z możliwością przedłużenia wsparcia, w szczególnie uzasadnionych przypadkach, nie dłużej jednak niż o kolejne 30 dni. Łącznie usługa wsparcia krótkoterminowego niezależnie od formy nie może przekroczyć 60 dni w roku kalendarzowym.

Niestety przepisy w obecnym brzmieniu nie przewidują odstępstw od powyższych długości przysługującego pobytu krótkoterminowego.

• Dom pomocy społecznej chciałby realizować wsparcie krótkoterminowe. Jaka jest procedura powołania do życia nowej usługi?

Wsparcie krótkoterminowe w domach pomocy społecznej jest zadaniem fakultatywnym, a nie obligatoryjnym. Przystąpienie do realizacji zadania jest zależne od decyzji JST i możliwe jest wtedy, gdy dom pomocy społecznej dysponuje zasobami infrastrukturalnymi i kadrowymi.

Podmiot prowadzący dom pomocy społecznej powinien w pierwszej kolejności zgłosić wojewodzie informację o zamiarze świadczenia przez dom usług wsparcia krótkoterminowego, wskazując przy tym liczbę miejsc przeznaczonych na usługi wsparcia dziennego i całodobowego, w terminie 14 dni od dnia ich powstania.

• Na czym polega wsparcie krótkoterminowe całodobowe, a na czym dzienne?

Usługi wsparcia krótkoterminowego realizowane w formie pobytu całodobowego są analogiczne do zakresu usług realizowanych przez dom pomocy społecznej na rzecz jego stałych mieszkańców, z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb osób korzystających z tej formy wsparcia. Obejmuje m.in. czasowy pobyt całodobowy, opiekę, pielęgnację, wyżywienie i ewentualnie inne dodatkowe usługi dostosowane do potrzeb oraz stanu zdrowia osoby korzystającej ze wsparcia, jak również możliwości domu pomocy społecznej.

Natomiast usługi wsparcia krótkoterminowego realizowane w formie dziennej obejmują ww. usługi z wyłączeniem pobytu całodobowego.

• Jakich formalności należy dopełnić w związku z przyznaniem usługi wsparcia krótkoterminowego?

Przy kwalifikacji do usług wsparcia krótkoterminowego nie jest przeprowadzany rodzinny wywiad środowiskowy, chyba że powstaną wątpliwości co do zgodności treści oświadczenia ze stanem faktycznym. Co do zasady podstawą wydania decyzji administracyjnej w sprawie przyznania usługi wsparcia krótkoterminowego są więc:

• oświadczenie o sytuacji osobistej i dochodowej złożone pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych oświadczeń oraz
• dokumenty potwierdzające istnienie przesłanek uzasadniających przyznanie tej usługi oraz wskazujące na rodzaj i zakres wsparcia, którego wymaga osoba ubiegająca się o przyznanie świadczenia.

Jeżeli osoba zadeklaruje ponoszenie pełnej odpłatności za przyznaną usługę, odstępuje się również od ustalenia sytuacji dochodowej i majątkowej osoby. W takim przypadku decyzja przyznająca świadczenie wskazuje, że osoba ponosi cały koszt przyznanego świadczenia.

Kierownik ośrodka pomocy społecznej lub dyrektor centrum usług społecznych wydaje decyzję przyznającą prawo do usług wsparcia krótkoterminowego po dokonaniu uzgodnień z konkretnym domem pomocy społecznej prowadzonym przez gminę, powiat lub na ich zlecenie, który będzie realizował usługi. Wydaną decyzję ośrodek pomocy społecznej lub centrum usług społecznych przekazują do gminy lub powiatu prowadzących lub zlecających prowadzenie domu pomocy społecznej. wzór 2

• Prowadzimy dom pomocy społecznej specjalizujący się w opiece całodobowej. Dodatkowo na terenie ośrodka chcielibyśmy uruchomić usługi wsparcia krótkoterminowego. Czy w pomieszczenia, którymi dysponuje DPS, może być realizowany pobyt krótkoterminowy?

Wymogi, jakie powinny być spełnione przez pomieszczenia DPS, co do zasady są zapisane w rozporządzeniu ministra pracy i polityki społecznej z 23 sierpnia 2012 r. w sprawie domów pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 734; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 2355). W związku z wprowadzeniem nowego rodzaju usług, jakim są usługi krótkoterminowe, omawiane rozporządzenie zostało uzupełnione (przez rozporządzenie ministra rodziny i polityki społecznej z 27 października 2023 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie domów pomocy społecznej; Dz.U. poz. 2355).

Nowelizacja określa m.in. właśnie wymogi lokalowe, jakie powinny zostać spełnione w DPS w sytuacji świadczenia przez niego usług wsparcia krótkoterminowego, zarówno w odniesieniu do pomocy świadczonej w formie pobytu całodobowego, jak i formie dziennej. Kluczowa kwestia to konieczność wydzielenia pomieszczeń, w których będą świadczone usługi wsparcia krótkoterminowego, aby oddzielić świadczenie tych usług od standardowych usług świadczonych przez dom, tj. zapewnienia pobytu stałego mieszkańcom domu.

Ponadto rozporządzenie określa standard usług świadczonych w ramach wsparcia krótkoterminowego, zarówno w odniesieniu do usług bytowych, opiekuńczych, jak i wspomagających. Usługi wsparcia krótkoterminowego realizowane w formie pobytu całodobowego są analogiczne do zakresu usług realizowanych przez dom na rzecz jego mieszkańców, z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb osób korzystających z tej formy wsparcia. Natomiast usługi wsparcia krótkoterminowego realizowane w formie dziennej obejmują usługi, o których mowa wyżej, z wyłączeniem pobytu całodobowego.

Przepisy zakładają też konieczność wyodrębnienia w domu pomieszczeń do świadczenia usług wsparcia krótkoterminowego. Podstawową działalnością domu jest świadczenie usług mieszkańcom, o których mowa w art. 55 ust. 1 u.p.s. – tj. osobom przebywającym w domu na pobyt stały. Świadczenie przez dom pomocy społecznej dodatkowej działalności polegającej na świadczeniu usług wsparcia krótkoterminowego nie może w sposób negatywny wpływać na standard pozostałych usług świadczonych przez ten dom oraz na komfort tych osób, dla których ów dom jest stałym miejscem pobytu. Biorąc pod uwagę, że usługi te są zróżnicowane i mają różnych odbiorców, zasadne jest, aby pomieszczenia do świadczenia usług wsparcia krótkoterminowego były wyraźnie wydzielone.

• Jakie warunki powinny spełniać pomieszczenia, w których będzie wykonywana usługa wsparcia krótkoterminowego?

Nie ulega wątpliwości, że usługi wsparcia krótkoterminowego są skierowane do osób starszych, niepełnosprawnych, przewlekle chorych. Dlatego Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej – biorąc pod uwagę konieczność zapewnienia odpowiednich warunków świadczenia usług dla tych osób oraz zagwarantowania im odpowiedniego komfortu – uznało, że niezbędne jest określenie minimalnych wymogów dotyczących poszczególnych pomieszczeń. Takie wymogi ustalono zarówno w odniesieniu do usług świadczonych w formie pobytu całodobowego, jak i tych w formie dziennej. Doprecyzowano je w rozporządzeniu w sprawie domów pomocy społecznej.

W wersji obowiązującej od 1 listopada br. znowelizowane rozporządzenie przewiduje, że świadczenie usług wsparcia krótkoterminowego w formie pobytu całodobowego może się odbywać w pokojach o standardzie tożsamym z pokojami mieszkalnymi, z których korzystają mieszkańcy domu. Również wymogi co do liczby łazienek w przypadku świadczenia usług wsparcia krótkoterminowego w formie pobytu całodobowego są tożsame jak określone dla stałych mieszkańców domu.

Natomiast odrębne, nieco bardziej złagodzone wymogi dotyczące pomieszczeń przewidziano w przypadku usług wsparcia krótkoterminowego świadczonego w formie dziennej. Przewidziano, że usługi w formie dziennej mogą być realizowane w pomieszczeniu pełniącym funkcję sali spotkań, a także jadalni bez ograniczeń dotyczących liczby osób, jednak z tym zastrzeżeniem, że powierzchnia użytkowa przeznaczona do świadczenia usług w formie dziennej przypadająca na jedną osobę wynosi nie mniej niż 4 mkw. Dodatkowo niezbędne jest zapewnienie pomieszczenia do odpoczynku z miejscami do leżenia oraz pomieszczenia pełniącego funkcję szatni dla osób korzystających z usług wsparcia krótkoterminowego w formie dziennej z indywidualnymi szafkami w liczbie adekwatnej do liczby miejsc.

W zakresie wymogów sanitarnych wskazano konieczność zapewnienia co najmniej dwóch toalet, dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych, wyposażonych w umywalkę, osobno dla kobiet i mężczyzn, przy czym jedna toaleta ma być przeznaczona dla nie więcej niż 10 osób.

Ponadto w rozporządzeniu zapisano, że pomieszczenia do świadczenia usług wsparcia krótkoterminowego muszą być pozbawione barier architektonicznych.

• Jako dom pomocy społecznej planujemy wykonywanie usługi wsparcia krótkoterminowego w pomieszczeniach znajdujących się w niewielkiej odległości od naszego ośrodka. Jakie są wymogi co do posiłków?

Kwestię posiłków, jakie przysługują osobom korzystającym z pobytu krótkoterminowego, reguluje znowelizowane rozporządzenie w sprawie domów pomocy społecznej.

W przypadku wsparcia krótkookresowego w formie dziennej podstawowym wymogiem jest zapewnienie minimum dwóch posiłków (w tym przynajmniej jeden posiłek powinien być gorący). Przy czym przepisy zastrzegają, że w przypadku wsparcia w formie dziennej liczba posiłków powinna zostać dopasowana do zakresu wsparcia, tj. liczby godzin usług oraz faktycznego czasu świadczenia usług w ciągu dnia (np. tego, czy świadczone są rano, czy w południe). Jako że możliwy czas udzielanego wsparcia to od 4 do 12 godzin dziennie, więc w efekcie liczba zapewnianych posiłków w przypadku usług świadczonych w formie dziennej może być różna. Niemniej jednak trzeba mieć na uwadze, że minimalnym określonym w rozporządzeniu wymogiem jest zapewnienie co najmniej dwóch posiłków dla osób korzystających ze wsparcia w formie dziennej.

W rozporządzeniu odmiennie uregulowano kwestię zapewnienia posiłków osobom korzystającym ze wsparcia w formie pobytu całodobowego, określając, że wymogiem jest zapewnienie minimum trzech posiłków dziennie, natomiast zakres wyżywienia i organizacji posiłków jest analogiczny jak dla mieszkańców DPS.

• Od nowego roku miejski ośrodek pomocy społecznej chce organizować także pobyt krótkoterminowy. Pracownicy zgłaszają jednak do dyrektora ośrodka postulaty o zatrudnienie większej liczby opiekunów. Czy dodatkowa usługa może być powierzona w ramach dodatkowych obowiązków już zatrudnionym osobom, czy należy zwiększyć liczbę etatów?

Minimalne wymogi dotyczące liczby pracowników świadczących opiekę nad osobami korzystającymi ze wsparcia uregulowano w znowelizowanym rozporządzeniu w sprawie domów pomocy społecznej. Resort rodziny i polityki społecznej tłumaczył to koniecznością zapewnienia odpowiedniego poziomu opieki. Wskaźnik dotyczący zatrudnienia określony w rozporządzeniu dotyczy tylko pracowników bezpośrednio świadczących usługi wsparcia krótkoterminowego.

Ponadto rozporządzenie dookreśliło kwestię ustalania wskaźników zatrudnienia w DPS, wskazując, że przy ustalaniu wskaźników zatrudnienia uwzględniono również osoby wykonujące pracę w ramach umowy cywilnoprawnej, jeżeli pracują bezpośrednio z mieszkańcami domu. Przy wyliczaniu wskaźnika udział tych osób nie może przekroczyć 20 proc. ogólnej liczby zatrudnionych w zespole terapeutyczno-opiekuńczym, a także pracowników pierwszego kontaktu zatrudnionych na stanowiskach administracyjnych lub obsługi, w wymiarze proporcjonalnym do czasu, w jakim koordynują działania wynikające z indywidualnego planu wsparcia mieszkańca domu.

• Jakie są nowe zasady obliczania kosztu utrzymania mieszkańca w domu pomocy społecznej?

Wraz z wprowadzeniem możliwości prowadzenia przez DPS usługi wsparcia krótkoterminowego zmieniono definicję średniomiesięcznego kosztu utrzymania mieszkańca w DPS, od którego jest uzależniona nie tylko maksymalna odpłatność za pobyt i usługi w DPS ponoszone za mieszkańca domu, lecz także minimalna opłata za usługę wsparcia krótkoterminowego całodobowego świadczona przez dany dom.

Rada gminy lub rada powiatu prowadząca lub zlecająca prowadzenie DPS określa w drodze uchwały wysokość opłat za godzinę usługi w przypadku usługi wsparcia krótkoterminowego świadczonego w formie dziennej oraz za dzień pobytu w przypadku usługi wsparcia krótkoterminowego świadczonego w formie pobytu całodobowego, przy czym wysokość opłat za usługi wsparcia krótkoterminowego w formie pobytu całodobowego za dzień pobytu nie może być niższa niż 1/30 ogłoszonego średniomiesięcznego kosztu utrzymania mieszkańca w tym DPS.

Osoby korzystające z tego rodzaju wsparcia nie ponoszą opłat, jeżeli dochód osoby samotnie gospodarującej lub dochód na osobę w rodzinie nie przekracza kwoty kryterium dochodowego.

Różnicę między ustaloną odpłatnością osoby a odpłatnością za usługę wsparcia krótkoterminowego dopłaca gmina, która przyznała usługę wsparcia krótkoterminowego. Jak do wszystkich opłat, tak do opłat za usługi wsparcia krótkoterminowego zastosowanie będzie miał art. 104 u.p.s. Dodatkowo proponuje się wsparcie dla jednostek samorządu terytorialnego, które zdecydują się na realizację usług wsparcia krótkoterminowego, w postaci programu mającego na celu dofinansowanie tych usług (np. program ministra rodziny i polityki społecznej „Opieka wytchnieniowa”).

Na podstawie art. 55b ust. 11 u.p.s. do wnoszenia opłaty za korzystanie z usług wsparcia krótkoterminowego są zobowiązani (w odpowiedniej kolejności):

1) osoba korzystająca z usług wsparcia krótkoterminowego,

2) gmina, która przyznała usługi wsparcia krótkoterminowego.

Przy czym gmina nie ma obowiązku wnoszenia opłaty, jeżeli osoba korzystająca z usług wsparcia krótkoterminowego ponosi pełną odpłatność.

• Jakie elementy powinna zawierać uchwała gminy lub rady powiatu w sprawie usług wsparcia krótkoterminowego?

Zgodnie z dodanym od 1 listopada art. 97a ust. 1 u.p.s. w przypadku świadczenia przez dom pomocy społecznej usług wsparcia krótkoterminowego rada gminy lub rada powiatu właściwa dla tego DPS określa w drodze uchwały wysokość opłat:

• za godzinę świadczenia usług – w przypadku usług wsparcia krótkoterminowego świadczonego w formie dziennej, oraz
• za dzień pobytu – w przypadku świadczenia usług wsparcia krótkoterminowego w formie pobytu całodobowego.

Ponadto w art. 97a ust. 2 u.p.s. postanowiono, że w uchwale powinny być określone szczegółowe warunki przyznawania usług wsparcia krótkoterminowego świadczonego w formie dziennej i w formie pobytu całodobowego oraz warunki odpłatności za te usługi oraz szczegółowe warunki częściowego lub całkowitego zwolnienia od opłat, jak również tryb ich pobierania.

Inne zmiany

Wśród pozostałych zmian w ustawie o pomocy społecznej są też drobniejsze, ale ważne, dotyczące m.in. obowiązków informacyjnych w placówkach opieki całodobowej, ochrony prawnej dla pracowników socjalnych czy wzoru wniosku o zezwolenie na prowadzenie domu pomocy społecznej

• Czy w przypadku ubiegania się o świadczenia niebędące usługami całodobowymi w ośrodkach wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi ustala się sytuację dochodową?

Nie. W art. 51b u.p.s. (zmienionym od 1 listopada 2023 r.) doprecyzowano, że w przypadku ubiegania się o świadczenia niebędące usługami całodobowymi w ośrodkach wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi nie ustala się dla tych osób sytuacji dochodowej i majątkowej. Podobnie przy aktualizacji rodzinnego wywiadu środowiskowego ‒ ze względu na to, że przyznanie tych świadczeń jest nieodpłatne – nie ma potrzeby ustalania ani aktualizowania informacji na temat sytuacji dochodowej i majątkowej osób i ich rodzin.

• Czy jest prawdą, że zmieniły się obowiązki informacyjne podmiotów prowadzących placówkę zapewniającą całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku?

Tak. W wyniku nowelizacji dodano nowe informacje do katalogu danych umieszczanych na tablicy ogłoszeń, którą należy zawiesić w widocznym miejscu w budynku w placówkach zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku. Do tej pory wystarczające było zamieszczenie informacji na temat zakresu działalności prowadzonej w placówce i podmiotu prowadzącego (w tym o siedzibie podmiotu lub miejscu zamieszkania). Po zmianie dodatkowo konieczne jest podanie:

• numerów alarmowych,
• danych teleadresowych właściwych miejscowo instytucji i organizacji działających w zakresie wolności i praw człowieka oraz instytucji kontrolnych, w szczególności:

‒ rzecznika praw obywatelskich,

‒ rzecznika praw pacjenta,

‒ państwowego powiatowego inspektora sanitarnego,

– wydziału urzędu wojewódzkiego właściwego ds. pomocy społecznej,

– ośrodka pomocy społecznej właściwego ze względu na miejsce położenia placówki,

– prokuratury rejonowej,

– sądu opiekuńczego.

Jest to realizacja postulatów zgłaszanych przez rzecznika praw obywatelskich w ramach Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur, aby we wszystkich instytucjach opieki podjąć kroki w celu zaznajamiania mieszkańców z przysługującymi im prawami, w tym z prawem do składania skarg, jak również postulatów wywieszania w ogólnodostępnych miejscach adresów instytucji, do których mogłyby się zwrócić osoby zamieszkujące dom opieki lub ich rodziny w przypadku naruszenia praw pensjonariuszy.

• Jak często powinna być sporządzana aktualizacja rodzinnego wywiadu środowiskowego po zmianach?

Od 1 listopada 2023 r. zmienił się art. 107 w ust. 4 u.p.s., w efekcie w przypadku osób przebywających w ośrodkach wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi aktualizacja rodzinnego wywiadu środowiskowego musi być sporządzona nie rzadziej niż co 12 miesięcy. Uzupełniono również w art. 107 w ust. 5b pkt 7 u.p.s. katalog informacji, które powinny zawierać zaświadczenie albo oświadczenie o wysokości wynagrodzenia z tytułu zatrudnienia – mianowicie trzeba w nim wskazać koszty uzyskania przychodu.

• Według nowych przepisów wszystkie zdarzenia związane ze znieważeniem, z naruszeniem nietykalności lub napaścią na pracowników socjalnych, do których doszło podczas pełnienia przez nich obowiązków służbowych, będą ewidencjonowane w rejestrze centralnym. Jakie zmiany w zakresie ochrony przewiduje nowelizacja?

Zmieniony art. 121 u.p.s. (w nowo dodanych ust. 2d‒2k) reguluje kwestie zgłaszania przypadków napaści na pracowników socjalnych. Do tej pory wszelkie informacje o aktach agresji zgłaszane przez jednostki organizacyjne pomocy społecznej były przekazywane do departamentu pomocy i integracji społecznej w Ministerstwie Rodziny i Polityki Społecznej za pośrednictwem systemu teleinformatycznego w ramach prowadzonego rejestru centralnego, o którym mowa w art. 23 ust. 4a u.p.s. Dane gromadzone w rejestrach nie odzwierciedlały jednak pełnego obrazu faktycznych zdarzeń z użyciem przemocy wobec pracowników socjalnych.

Po nowelizacji u.p.s. każde zdarzenie z użyciem przemocy wobec pracownika socjalnego musi być obligatoryjnie zgłoszone (obowiązek ten zapisano w znowelizowanym art. 23 ust. 4a u.p.s.). Chodzi przy tym o naruszenia, o których mowa w ustawie z 6 czerwca 1997 r. ‒ Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1138; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 1963; dalej: k.k.), tj. o naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza (art. 222 k.k.), czynną napaść na funkcjonariusza publicznego (art. 223 k.k.) lub znieważenie funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej, podczas i w związku z pełnieniem obowiązków służbowych (art. 226 k.k.).

Każde ww. naruszenie ma być zapisane w rejestrze centralnym, prowadzonym przez ministra ds. zabezpieczenia społecznego w ciągu trzech dni od zaistnienia (art. 121 ust. 2ba u.p.s., dodany od 1 listopada br.).

W efekcie obecnie ten rejestr zgodnie z art. 23a ust. 1 u.p.s. gromadzi w jednym miejscu dane o:

• jednostkach organizacyjny pomocy społecznej,
• wnioskach o przyznanie świadczeń,
• realizowanych świadczeniach,
• sytuacji osób lub rodzin, którym przyznano świadczenia,
• rozstrzygnięciach w sprawie świadczeń,
• każdym czynie, o którym mowa w art. 222, art. 223 lub art. 226 k.k., popełnionym wobec pracownika socjalnego.

Jednostki organizacyjne pomocy społecznej przekazują wymagane dane, wykorzystując bezpłatne oprogramowanie udostępnione przez ministra.

• Pracownik został napadnięty. W postępowaniu karnym uczestniczy w charakterze pokrzywdzonego. Czy jako gmina powinniśmy mu zapewnić wsparcie prawne?

Zgodnie z art. 121 ust. 2d u.p.s. pracownikowi socjalnemu zatrudnionemu w samorządowej jednostce organizacyjnej pomocy społecznej, pokrzywdzonemu przestępstwem napaści w związku z wykonywaniem czynności służbowych, przysługuje, na jego wniosek, bezpłatna ochrona prawna w postępowaniu karnym, w którym uczestniczy w charakterze pokrzywdzonego lub oskarżyciela posiłkowego. Ochronę tę zapewnia samorządowa jednostka organizacyjna pomocy społecznej, w której jest zatrudniony pracownik socjalny, a jeżeli jednostka ta nie ma zapewnionej obsługi prawnej realizowanej przez radców prawnych lub adwokatów, ochronę prawną zapewnia właściwy miejscowo urząd gminy, starostwo powiatowe lub urząd marszałkowski (art. 121 ust. 2e u.p.s.).

Natomiast w przypadku braku możliwości zapewnienia ochrony prawnej pracownikowi socjalnemu przysługuje zwrot kosztów ochrony prawnej w wysokości 50 proc. faktycznie poniesionych kosztów, którą wypłaca samorządowa jednostka organizacyjna pomocy społecznej, w której jest zatrudniony pracownik socjalny. Zwrot następuje na wniosek pracownika socjalnego, który poniósł te koszty. Dokumentuje się je za pomocą faktur, w tym elektronicznych, rachunków lub dokumentów sporządzonych na piśmie, potwierdzających datę ich poniesienia oraz ich wysokość, a także pozwalających na jednoznaczne ustalenie podmiotu świadczącego ochronę prawną na rzecz pracownika socjalnego. Zwrot kosztów ochrony prawnej następuje w terminie 30 dni od dnia wpływu wniosku o zwrot tych kosztów (art. 121 ust. 2k u.p.s.).

• Czy w związku ze zmianami w ustawie o pomocy społecznej i rozporządzeniu w sprawie domów pomocy społecznej obowiązuje nowy wzór wniosku o prowadzenie domu pomocy społecznej?

Tak. Rozporządzenie ministra rodziny i polityki społecznej zmieniające rozporządzenie w sprawie domów pomocy społecznej wprowadziło m.in. nowy wzór takiego wniosku, który obowiązuje od 1 listopada 2023 r. ©℗ wzór 3