XI edycja rankingu Perły Samorządu: Jest duma, są i roszady

Pełne poświęcenia działania na rzecz uchodźców z Ukrainy nie były jedynym wyzwaniem, z jakim polskie samorządy mierzyły się w ostatnim roku.

Szczególny problem dla ich budżetów stanowiły wysoka inflacja, wzrost cen energii czy kosztów prac budowlanych. Te nowe zjawiska oraz trudności staraliśmy się uwzględnić, przygotowując metodykę tegorocznego rankingu. Efekt? Zaskoczeniem są spore roszady na podium. Ale konkurs jest wyrównany, a różnice punktowe pomiędzy liderami naprawdę niewielkie

W Polsce mamy prawie 2,5 tys. gmin, bardzo zróżnicowanych pod każdym względem. W najmniej licznej mieszka niecałe 1,5 tys. osób, a najliczniejsza jest Warszawa, gdzie rozliczających PIT jest 1,5 mln osób. Najmniejsza gmina – Górowo Iławeckie – ma powierzchnię 3,32 km kw., największą jest Pisz, której teren zajmuje 633,69 km kw. Mamy miasta na prawach powiatu, czyli de facto wykonujące zadania dwóch organów samorządu – gminy i powiatu. Do tego dochodzi zróżnicowanie terenu, położenie geograficzne, uwarunkowania społeczno-gospodarcze, tradycje, kultura i wiele innych czynników mogących wpływać na wynik gminy w naszym rankingu, który stara się badać całokształt działalności samorządu gminnego.

W 2022 r. wiele gmin mogło odczuć wpływ położenia na ich sytuację geopolityczną – wszak gminy w pasie przygranicznym z Ukrainą od 24 lutego 2022 r. mierzyły się z niespotykanym dotychczas napływem ludności – uchodźców, organizacji pomocowych, wolontariuszy, dziennikarzy, czy też pełnych empatii zwykłych ludzi, którzy w pierwszych godzinach od ataku Rosji zjeżdżali ze wszystkich zakątków Polski, by odbierać przyjezdnych. Wreszcie: do miejscowości przygranicznych przybywali znani z całego świata, by nieść pomoc lub ruszyć w dalszą podróż do ogarniętej wojną Ukrainy.

Jak zatem można porównać działalność tak zróżnicowanych gmin w celu wyłonienia najlepszych – i gmin, i włodarzy? Podstawą tego karkołomnego zadania pozostała – jak w poprzednich latach – ankieta. Każdy samorząd, który chce pochwalić się swoimi osiągnięciami, proszony jest o jej wypełnienie. Kwestionariusz jest rozbudowany, dzięki czemu obejmuje większość obszarów działalności gmin. Zdajemy sobie sprawę, że wypełnienie szczegółowej ankiety, zawierającej kilkadziesiąt pytań, wymaga poświęcenia i czasu, co ważne – niejednego, a kliku działów w urzędzie. Ale dzięki tej skrupulatności ograniczamy ryzyko przypadkowości w wynikach. Żeby znaleźć się w czołowej dziesiątce, trzeba osiągnąć bowiem bardzo dobre noty w każdej z kategorii, nie wystarczy wyróżniać się w jednym obszarze.

– I to w obecnej edycji było widoczne. Jak co roku cieszą nas te samorządy, które wykazują się profesjonalizmem, zaangażowaniem, kreatywnością i strategią działania. Patrzą daleko do przodu i co ważne, gdy życie pisze trudne scenariusze, potrafią stanąć na wysokości zadania. To, co gminy i ich mieszkańcy robili dla uchodźców… chapeau bas! – mówi Marta Gadomska-Byrska, członkini kapituły rankingu Perły Samorządu, szef działu dodatków poradniczych Dziennika Gazety Prawnej. A Joanna Pieńczykowska, także członkini kapituły, oraz redaktorka prowadząca tygodnik Samorząd i Administracja w DGP, dodaje, że mimo takich trudności jak napływ uchodźców czy zwiększone koszty związane z podwyżkami cen nośników energii, wiele gmin nie rezygnowało z podejmowania innowacyjnych i nowatorskich inicjatyw i projektów, mających poprawić warunki i jakość życia mieszkańców – w tym osób starszych. – I to jest bardzo cenne. Samorządy śmiało wykorzystywały nowe technologie, nie zapominając przy tym o środowisku i ochronie klimatu, a rozmaitość działań i pomysłowość często jest zadziwiająca – podsumowuje redaktor Pieńczykowska.

Najlepsze gminy

A czym dokładnie mogli się pochwalić uczestnicy tegorocznego rankingu? Pytania podzieliliśmy na następujące kategorie:

• gospodarka – tu pytaliśmy m.in. o finanse samorządu;
• edukacja – gdzie znalazły się również zagadnienia związane ze wsparciem kultury czy społeczeństwa obywatelskiego w gminie;
• zdrowie i opieka – w której pytaliśmy o działania podejmowane na rzecz zapobiegania wykluczeniu osób z niepełnosprawnościami czy wsparcia i aktywizacji osób starszych;
• cyfryzacja – wraz z pytaniami o smart city, oraz
• środowisko – gdzie gminy znalazły pytania o działania na rzecz ochrony środowiska, ale także adaptacji do skutków zmian klimatycznych.

Ciekawiły nas działania i osiągnięcia z roku 2022, ale także w porównaniu z rokiem poprzednim, co pozwoliło premiować postęp, jaki gmina mogła osiągnąć w tym czasie.

Najlepsi włodarze

Jeśli chodzi natomiast o ranking włodarzy (który jest wyróżnieniem także dla urzędów), to ta część ankiety została podzielona na trzy sekcje:

• reprezentant gminy i jej mieszkańców,
• zarządzający urzędem i prowadzący politykę gminy oraz
• zaangażowany lider społeczności.

W ankiecie znalazły się pytania o działalność realizowaną zarówno przez włodarza osobiście, jak i o organizację pracy urzędu, dostępność i nowoczesność funkcjonowania magistratu. Podobnie jak w przypadku rankingu gmin, konieczne było osiągnięcie dobrych rezultatów we wszystkich częściach ankiety, żeby móc znaleźć się wśród wyróżnionych. Ci, którzy wypełniali ankietę, wiedzą, że aby wystartować w rankingu na najlepszego włodarza, konieczne jest udzielenie odpowiedzi na pytania o samą gminę. To dlatego, że na wynik włodarza składa się też rezultat tego, jak ją prowadzi. – Dla mnie pozytywnym zaskoczeniem tej części konkursu Pereł Samorządu jest mnogość działań podejmowanych na rzecz wzmocnienia kadry specjalistów w urzędzie. Po pierwsze, samorządy (niezależnie od wielkości gminy) podkreślają, jak ważnym zasobem jest kapitał ludzki i kapitał relacji. Po drugie, oferują swoim pracownikom możliwość różnorakich szkoleń i dokształcania, i widać, że coraz większe znaczenie ma kształtowanie kompetencji miękkich, cech liderskich i budowanie relacji w zespołach pracowniczych (w tym wymiana doświadczeń i wspólne rozwiązywanie problemów). A po trzecie, samorządy stosują bardzo zróżnicowane systemy motywowania, nie tylko finansowe, lecz także związane z elastycznym czasem pracy, indywidualnymi ścieżkami rozwoju osobistego oraz szeroko rozumianym dobrostanem pracowników – wylicza dr Paulina Legutko-Kobus z Katedry Polityki Publicznej Kolegium Ekonomiczno-Społecznego w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, która także zasiada w kapitule rankingu.

Przetasowania w dziesiątkach, ale…

Przejdźmy teraz do konkretów. – Ta edycja zaskakuje. Zaskakuje zmianami na podium. Nie oznacza to jednak, że ci, którzy wiedli prym do tej pory, stoją w miejscu. Oni dalej są wzorem do naśladowania. To inni dążą konsekwentnie do sukcesu i wygląda na to, że są na dobrej drodze – mówi Marta Gadomska z DGP.

Choć zarówno Iława, jak i jej włodarz, Krzysztof Harmaciński, utrzymali pozycję liderską, to inne gminy wiejskie depczą im po piętach. Rewelacyjny drugi wynik osiągnęła Płużnica – gmina wiejska w województwie kujawsko-pomorskim, która realizuje ambitne działania, szczególnie w dziedzinie gospodarki i edukacji. Wójt Marcin Skonieczka konsekwentnie realizuje strategiczne cele, stosując nowoczesne metody zarządzania zespołem. Ale w rankingu mamy także debiutantów – to Górno, wyróżnione wśród najlepszych gmin, a jego włodarz – wójt Przemysław Łysak znalazł się tuż za podium; te zaś zamyka Małgorzata Pachecka – wójt mazowieckich Michałowic. Wśród wyróżnionych włodarzy gmin wiejskich w tym roku jest jeszcze jedna kobieta – Barbara Dykier, wójt gminy Słupsk.

Debiutantów znajdziemy też w kategorii gmin miejsko-wiejskich. To Skawina i Śrem, które uplasowały się odpowiednio na szóstym i siódmym miejscu tej kategorii rankingu najlepszych samorządów. W dodatku burmistrz Skawiny, Norbert Rzepisko, zajął ósme miejsce w rankingu włodarzy. Obydwa rankingi w kategorii gmin miejsko-wiejskich wygrał natomiast Wasilków – podlaska gmina zarządzana przez burmistrza Adriana Łuckiewicza. Co ważne, zadebiutowała w rankingu zaledwie rok temu, a w tegorocznej edycji poszybowała na miejsce lidera.

Kategoria miast do 100 tys. mieszkańców była tak wyrównana, że na 10. miejscu w obydwu rankingach mamy ex-aequo dwie gminy i dwóch włodarzy. I tak w rankingu włodarzy 10. miejsce zajęły dwie kobiety – Hanna Pruchniewska – burmistrz Pucka, oraz Edyta Zbieć – burmistrz Kobyłki. Wśród włodarzy najlepszy okazał się ponownie Krzysztof Kosiński, prezydent Ciechanowa, zaś ranking gmin wygrało najmniejsze w Polsce miasto na prawach powiatu – Sopot.

Na czele rankingu włodarzy największych miast w tym roku stanęła kobieta – Hanna Zdanowska – prezydent Łodzi. Ranking największych miast ponownie wygrał zaś Poznań. Zamieszanie w samej czołówce rankingu włodarzy w tym roku wprowadziła Bydgoszcz, której prezydent Rafał Bruski zajął drugie miejsce. A sama Bydgoszcz uplasowała się na piątym miejscu w tej kategorii gmin. W obydwu rankingach dobre miejsce zajął także Wałbrzych, z prezydentem Romanem Szełemejem na czele.

…poziom wyrównany

Co roku wiele z pytań ankietowych się powtarza. Jest to logiczne i uzasadnione, ponieważ zadania własne gmin w przeważającej większości są te same. Staramy się też zachować pewną ciągłość. Duży udział w wyniku za dany rok ma porównanie z rokiem poprzednim, tzn. że premiowany jest postęp, jaki gmina poczyniła w danym roku. Daje to szansę wielu gminom na pojawienie się wśród liderów rankingu, nawet jeśli wcześniej uzyskiwały słabsze rezultaty. Jednocześnie jest to pewna pułapka wysokiego wyniku – po osiągnięciu określonego poziomu coraz trudniej jest robić duże skoki. Może to tłumaczyć niższe miejsca takich samorządów jak Aleksandrów Łódzki, Ostrów Wielkopolski czy niegdysiejsi kilkukrotni zwycięzcy – Gdynia i Gdańsk. Tym bardziej chcemy podkreślić, że wyniki w pierwszych dziesiątkach są niezwykle wyrównane i o zajmowanym miejscu nierzadko decydują ułamki punktów. I jak co roku przypominamy i podkreślamy: niewątpliwie istotne jest staranne wypełnienie ankiety.

W kwestionariuszu ankietowym staramy się odzwierciedlić istotne nowe okoliczności, ważne wydarzenia czy też „sprawdzić” kolejny aspekt działalności. W tym roku zapytaliśmy np. o udział kobiet w zarządzaniu gminą i urzędem. Procentowy udział kobiet zajmujących stanowiska kierownicze w gminie nazwaliśmy „wskaźnikiem feminizacji”. Wśród wyróżnionych w rankingu włodarzy, zaledwie 17 proc. to kobiety, choć średnia wartość wskaźnika dla gmin biorących udział w rankingu była znacznie wyższa – 59 proc. (należy zaznaczyć, że w ankiecie pytaliśmy o udział kobiet nie tylko w organach zarządzających gminą, ale też wśród dyrektorów, naczelników departamentów i wydziałów w urzędzie). Mamy nadzieję, że w kolejnych latach wśród zwycięzców zobaczymy więcej wójcin, burmistrzyń i prezydentek. Przykładem może być Kołobrzeg – tegoroczny debiutant w dziesiątkach kategorii miast do 100 tys. mieszkańców – w którym rządzą kobiety: panie zajmują stanowiska włodarza i jego zastępcy, sekretarza i skarbnika gminy.

Dodatkowe wyróżnienia

W tegorocznej ankiecie zadaliśmy jedno dodatkowe, nieobowiązkowe pytanie o osiągnięcie, z którego gmina i jej włodarz są szczególnie dumni. Przyznaliśmy za to dodatkowe wyróżnienia. Mogliśmy przeczytać o dużych projektach inwestycyjnych, zaangażowaniu we wsparcie uchodźców, ambitnych przedsięwzięciach, którymi gminy starają się odpowiadać na palące wyzwania społeczne – jak chociażby opieka nad osobami chorymi lub starszymi, wymagającymi opieki. Wszystkie opisane działania zasługują na pochwałę, a niejedno budziło nasz podziw.

Członkowie kapituły zdecydowali się jednak wyróżnić te inicjatywy, które dotychczas nie były powszechne, a można je wręcz określić mianem nowatorskich.

– Przygotowując propozycje wyróżnień, starałem się doceniać rozwiązania unikatowe, pionierskie, o dużej skali oddziaływania dla mieszkańców, które mogą być inspiracją dla innych samorządów w skutecznym wdrażaniu nowoczesnych polityk publicznych – mówi dr Dionizy Smoleń, partner w PwC Polska, lider doradztwa dla sektora publicznego, członek kapituły rankingu Perły Samorządu.

Nota metodologiczna

Ranking opracowano na podstawie ankiety, którą gminy wypełniały między 8 marca a 5 kwietnia 2023 r. Ponad 90 proc. pytań stanowiły pytania zamknięte, pozwalające na szerokie zastosowanie metod porównawczych w badanej grupie. Oznacza to, że wynik gminy zależy od tego, jak wypada względem innych gmin w tej samej kategorii. Gminy i ich włodarze rywalizowali w czterech kategoriach: gmina wiejska, gmina miejsko-wiejska, miasto do 100 tys. mieszkańców i miasto powyżej 100 tys. mieszkańców. Pozwala to na pewną porównywalność skali działania poszczególnych gmin.

Na podstawie pytań zamkniętych powstaje wstępny ranking najlepszych gmin i najlepszych włodarzy. W drugim etapie prac członkowie kapituły oceniają odpowiedzi na pytania otwarte. Punkty przyznane przez każdego z członków kapituły są następnie sumowane z wynikiem ankietowym, dzięki czemu powstaje ostateczny kształt rankingów.

W tym roku w kapitule rankingu Perły Samorządu zasiedli:

• Marta Gadomska-Byrska, szef działu dodatków poradniczych, Dziennik Gazeta Prawna,
• dr Paulina Legutko-Kobus, Katedra Polityki Publicznej, Kolegium Ekonomiczno-Społeczne Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie,
• Joanna Pieńczykowska, redaktor prowadząca tygodnika Samorząd i Administracja, Dziennik Gazeta Prawna,
• dr Dionizy Smoleń, partner w PwC Polska, lider doradztwa dla sektora publicznego.

Należy zaznaczyć, że w rankingu nie oceniamy działalności politycznej włodarzy ani nie zajmujemy stanowiska w sporach, jakie mogą się toczyć. Podczas posiedzenia kapituły rankingu Perły Samorządu jej członkowie zatwierdzają wyniki rankingu, poddając pod rozwagę całokształt działań gminy i jej włodarzy, przyjmując zasadę, że w przypadku wątpliwości wyznacznikiem może być prawomocne orzeczenie sądu.

Uwaga! Udział w rankingu jest całkowicie bezpłatny. Jedynym warunkiem udziału w nim jest wypełnienie i terminowe przesłanie ankiety, a warunkiem otrzymania wyróżnienia – osiągnięcie najlepszych rezultatów w grupie.

Cieszy nas, jeśli wyróżnienia możemy wręczyć osobiście podczas Kongresu Perły Samorządu, który w tym roku odbędzie się 1 i 2 czerwca w Gdyni. W przypadku braku możliwości uczestniczenia w wydarzeniu wyróżnienia prześlemy pocztą. ©℗