Specustawa ukraińska: Co muszą wiedzieć urzędy [PORADNIK]

Ważne miejsce w specustawie zajmują regulacje wskazujące zakres wsparcia zapewnianego przez wojewodów oraz jednostki samorządu terytorialnego. I nie jest to dziwne, skoro to właśnie na nich spoczywa ciężar udzielenia doraźnej pomocy osobom przybywającym z Ukrainy

Co znajdziesz w poradniku?

1 - Nowe ramy prawne pomocy dla uciekających przed wojną, czyli kto za co odpowiada (wojewoda, samorządy) - wsparcie psychologiczne, zmiany w samorządowych ustawach ustrojowych, zlecenie zadań NGO

2 - PESEL dla uchodźców- wyzwanie logistyczne dla każdego urzędu gminy (wniosek, jaka pomoc od urzędnika, wyzwanie - jak potwierdzić tożsamość, dane i załączniki, fotografie, odciski palców)

3 - Świadczenia dla Ukraińców to obowiązki dla gmin (jednorazowe świadczenie - warunki przyznania, świadczenia na dzieci, pomoc społeczna)

4 - Organizacja opieki nad dziećmi przebywającymi bez rodziców (opieka tymczasowa, piecza zastępcza)

5 - Ułatwienia dla ukraińskich dzieci w placówkach edukacyjnych i opiekuńczych

opieka nad dziećmi w wieku do trzech lat
oddziały przygotowawcze
inne lokalizacje prowadzenia zajęć
zatrudnianie pomocy nauczyciela
godziny ponadwymiarowe
studenci

6 - Samorządy z większymi uprawnieniami do zmian w budżetach

7 - Pieniądze za zakwaterowanie i wyżywienie dla pomagających. Kto i jak to sprawdzi

Specustawa ukraińska: Co muszą wiedzieć pracodawcy [PORADNIK]

Nowe ramy prawne pomocy dla uciekających przed wojną, czyli kto za co odpowiada:

Wojewoda

Jak przewidziano w art. 12 ust. 1 ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (dalej: specustawa), wojewoda może zapewnić obywatelom Ukrainy, którzy przybyli na terytorium RP bezpośrednio z objętego działaniami wojennymi obszaru, pomoc polegającą na:

zakwaterowaniu;
zapewnieniu całodziennego wyżywienia zbiorowego;
zapewnieniu transportu do miejsc zakwaterowania, m.in. do ośrodków prowadzonych przez szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców na podstawie ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP lub miejsc, w których obywatelom Ukrainy udzielana jest opieka medyczna;
finansowaniu przejazdów środkami transportu publicznego oraz specjalistycznego transportu przeznaczonego dla osób z niepełnosprawnością, w szczególności do miejsc lub pomiędzy miejscami, o których mowa wyżej;
zapewnieniu środków czystości i higieny osobistej oraz innych produktów.

Wsparcie powinno być udzielane nie krócej niż przez dwa miesiące od dnia pierwszego wjazdu na terytorium RP (art. 12 ust. 17 specustawy), oczywiście na miarę budżetu danego wojewody. Nie oznacza to jednak, że będzie on udzielał pomocy, używając własnych pieniędzy, gdyż nie taka jest jego rola jako przedstawiciela rządu w terenie. Jego zdaniem jest bowiem – w myśl art. 12 ust. 2 specustawy – koordynowanie działań organów władzy publicznej oraz organizacji pozarządowych i przedsiębiorców w zakresie udzielania pomocy obywatelom Ukrainy. Zaznaczmy w tym miejscu, że inne organy administracji publicznej, jednostki podległe lub nadzorowane przez organy administracji publicznej, jednostki sektora finansów publicznych oraz inne organy władzy publicznej w ramach posiadanych środków własnych mogą zapewnić pomoc, o której mowa wyżej, przy czym w tych właśnie celach możliwe jest wykorzystywanie nabytego lub powierzonego tym organom lub jednostkom mienia Skarbu Państwa.

Polecenia

W związku z realizacją zadań pomocowych wojewoda może wydawać polecenia obowiązujące nie tylko wszystkie organy administracji rządowej działające na obszarze województwa, ale również państwowe osoby prawne, organy samorządu terytorialnego, samorządowe osoby prawne oraz samorządowe jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, o których to poleceniach niezwłocznie informowany jest właściwy minister (art. 12 ust. 10 specustawy). Ten zaś może wstrzymać wykonanie poleceń i wystąpić z wnioskiem do prezesa Rady Ministrów o rozstrzygnięcie ewentualnego sporu, przedstawiając jednocześnie stanowisko w sprawie (art. 12 ust. 15).

Polecenia mają postać niewymagających uzasadnienia decyzji administracyjnych podlegających natychmiastowemu wykonaniu z chwilą ich doręczenia lub ogłoszenia, przy czym polecenia te mogą być wydawane także ustnie, pisemnie (w formie adnotacji), telefonicznie, a także za pomocą środków komunikacji elektronicznej lub za pomocą innych środków łączności. Istotne okoliczności takiego załatwienia sprawy powinny jednak być utrwalone w formie protokołu. Przy czym polecenia nie mogą dotyczyć rozstrzygnięć co do istoty sprawy załatwianej w drodze decyzji (spraw indywidualnych załatwianych przez administrację publiczną). Decyzje te mogą być uchylane lub zmieniane, jeżeli przemawia za tym interes społeczny lub słuszny interes strony (art. 12 ust. 11 specustawy). Ich uchylenie lub zmiana nie wymaga zgody stron. Warto zaznaczyć, że zadania związane z pomocą nałożone w trybie poleceń wojewody są realizowane przez jednostki samorządu jako zadania zlecone z zakresu administracji rządowej. Jest to bardzo ważne, gdyż w tym układzie JST może liczyć na finansowanie tych zadań z budżetu państwa.

WAŻNE! Wojewoda oraz JST mogą m.in. powierzać realizację zadań z zakresu zdrowia publicznego. Odbywa się to z pominięciem trybu konkursu ofert, o którym mowa w art. 14 ust. 1 ustawy o zdrowiu publicznym.

Samorządy

Od pierwszych chwil wojny w Ukrainie pomoc potrzebującym niosą społeczności lokalne, nie zważając na to, czy w świetle obowiązujących przepisów jest to ich zadaniem. I właśnie możliwość udzielania takiej pomocy usankcjonowała specustawa, przesądzając w art. 12 ust. 4, że jednostka samorządu terytorialnego, związek jednostek samorządu terytorialnego lub związek metropolitalny mogą z własnej inicjatywy i w zakresie posiadanych środków zapewnić pomoc obywatelom Ukrainy, którzy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa przybyli na terytorium RP bezpośrednio z terytorium Ukrainy – w analogicznym zakresie jak ten przypisany w art. 12 ust. 1 wojewodzie. Przy czym zakres pomocy udzielanej przez konkretną JST czy związek jednostek samorządu terytorialnego lub związek metropolitalny musi zostać określona w uchwale organu stanowiącego. Natomiast formy i tryb udzielania pomocy określa już właściwy organ wykonawczy – art. 12 ust. 5 specustawy. Taki podział kompetencji między organami JST daje pole do działań o dużym stopniu elastyczności. Organ wykonawczy, działając w wyznaczonym mu przez radę gminy czy powiatu zakresie, ma możliwość szybkiego dostosowania pomocy do zmieniających się potrzeb, co może wynikać choćby ze zwiększającej się liczby uchodźców na terenie objętym właściwością JST.

WAŻNE! Specustawa ukraińska weszła w życie z mocą wsteczną, dzięki czemu zalegalizowano pomoc udzielaną Ukraińcom przez JST od pierwszego dnia wojny w Ukrainie.

Niestety ani administracja rządowa, ani też samorządowa nie były przygotowane na kryzys uchodźczy o notowanej obecnie skali, zorganizowanie więc adekwatnej pomocy z pewnością pociąga za sobą konieczność dokonywania zakupów towarów i usług dla potrzebujących, co – jak wiadomo – w zwykłym reżimie prawnym ze względu na regulacje dotyczące zamówień publicznych wymagałoby stosowania długotrwałych procedur zakupowych. Dostrzegając ten problem, ustawodawca wyłączył zamówienia publiczne niezbędne do zapewnienia pomocy udzielanej zarówno przez wojewodę i jednostki samorządu oraz informowania o pomocy kierowanej do obywateli Ukrainy spod ustawy – Prawo zamówień publicznych (piszemy o tym szerzej w tekście na str. B15).

Wsparcie psychologiczne

Wojna przynosi nie tylko śmierć, fizyczny ból rannym czy materialne zniszczenia, odbija ona także swoje piętno na psychice i to zarówno tych, którzy jej doświadczyli, pozostając w rejonie walk, jak i tych, którzy musieli przed nią uciekać. Z tego powodu wielu z ukraińskich uchodźców, którzy uzyskali schronienie w naszym kraju, już wymaga udzielenia pomocy psychologicznej, inni być może będą jej potrzebowali z czasem. Problem ten dostrzegł ustawodawca, ustalając w art. 32 ust. 1 ustawy, że obywatelowi Ukrainy, który przebywa na terytorium RP, którego pobyt uznawany jest za legalny, może być zapewniona bezpłatna pomoc psychologiczna. Ma być ona organizowana lokalnie, gdyż zgodnie z przepisami ma ją zapewnić włodarz gminy (prezydenci, burmistrzowie lub wójtowie) właściwej ze względu na miejsce pobytu obywatela Ukrainy. Prawodawca nie sprecyzował jednak ram tej pomocy, poza wskazaniem, że ma być ona bezpłatna; nie sformułował też żadnych zasad jej udzielania. Oznacza to, że JST same muszą rozpoznać istniejące na danym terenie potrzeby w zakresie udzielania pomocy psychologicznej, jak również wypracować optymalny model jej niesienia. Zadanie to zostało jednak uznane przez ustawodawcę za zadanie zlecone z zakresu administracji publicznej, co oznacza, że to rząd ma znaleźć środki na jego finansowanie – mają to być dotacje z budżetu państwa. Bazując więc na doświadczeniach samorządu z wykonywaniem zadań zleconych i ich finansowaniem, rzeczywista skala udzielonej pomocy i jej formy więc determinowane wielkością środków przydzielonych poszczególnym gminom na ten cel.

Zmiany w samorządowych ustawach ustrojowych

Specustawa ukraińska nowelizuje także samorządowe ustawy ustrojowe, dając jednostkom samorządu terytorialnego, ich związkom oraz zrzeszeniom podstawę prawną do udzielania pomocy, w tym finansowej, samorządom innych państw. I tak, w ustawie o samorządzie gminnym w art. 10 dodano ust. 3 w brzmieniu: „Gminy, związki międzygminne oraz stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego mogą udzielać pomocy, w tym pomocy finansowej, społecznościom lokalnym i regionalnym innych państw. Podstawą udzielania tej pomocy jest uchwała organu stanowiącego gminy, związku międzygminnego lub właściwego organu statutowego stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego”. W art. 7a ustawy o samorządzie powiatowym dotychczasową treść oznaczono jako ust. 1 i dodano ust. 2 w brzmieniu: „Powiaty, związki i stowarzyszenia powiatów mogą udzielać pomocy, w tym pomocy finansowej, społecznościom lokalnym i regionalnym innych państw. Podstawą udzielania tej pomocy jest uchwała organu stanowiącego powiatu, związku powiatów lub właściwego organ statutowego stowarzyszenia powiatów”. Z kolei w art. 8a, ustawy o samorządzie województwa dotychczasową treść oznaczono jako ust. 1 i dodano ust. 2 w brzmieniu: „Województwa mogą udzielać pomocy, w tym pomocy finansowej, społecznościom lokalnym i regionalnym innych państw. Podstawą udzielania tej pomocy jest w uchwała sejmiku województwa”. W podobny sposób zmieniono zapisy ustawy o związku metropolitalnym w województwie śląskim.

Zlecanie zadań NGO

Od początku kryzysu ważną rolę w niesieniu pomocy potrzebującym odgrywają organizacje pozarządowe, nie może zatem dziwić, że ustawodawca przewidział elastyczne mechanizmy włączenia tych podmiotów w działania administracji publicznej związane z pomocą dla Ukraińców. Dzięki temu wojewoda, JST oraz inne organy i jednostki administracji publicznej w celu niesienia pomocy Ukraińcom mogą zlecać organizacjom pozarządowym (podmiotom wymienionym w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie) oraz związkom zawodowym realizację zadania publicznego z pominięciem otwartego konkursu ofert, o którym mowa w dziale II rozdziale 2 tej ustawy. Zaznaczmy, że zlecenie zadania i udzielenie dotacji następuje zgodnie z przepisami ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, a jeżeli dotyczy ono innych zadań niż określone w tej ustawie – na podstawie umowy jednostki samorządu terytorialnego z podmiotem niezaliczonym do sektora finansów publicznych i niedziałającym w celu osiągnięcia zysku. Przy czym tryb postępowania o udzielenie dotacji, sposób jej rozliczania oraz sposób kontroli wykonywania zleconego zadania określa – w drodze zarządzenia lub uchwały – organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego, związku jednostek samorządu terytorialnego lub związku metropolitalnego, mając na względzie zapewnienie jawności postępowania o udzielenie dotacji i jej rozliczenia.

dr Patryk Kuzior, adiunkt Akademii WSB w Dąbrowie Górniczej

PESEL dla uchodźców. Wyzwanie logistyczne dla każdego urzędu gminy

Samorządy stanęły przed trudnym zadaniem obsługi wniosków o nadanie numeru PESEL. Oznacza to konieczność odpowiedniego przygotowania organizacyjnego. Problemem będą z pewnością różnice alfabetów stosowanych w języku polskim i ukraińskim

Ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (dalej: specustawa) zawiera cały szereg instrumentów wsparcia uchodźców wojennych. W realizację znacznej części z nich zaangażowane zostały urzędy. Filozofia tej specjalnej regulacji zakłada, że dostęp do świadczeń, jakie oferuje nasz kraj, możliwy jest po otrzymaniu numeru PESEL, zaś o ten numer można wystąpić w dowolnym urzędzie gminy.

Wniosek

Zgodnie z ustawą, jeżeli obywatel Ukrainy (również nieposiadający ukraińskiego obywatelstwa małżonek obywatela Ukrainy) wjechał do Polski w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium jego kraju od 24 lutego 2022 r. (do dnia określonego przez Radę Ministrów w drodze rozporządzenia) i deklaruje zamiar pozostania, jego pobyt w Polsce uznaje się za legalny przez 18 miesięcy, licząc od tego dnia. Analogicznie za legalny uznany jest także pobyt dziecka urodzonego w Polsce przez matkę, która nabyła prawo do pobytu w Polsce na podstawie tych przepisów. Aby umożliwić ukraińskim uchodźcom korzystanie ze świadczeń i usług polskiej administracji publicznej, przyjęto, że osoby te będą występować o nadanie numeru PESEL, co stworzy możliwość potwierdzania ich tożsamości. Obywatele Ukrainy, którym ten numer zostanie nadany, znajdą się bowiem w rejestrze prowadzonym w systemie teleinformatycznym przez ministra właściwego do spraw informatyzacji. Dostęp do tego rejestru mają liczne organa administracji publicznej oraz służby odpowiedzialne za ochronę porządku i bezpieczeństwo państwa.

Miejsce docelowego pobytu bez znaczenia

Chociaż nadawanie numeru PESEL Ukraińcom jest – analogicznie zresztą jak w przypadku obywateli Polski – zadaniem ministerialnym, to pełną obsługę procesu składania wniosków mają zapewnić organy wykonawcze gminy (wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast) przy pomocy podległych im urzędów gmin i miast. Co ważne, proces ten został odmiejscowiony, albowiem wniosek nie musi być złożony w miejscu docelowego pobytu przybyłego na teren Polski uchodźcy. W praktyce obywatel Ukrainy może więc zawnioskować o nadanie numeru PESEL nawet w miejscu chwilowego pobytu, co więcej proces przyjmowania wniosków może zostać zorganizowany także na punktach recepcyjnych dla osób przybywających, co zresztą umożliwił ustawodawca, który w art. 6 ust. 8 ustawy postanowił, że organ gminy może realizować zadania związane z przyjmowaniem wniosków poza siedzibą urzędu gminy.

Przy czym pełnoletni uchodźca może złożyć wniosek o PESEL wyłącznie osobiście w urzędzie albo w innym miejscu zorganizowanym przez ten urząd, natomiast w imieniu osób nieposiadających zdolności lub posiadających ograniczoną zdolność do czynności prawnych wnioskują: rodzic, opiekun, kurator, opiekun tymczasowy ustanowiony przez sąd zgodnie z art. 25 ustawy lub osoba sprawująca faktyczną pieczę nad dzieckiem. Stworzenie tak szerokiej możliwości reprezentacji małoletnich jest daleko idącym ułatwieniem procesu, trzeba bowiem mieć na uwadze okoliczności wojenne, które sprawiają, że wiele dzieci trafia z Ukrainy do Polski bez opiekunów prawnych.

Jaka pomoc od urzędnika

Wniosek składa się na piśmie w postaci papierowej, opatrzonym własnoręcznym podpisem osoby ubiegającej się o nadanie numeru PESEL. W przypadku wniosków składanych w imieniu małoletnich, którzy ukończyli 12. rok życia, należy pamiętać, że muszą oni być obecni przy składaniu wniosku, gdyż powinien on zawierać także ich własnoręczny podpis albo adnotację pracownika urzędu gminy wyjaśniającą brak podpisu małoletniego.

Wniosek, w którym wnioskodawca zobowiązany jest podać cały zestaw danych osobowych, składany jest zgodnie ze wzorem określonym przez ministra właściwego do spraw informatyzacji, udostępnionym w Biuletynie Informacji Publicznej, na stronie podmiotowej ministra. Dla ułatwienia wypełniania wzór formularza wniosku sporządzony jest w dwóch wersjach językowych: polskiej i ukraińskiej. I choć co do zasady wniosek powinien wypełnić sam wnioskodawca, to ustawodawca dopuścił, że może to także zrobić pracownik organu przyjmującego ten dokument – na podstawie informacji podanych mu przez uchodźcę.

Pewnym praktycznym problemem związanym z wypełnianiem wniosku będą z pewnością różnice alfabetów stosowanych w języku polskim i ukraińskim. Oczywiście wniosek o PESEL musi odpowiadać regułom pisowni języka polskiego, stąd ustawodawca w art. 4 ust. 6 ustawy przesądził, że do wypełnianych we wniosku danych stosuje się sposób transliteracji określony w art. 14 ust. 2 ustawy o zawodzie tłumacza przysięgłego. Wyjaśnijmy, że odesłanie to powoduje, że imiona i nazwiska powinny być poddane transliteracji na podstawie dokumentów podróży lub ich kopii, a w przypadku braku tych dokumentów – zgodnie z regułami pisowni ukraińskiej.

Wyzwanie: potwierdzić tożsamość

Doniosłość skutków nadania numeru PESEL dla sfery uprawnień uchodźcy przemawia za koniecznością dokładnej weryfikacji danych podawanych we wniosku. Stąd ustawodawca zastrzegł obowiązek potwierdzenia tożsamości przez organ gminy przyjmujący – następuje to na podstawie dokumentu podróży, Karty Polaka lub innego dokumentu ze zdjęciem, który umożliwia ustalenie tożsamości, a w przypadku osób, które nie ukończyły 18. roku życia, również dokumentu potwierdzającego urodzenie. Oczywiście ze względu na okoliczności, w jakich uchodźcy opuszczają Ukrainę, nie każdy z nich będzie dysponował ważnym dokumentem. Niektórzy uchodźcy w ogóle nie mają ze sobą dokumentów. Z tych względów ustawodawca dopuścił potwierdzanie tożsamości na podstawie dokumentu unieważnionego, jeśli tylko umożliwia on ustalenie tożsamości, a w razie braku choćby takiego dokumentu, możliwe jest potwierdzenie tożsamości na podstawie oświadczenia. Dokument okazywany dla potwierdzenia tożsamości osoby ubiegającej się o numer PESEL podlega skopiowaniu, a jego kopię albo oświadczenie w razie braku dokumentu przechowuje się w aktach sprawy wraz z wnioskiem.

Dane zawarte we wniosku o nadanie numeru PESEL mogą być weryfikowane także z danymi zawartymi w prowadzonym przez komendanta głównego Straży Granicznej rejestrze obywateli Ukrainy, którzy przybyli na terytorium RP bezpośrednio z terytorium tego państwa w związku z działaniami wojennymi tam prowadzonymi. W rejestrze tym – na etapie rozpatrywania wniosku o PESEL – zawarte są jednak wyłącznie dane osób, których wjazd został zarejestrowany przez komendanta placówki SG podczas kontroli granicznej. Jeśli taki wjazd nie został uprzednio zarejestrowany, to rejestracja nastąpi dopiero w związku ze złożeniem wniosku o numer PESEL.

Dane i załączniki

Urzędnik musi sprawdzić, czy w składanym przez uchodźcę wniosku znajdują się m.in. następujące informacje (art. 4 ust. 4 specustawy):

imiona i nazwisko oraz nazwisko rodowe;
adres do korespondencji;
płeć;
data, kraj i miejsce urodzenia;
kraj miejsca zamieszkania;
obywatelstwo;
stan cywilny, status małżeństwa, jeśli było zawarte;
dane osobowe rodziców.

Do wniosku o nadanie numeru PESEL obowiązkowo załącza się fotografię, która powinna spełniać wymagania wynikające z art. 29 ustawy o dowodach osobistych. ramka 3 Ponieważ wielu przybywających do Polski uchodźców nie ma ze sobą środków finansowych, ustawodawca stworzył rozwiązanie, by brak zdjęcia nie był dla nich barierą w uzyskaniu numeru PESEL. I tak zgodnie z art. 5 ust. 1 specustawy gminy mogą zapewnić uchodźcy ukraińskiemu możliwość nieodpłatnego wykonania fotografii, przy czym zadanie to jest zadaniem zleconym z zakresu administracji rządowej. Dodajmy, że do zakupu sprzętu lub usług fotograficznych na potrzeby realizacji tego zadania nie stosuje się przepisów prawa zamówień publicznych (piszemy o tym w dalej).

Ramka 3

Wymogi dotyczące fotografii

Załączana do wniosku o numer PESEL fotografia powinna być wykonana nie wcześniej niż sześć miesięcy przed jego złożeniem. Ma być kolorowa, o wymiarach 35 x 45 mm, wykonana na jednolitym jasny tle, z równomiernym oświetleniem, mającą dobrą ostrość oraz odwzorowującą naturalny kolor skóry, obejmującą wizerunek od wierzchołka głowy do górnej części barków, tak aby twarz zajmowała 70–80 proc. fotografii. Osoba na fotografii ma mieć naturalny wyraz twarzy, zamknięte usta, twarz nieprzysłoniętą włosami, widoczne brwi, oczy i źrenice. ©℗

Pobieranie odcisków palców

Podczas przyjmowania wniosku o nadanie numeru PESEL od osoby, której dotyczy wniosek, pobiera się odciski palców w sposób przewidziany w rozporządzeniu ministra spraw wewnętrznych i administracji z 5 października 2021 r. w sprawie wzoru dowodu osobistego, jego wydawania i odbioru oraz utraty, uszkodzenia, unieważnienia i zwrotu (Dz.U. z 2021 r. poz. 1865). Odcisków palców nie pobiera się od osoby:

która nie ukończyła 12. roku życia;
od której chwilowo fizycznie nie jest możliwe pobranie odcisków któregokolwiek z palców;
od której pobranie odcisków palców jest fizycznie niemożliwe.

• Czy przy okazji składania wniosku o PESEL można dokonać innych formalności?

Wizyta uchodźcy w urzędzie w związku z załatwianiem numeru PESEL może być okazją także do uzyskania potwierdzenia profilu zaufanego oraz zgłoszenia danych kontaktowych w postaci adresu poczty elektronicznej i numeru telefonu komórkowego, co niewątpliwie może ułatwić jej utrzymanie kontaktu z administracją publiczną oraz umożliwić załatwianie spraw zdalnie. Działania takie przewidziano jako fakultatywną część wniosku o nadanie numeru PESEL.

Odmowa

Nadanie numeru PESEL następuje w drodze czynności materialno-technicznej, natomiast odmowa wymaga już wydania decyzji administracyjnej. Zgodnie z art. 4 ust. 16 specustawy organ gminy odmówi nadania numeru, gdy:

załączona do wniosku fotografia nie spełnia wymagań ustawowych;
nie zostały pobrane odciski palców, z w wyjątkiem przypadków opisanych w ustawie;
potwierdzenie tożsamości nastąpiło na podstawie oświadczenia wnioskodawcy, a w wyniku weryfikacji ustalono, że w rejestrze obywateli Ukrainy, którzy przybyli na terytorium RP bezpośrednio z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego kraju, zamieszczono serię i numer dokumentu stanowiącego podstawę przekroczenia granic.

Co ciekawe w art. 4 ust. 17 ustawy przesądzono, że od decyzji odmownej odwołanie nie przysługuje.

jakie wsparcie dla gmin

Obarczenie gmin zadaniem związanym z obsługą wniosków o nadanie numeru PESEL pociąga za sobą koszty po stronie gmin oraz konieczność odpowiedniego przygotowania organizacyjnego. Szczególnie w gminach przygranicznych oraz tych, do których przybędzie większa liczba uchodźców, może to być istotny problem. Na szczęście dla samorządu może on liczyć na pokrycie kosztów tego zadania przez rząd poprzez przekazanie dotacji na ten cel. Ponadto z art. 7 ustawy wynika, że minister właściwy do spraw informatyzacji może dokonać – z pominięciem przepisów prawa zamówień publicznych – zakupu sprzętu komputerowego oraz usług dla gmin niezbędnych do realizacji przez nie zadań związanych z nadawaniem numeru PESEL uchodźcom z Ukrainy. ©℗

WAŻNE! Proces nadawania numer PESEL Ukraińcom został odmiejscowiony. Oznacza to, że wniosek niekoniecznie musi trafić do urzędu w miejscu docelowego pobytu przybyłego na teren Polski uchodźcy, lecz może zostać złożony w dowolnym urzędzie miasta albo gminy.

dr Patryk Kuzior, adiunkt Akademii WSB w Dąbrowie Górniczej

Świadczenia dla Ukraińców to obowiązki dla gmin

Są one związane z przyjmowaniem i rozpatrywaniem wniosków oraz wypłatą takich świadczeń jak jednorazowe 300 zł, rodzinne dla dzieci oraz pieniężne i niepieniężne z zakresu pomocy społecznej

Obowiązujące od 12 marca przepisy specustawy dają uchodźcom prawo do ubiegania się o różne formy pomocy finansowej, a za przyznanie wielu z nich odpowiadają gminy. To one zajmują się obsługą m.in. jednorazowych świadczeń 300 zł, świadczeń 500+ i wielu innych tego typu form wsparcia z zakresu pomocy społecznej.

jednorazowe świadczenie

Jednym z głównych świadczeń, za którego przyznanie odpowiadają gminy, jest specjalne jednorazowe świadczenie pieniężne dla uchodźców, które zostało wprowadzone w art. 31 specustawy. Pomoc finansowa będzie wynosić 300 zł na osobę, a prawo do ubiegania się o nią przysługuje tym obywatelom Ukrainy z zalegalizowanym pobytem, którzy otrzymają numer PESEL na zasadach przewidzianych w jej przepisach. Samo świadczenie ma służyć zrekompensowaniu wydatków związanych z utrzymaniem i pokryciem kosztów zakupu żywności, odzieży, obuwia, środków higieny osobistej czy opłat mieszkaniowych. Jednak gmina nie będzie musiała weryfikować, na co w rzeczywistości zostały spożytkowane te pieniądze, bo przepisy nie nakładają na nią takiego obowiązku.

Formalnie organem przyznającym jednorazowe świadczenie jest wójt, burmistrz lub prezydent miasta właściwy ze względu na miejsce pobytu uchodźcy. Przy czym analogicznie jak w przypadku innej pomocy finansowej, która jest realizowana na poziomie gminy (np. świadczeń rodzinnych), wójt (burmistrz lub prezydent miasta) będzie mógł upoważnić do prowadzenia postępowań oraz wydawania decyzji swojego zastępcę, pracownika urzędu, kierownika ośrodka pomocy społecznej (lub centrum usług społecznych, jeśli został w nie przekształcony) albo kierownika innej jednostki organizacyjnej, a także innych wskazanych przez nich pracowników tych instytucji. Jednorazowe świadczenie będzie finansowane z budżetu państwa, a pieniądze będą trafiać do gmin za pośrednictwem wojewodów. W tej puli znajdą się też środki na pokrycie kosztów obsługi prowadzonych postępowań. Ustalono je w wysokości 2 proc. kwoty przeznaczonej na wypłatę świadczenia. Daje to więc 6 zł od świadczenia dla jednej osoby.

Warunki przyznania

Przyznanie pomocy finansowej będzie odbywać się na wniosek złożony przez obywatela Ukrainy posiadającego numer PESEL, jego przedstawiciela ustawowego, osoby sprawującej faktyczną pieczę nad dzieckiem lub opiekuna tymczasowego (ustanawianego dla dziecka, które przebywa w Polsce bez rodziców pod opieką innego członka rodziny lub osoby niespokrewnionej). Specustawa nie zawiera delegacji do wydania rozporządzenia określającego jednolity dla całego kraju wzór wniosku o pomoc finansową. Gmina może jednak opracować taki formularz i udostępniać uchodźcom, aby ułatwić im w ten sposób uzyskanie 300 zł wsparcia. Jeśli się na to zdecyduje, powinna uwzględnić, że art. 31 ust. 5 specustawy wskazuje, jakie dane osoby składającej wniosek oraz innych osób powinny się w nim znaleźć. Są to:

imię (imiona) i nazwisko;
data urodzenia;
obywatelstwo;
płeć;
rodzaj, seria i numer dokumentu stanowiącego podstawę przekroczenia granicy;
informacja o dacie wjazdu na terytorium Polski;
adres pobytu;
dane kontaktowe, w tym numer telefonu i numer poczty elektronicznej o ile wnioskodawca je posiada;
numer PESEL.

Gmina przyzna świadczenie po rozpatrzeniu wniosku. Nie jest do tego potrzebne wydanie decyzji administracyjnej. Ta jest wymagana dopiero w momencie odmowy prawa do pomocy finansowej – co ma umożliwić uchodźcy ewentualne złożenie odwołania od decyzji do samorządowego kolegium odwoławczego, a później skargi do wojewódzkiego sądu administracyjnego. Specustawa przyjęła więc podobne rozwiązanie do tego, które było stosowane przez gminy do końca ubiegłego roku, gdy do ich zadań należała obsługa świadczenia wychowawczego 500+. Jednocześnie przepisy nie wskazują na końcowy termin, do którego obywatele Ukrainy mogą wnioskować o jednorazowe świadczenie. Mogą je natomiast zacząć składać od razu po tym, jak będą mieli nadany numer PESEL

Świadczenia na dzieci

Poza jednorazowym świadczeniem uchodźcy z Ukrainy na mocy art. 26 specustawy otrzymają dostęp do kilku form pomocy finansowej, której celem jest pokrycie wydatków związanych z wychowywaniem i utrzymaniem dzieci. Przepis ten wymienia:

świadczenia rodzinne;
świadczenie wychowawcze 500+;
świadczenie 300+ z programu „Dobry start”;
rodzinny kapitał opiekuńczy;
dofinansowanie obniżające opłatę ponoszoną przez rodzica za pobyt dziecka w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna (zacznie obowiązywać od kwietnia br.).

Te świadczenia będą przysługiwać obywatelom Ukrainy z zalegalizowanym przez specustawę pobytem na zasadach i w trybie wskazanym w ustawach, które regulująich przyznawanie; z wyjątkiem warunku o konieczności posiadania karty pobytu z dostępem do pracy.

Spośród wymienionych wyżej rodzajów pomocy finansowej tylko świadczenia rodzinne są realizowane przez gminy (najczęściej za pośrednictwem ośrodka pomocy społecznej), a o pozostałe należy składać wnioski do ZUS.

Do świadczeń rodzinnych należą:

zasiłek rodzinny z dodatkami,
świadczenie rodzicielskie,
jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia dziecka (becikowe),
zasiłek pielęgnacyjny,
specjalny zasiłek opiekuńczy,
świadczenie pielęgnacyjne.

Przyznanie części z nich jest uzależnione od spełniania kryterium dochodowego, które wynosi obecnie 674 zł na osobę w rodzinie lub 764 zł, gdy wychowuje się w niej niepełnosprawne dziecko. Do progu liczą się dochody osiągnięte przez wszystkich członków rodziny. Jednak art. 27 ust. 2 specustawy zawiera wyjątek od tej ogólnej zasady, bo do składu rodziny nie będzie brana pod uwagę osoba (oraz jej dochody), która zgodnie z oświadczeniem uchodźcy ubiegającego się o świadczenia nie przebywa w Polsce. W praktyce będzie to dotyczyć mężów kobiet i ojców dzieci, którzy zostali na Ukrainie.

Świadczenia rodzinne uzależnione od dochodu są przyznawane na okres zasiłkowy, a pod uwagę bierze się dochody osiągnięte w roku kalendarzowym go poprzedzającym. Ten aktualnie trwający zaczął się 1 listopada 2021 r., a zakończy 30 października br., dlatego wymagane jest przedstawienie dochodów z 2020 r. Jednocześnie przepisy ustawy o świadczeniach rodzinnych przewidują uwzględnianie zmian w sytuacji dochodowej rodziny, m.in. na skutek utraty zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej.

Z taką sytuacją mamy do czynienia w przypadku rodziców, którzy z dziećmi ewakuowali się z Ukrainy i utracili dochód osiągany tam z tytułu wykonywanej pracy lub działalności gospodarczej. Ośrodek pomocy społecznej będzie mógł potraktować taki dochód jako utracony na podstawie złożonego przez uchodźcę oświadczenia, zawierającego informację o dacie utraty dochodu, jego rodzaju oraz wysokości – i na tej podstawie przyznać zasiłek na dziecko. Natomiast w momencie, gdy taki rodzic znajdzie pracę w Polsce, będzie musiał o tym powiadomić urzędników, którzy sprawdzą, czy uzyskany w niej dochód dalej kwalifikuje do pobierania zasiłku, czy też może doszło do przekroczenia kryterium dochodowego. Jego przekroczenie może spowodować całkowitą utratę świadczeń lub obniżenie ich wysokości (w zależności od tego, o ile złotych dochód był wyższy od progu). Jeśli tak się stało, to zgodnie z art. 24 ust. 7 ustawy o świadczeniach rodzinnych zasiłek przestanie przysługiwać lub będzie wypłacany w niższej wysokości od miesiąca następującego po pierwszym miesiącu od miesiąca, w którym nastąpiło uzyskanie dochodu.

Uwaga! O świadczenia wymienione w art. 26 specustawy będzie mógł wnioskować opiekun tymczasowy dziecka, ustanawiany dla małego uchodźcy, który nie przyjechał do Polski z rodzicem tylko innym członkiem rodziny lub osobą niespokrewnioną (art. 26 ust. 4 specustawy). W odniesieniu do świadczeń rodzinnych, w których występuje kryterium dochodowe, będzie obowiązywać zasada, że dochody opiekuna tymczasowego nie będą do niego wliczane (jedynie dochody dziecka, o ile jakiekolwiek uzyskuje).

Przykład 7

Przekroczenie progu pozbawi wsparcia

Ośrodek pomocy społecznej przyznał w marcu br. matce z Ukrainy zasiłki rodzinne na dwójkę dzieci. Kobieta w kwietniu rozpoczęła pracę. W związku z tym powinna dostarczyć oświadczenie, w którym poda datę uzyskania dochodu oraz jego wysokość z następnego miesiąca, czyli z maja. Jeśli okaże się, że kryterium zostało przekroczone, matka straci zasiłek na dzieci lub – gdy przekroczyła próg o niewielką kwotę – od czerwca będzie go otrzymywać w obniżonej wysokości. Ważne, żeby informacja o dochodzie za maj była zgłoszona jak najszybciej, jeszcze w czerwcu, bo gdy nastąpi to później, a gmina uzna, że doszło do nienależnego pobrania świadczeń, trzeba będzie je oddać.

Od kiedy przysługuje

Specustawa wprowadza też specjalny przepis, regulujący kwestię dotyczącą tego, od kiedy można przyznać świadczenia rodzinne uchodźcom. Co do zasady prawo to ma być ustalane od miesiąca, w którym wpłynął wniosek, ale nie wcześniej niż od miesiąca, w którym obywatel oraz jego dziecko zostali wpisani do rejestru, o którym jest mowa w art. 3 ust. 3 specustawy. Chodzi tutaj o prowadzony przez komendanta głównego Straży Granicznej rejestr osób, które przybyły na terytorium Polski z Ukrainy z powodu działań wojennych. Co więcej, tak jak warunkiem uzyskania jednorazowego świadczenia pieniężnego w wysokości 300 zł jest to, aby uchodźca miał nadany numer PESEL, tak samo będzie on potrzebny, aby gmina ustaliła prawo do świadczeń rodzinnych. Wskazuje na to brzmienie art. 26 ust. 3 specustawy, który mówi o tym, że wniosek musi zawierać informacje o numerze PESEL wnioskodawcy oraz jego dzieci, a także rodzaj, serię i numer dokumentu stanowiącego podstawę przekroczenia granicy (jeśli go posiadają).

Kryteria przyznania

Przyznanie każdego z wymienionych wyżej świadczeń rodzinnych jest również uwarunkowane spełnieniem indywidualnie określonych dla nich wymogów, które będą obowiązywać też uchodźców, bo specustawa nie wprowadziła w tym zakresie żadnych wyjątków. W efekcie niektórych z nich ośrodek pomocy społecznej nie będzie mógł im przyznać – ze względu na brak możliwości dołączenia dokumentów potwierdzających spełnianie warunków. Tak jest chociażby w przypadku becikowego. Wprawdzie o to świadczenie można ubiegać się przez rok od urodzenia dziecka, więc wśród matek, które znalazły się w Polsce, mogą być takie, których potomek nie skończył jeszcze 12. miesiąca życia, ale do jego otrzymania konieczne jest przedstawienie zaświadczenia lekarza lub położnej o objęciu ciężarnej opieką medyczną od minimum 10. tygodnia ciąży do porodu, zawierającego dodatkowo daty trzech wykonanych przez nią badań (po jednym w każdym trymestrze ciąży). Podobnie jest z dodatkiem do zasiłku rodzinnego z tytułu samotnego wychowywania dziecka – do jego uzyskania potrzebny jest m.in. odpis zupełny aktu urodzenia dziecka albo odpis zupełny lub skrócony aktu zgonu drugiego rodzica dziecka.

Z kolei osoby, które przyjechały do Polski z niepełnosprawnym dzieckiem, aby skorzystać z przeznaczonych dla nich świadczeń, takich jak zasiłek pielęgnacyjny, świadczenie pielęgnacyjne albo dodatek do zasiłku na kształcenie i rehabilitację takiego potomka, muszą najpierw uzyskać orzeczenie o niepełnosprawności lub jej stopniu, wydane przez powiatowy zespół ds. orzekania o niepełnosprawności – jakikolwiek dokument ukraiński wskazujący na dysfunkcję zdrowotną nie może być podstawą do ich przyznania przez ośrodek pomocy społecznej.

pomoc społeczna

Obywatele Ukrainy będą mogli również występować o świadczenia z zakresu systemu pomocy społecznej. Tutaj również będzie wymagane posiadanie numeru PESEL. Zgodnie z art. 29 specustawy ośrodek pomocy społecznej będzie mógł przyznać uchodźcy świadczenia pieniężne oraz niepieniężne na zasadach i w trybie ustawy o pomocy społecznej. To oznacza, że ich uzyskanie będzie uzależnione od spełnienia kryterium dochodowego, które jest podstawowym warunkiem ich otrzymywania i wynosi obecnie 600 zł na osobę w rodzinie lub 776 zł dla osoby samotnej. Zgodnie z przepisami ustawy o pomocy społecznej do progu liczą się przychody (bez względu na źródło i tytuł ich otrzymania) z miesiąca poprzedzającego złożenie wniosku albo w przypadku utraty dochodu z miesiąca, w którym został złożony.

Świadczenia pieniężne

Do najważniejszych świadczeń pieniężnych, o które będą mogli wnioskować uchodźcy, należą zasiłki:

stały – dla osób niezdolnych do pracy z powodu stanu zdrowia lub wieku;
okresowy – przyznawany w szczególności ze względu na długotrwałą chorobę, niepełnosprawność lub bezrobocie;
celowy – służący zaspokojeniu podstawowej potrzeby życiowej, np. pokrycia kosztów zakupu żywności, leków, opału, ubrań lub zaistnienia jakiegoś zdarzenia losowego;
specjalny celowy – przyznawany w szczególnie uzasadnionych przypadkach mimo przekroczenia kryterium dochodowego.

Ramka 5

Wsparcie z PFRON

W art. 34 specustawy przewidziana została możliwość przeznaczenia pieniędzy Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) na działania kierowane do obywateli Ukrainy. Chodzi tutaj o środki, o których mowa w art. 47 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, które mogą być wydawane m.in. na programy zatwierdzane przez radę nadzorczą funduszu. Również w przypadku Funduszu Solidarnościowego wprowadzony został przepis, który pozwala wydatkować gromadzone na nim środki na programy realizowane przez rząd oraz ministra rodziny i polityki społecznej, których celem jest wsparcie osób z zalegalizowanym pobytem. ©℗

Dwa ostatnie zasiłki celowe mają charakter fakultatywny, a nie obligatoryjny, dlatego nawet jeśli uchodźca będzie spełniał warunki do ich uzyskania, ośrodek pomocy społecznej może wydać decyzję negatywną. Ich przyznanie następuje bowiem w ramach uznania administracyjnego i oceny tego, czy w przypadku danej osoby istnieje potrzeba udzielenia tej formy wsparcia oraz w jakiej wysokości. Przyznanie zasiłków jest uzależnione również od tego, jaką pulą pieniędzy w swoim budżecie na ich wypłatę dysponuje ośrodek pomocy społecznej.

Świadczenia niepieniężne

Do najważniejszych świadczeń niefinansowych zalicza się:

posiłek,
udzielenie schronienia,
poradnictwo specjalistyczne,
interwencja kryzysowa,
sprawienie pogrzebu.

Obywatel Ukrainy ubiegający się o świadczenia pomocy społecznej będzie składał oświadczenie o sytuacji osobistej, rodzinnej, majątkowej i dochodowej, a w prowadzonym przez ośrodek pomocy społecznej postępowaniu wyłączony został wymóg sporządzania przez pracownika socjalnego rodzinnego wywiadu środowiskowego (art. 29 ust. 2 i 3 specustawy). Do udzielania świadczeń zobligowana będzie gmina właściwa ze względu na miejsce pobytu uchodźcy (art. 29 ust. 4 specustawy). ©℗

Michalina Topolewska, Dziennik Gazeta Prawna

Organizacja opieki nad dziećmi przebywającymi bez rodziców

Gminy będą brały udział w powoływaniu – w określonych sytuacjach – tymczasowych opiekunów małoletnich mieszkańców Ukrainy. A dzięki odstępstwom od wymogów w zakresie pieczy zastępczej samorządy łatwiej mają roztoczyć opiekę nad małoletnimi uchodźcami

opieka tymczasowa

Specustawa wprowadza nową instytucję opiekuna tymczasowego małoletniego mieszkańca Ukrainy i w określonych okolicznościach udział w jego powoływaniu będzie miała gmina. Działalność opiekunów tymczasowych jest zaś potrzebna z tego powodu, że wśród dzieci przybywających do Polski są takie, które nie przyjechały z rodzicem, ale z krewnymi (np. babcią lub ciocią) lub z osobami niezwiązanymi z nimi więziami rodzinnymi. Opiekun tymczasowy będzie osobą odpowiedzialną za takiego małoletniego obywatela Ukrainy – będzie go reprezentował, sprawował pieczę nad nim samym oraz jego majątkiem.

Opiekuna tymczasowego będzie ustanawiał sąd rodzinny właściwy ze względu na miejsce pobytu małoletniego uchodźcy (art. 25 ust. 4 specustawy). W pierwszej kolejności taki opiekun powinien być wybrany spośród krewnych, powinowatych lub innych osób dających rękojmię należytego wywiązywania się z obowiązków. Gdy jednak takich osób nie ma, to wtedy sąd zwróci się o wyznaczenie kandydata na opiekuna tymczasowego do ośrodka pomocy społecznej (lub centrum usług społecznych, jeśli ta jednostka została powołana w jego miejsce) lub innej jednostki organizacyjnej wskazanej przez wójta, burmistrza, prezydenta miasta właściwego ze względu na miejsce pobytu ukraińskiego dziecka (art. 25 ust. 6 specustawy). Co ważne organ samorządu na przekazanie informacji o kandydacie na opiekuna będzie miał 48 godz. i przesyłając ją do sądu, będzie musiał dołączyć pisemną zgodę wskazanej osoby na pełnienie funkcji.

Wszczęcie postępowania o ustanowienie opiekuna tymczasowego będzie następować z urzędu lub na wniosek, a katalog podmiotów mających uprawnienie do jego złożenia jest szeroki. Zgodnie z art. 25 ust. 11 specustawy będzie to mogła zrobić: straż graniczna, wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta, marszałek województwa, prokurator, policja, jednostki organizacyjne pomocy społecznej wymienione w art. 6 pkt 5 ustawy o pomocy społecznej (chodzi o: regionalny ośrodek polityki społecznej, powiatowe centrum pomocy rodzinie, ośrodek pomocy społecznej, centrum usług społecznych, dom pomocy społecznej, placówkę specjalistycznego poradnictwa, ośrodek wsparcia, ośrodek interwencji kryzysowej), przedstawiciele organizacji pozarządowych lub międzynarodowych zajmujących się udzielaniem pomocy cudzoziemcom, osoba sprawująca faktyczną pieczę nad małoletnim, osoba, która przejęła faktyczną opiekę nad ukraińskim dzieckiem po przekroczeniu polskiej granicy i sprawuje ją w dniu składania wniosku, inne osoby lub podmioty w ramach swoich działań.

Zawartość wniosku

W specustawie nie znalazły się przepisy przewidujące określenie wzoru wniosku, np. w drodze rozporządzenia, zostało jedynie wskazane, co powinien on zawierać. I tak należy w nim wskazać:

oznaczenie sądu, do którego jest skierowany;
imię i nazwisko albo nazwa wnioskodawcy, jego adres zamieszkania, pobytu lub siedziby, numer telefonu lub adres poczty elektronicznej;
imię i nazwisko małoletniego, jego adres zamieszkania lub pobytu;
imiona i nazwiska rodziców, nazwisko rodowe matki, a jeśli nie są znane, należy wpisać, że nie są one znane;
płeć małoletniego;
data i miejsce urodzenia dziecka;
rodzaj, seria i numer dokumentu, stanowiącego podstawę przekroczenia granicy, jeśli są w posiadaniu;
imię i nazwisko kandydata na opiekuna tymczasowego, jego data urodzenia, adres zamieszkania lub pobytu, seria i numer dokumentu tożsamości albo wpisanie informacji o braku kandydata;
imię i nazwisko oraz adres zamieszkania lub pobytu osoby sprawującej faktyczną pieczę nad małoletnim, jeśli nie znajduje się pod opieką kandydata na opiekuna tymczasowego.

Ponadto, jeśli we wniosku został wskazany kandydat, to należy podać jego stopień pokrewieństwa lub powinowactwa z dzieckiem lub zawrzeć informację o braku takiej więzi, a w przypadku osoby sprawującej faktyczną pieczę nad małym uchodźcą – datę, od której piecza jest sprawowana.

WAŻNE! Sąd może ustanowić jednego opiekuna tymczasowego dla kilku małoletnich obywateli Ukrainy. Takie rozwiązanie powinno być stosowane w szczególności w odniesieniu do rodzeństwa.

Procedura przed sądem

Sąd wyznacza opiekuna tymczasowego w postępowaniu nieprocesowym, ale po przeprowadzeniu rozprawy, i będzie zobowiązany zrobić to w ciągu trzech dni od wpłynięcia do sądu wniosku lub powzięcia informacji o konieczności jego ustanowienia. W ramach tego postępowania sąd przesłuchuje kandydata na opiekuna oraz osobę sprawującą faktyczną pieczę nad małoletnim (jeśli nie są tą samą osobą), a także wysłuchuje jego zdania – o ile pozwala na to jego rozwój umysłowy, stan zdrowia, stopień dojrzałości i jeśli tego sobie życzy. Natomiast jeżeli kandydat na opiekuna tymczasowego sprawuje faktyczną pieczę nad małym uchodźcą, to gdy okoliczności sprawy nie budzą żadnych wątpliwości co do prawidłowości wypełniania przez niego czynności opiekuńczych, sąd może ograniczyć postępowania dowodowe tylko do dowodów z dokumentów i rozpoznać sprawę na posiedzeniu niejawnym.

Wydane przez sąd postanowienie o ustanowieniu opiekuna tymczasowego stanie się skuteczne i wykonalne z dniem jego ogłoszenia, a jego odpis poza uczestnikami postępowania będzie przekazany do właściwej jednostki pomocy społecznej oraz komendanta głównego Straży Granicznej. Artykuł 25 specustawy nie wprowadza żadnych ograniczeń czasowych dotyczących pełnienia funkcji opiekuna tymczasowego, ale to, jak realizuje on swoje obowiązki, będzie podlegało nadzorowi. Będzie go sprawował ośrodek pomocy społecznej lub centrum usług społecznych, jeśli powstało w jego miejsce, albo inna jednostka organizacyjna wskazana przez wójta, burmistrza prezydenta miasta. Przepisy nie mówią jednak nic na temat tego, jak ma wyglądać taki nadzór, na czym ma polegać, a także co będzie się działo w przypadku wykrycia jakichś nieprawidłowości i czy będzie to obligować do wystąpienia do sądu o ustanowienie innego opiekuna tymczasowego.

piecza zastępcza

Wśród dzieci, które bez swoich rodziców przyjechały i nadal będą uciekać do Polski, są podopieczni ukraińskich podmiotów pieczy zastępczej. Specustawa przewiduje, że znajdą oni schronienie w polskiej pieczy – rodzinnej oraz instytucjonalnej. Z uwagi na fakt, że w wielu powiatach nie ma wolnych miejsc (czy to w rodzinach zastępczych czy placówkach opiekuńczo-wychowawczych), art. 27 ust. 3 specustawy zakłada, że małoletni uchodźcy z zalegalizowanym pobytem nie będą wliczani do limitów określonych w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (dalej: u.w.r.s.p.z.) – za zgodą wojewody oraz odpowiednio starosty lub marszałka województwa. Będzie to dotyczyć limitów wskazanych w następujących przepisach u.w.r.s.p.z.:

art. 53 ust. 1 – zgodnie z którym w rodzinie zastępczej niezawodowej oraz rodzinie zastępczej zawodowej w tym samym czasie może przebywać nie więcej niż troje dzieci lub pełnoletnich podopiecznych;
art. 61 ust. 1 – który zakłada, że w rodzinnym domu dziecka w tym samym czasie może być maksymalnie ośmioro dzieci lub pełnoletnich podopiecznych;
art. 67 ust. 2 i 3 – który stanowi, że jeśli rodzina zastępcza spokrewniona z dzieckiem łączy tę funkcję z byciem rodziną zastępczą niezawodową lub rodziną zastępczą zawodową albo z rodzinnym domem dziecka, to pod jej opieką nie może być więcej niż odpowiednio: troje lub ośmioro dzieci oraz pełnoletnich podopiecznych;
art. 95 ust. 3, 4, 4a – który wskazuje, że w placówce opiekuńczo-wychowawczej typu socjalizacyjnego, interwencyjnego lub specjalistyczno-terapeutycznego można umieścić w tym samym czasie maksymalnie 14 dzieci oraz osób pełnoletnich, a w placówce opiekuńczo-wychowawczej typu rodzinnego – 8 lub 10 (jeśli dotyczy to rodzeństwa);
art. 109 ust. 2 i 3 – który mówi, że w regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej może w tym samym czasie przebywać do 30 lub 45 dzieci, gdy wyrazi na to zgodę wojewoda;
art. 111 ust. 2 – który przewiduje, że w interwencyjnym ośrodku preadopcyjnym w tym samym czasie może przebywać maksymalnie 20 dzieci.

Analogicznie dzieci z ukraińskiej pieczy zastępczej – za przyzwoleniem wojewody oraz starosty lub marszałka województwa – nie będą uwzględniane do limitów określających liczbę dzieci znajdujących się pod opieką jednego wychowawcy lub innych osób z nimi pracujących, które zostały wprowadzone rozporządzeniem ministra pracy i polityki społecznej w sprawie instytucjonalnej pieczy zastępczej. Ponadto do tej grupy dzieci nie będzie miał zastosowania art. 95 ust. 1 i 2 ustawy o pieczy zastępczej, który zawiera zakaz (poza trzema wyjątkami) umieszczania dzieci poniżej 10. roku życia w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, poza tymi o profilu rodzinnym.

Zwiększenie uprawnień wojewody

Wojewoda będzie mógł wydawać starostom oraz marszałkom województw polecenia m.in. z zakresu organizacji pieczy zastępczej. Mają do nich zastosowanie art. 12 ust. 10–16 specustawy, co oznacza, że polecenia te – wydawane na piśmie, ustnie, telefonicznie, za pomocą środków komunikacji elektronicznej – będą miały formę decyzji administracyjnej, podlegającej natychmiastowemu wykonaniu. Jednocześnie poza przypadkami, gdy małoletni uchodźcy z Ukrainy będą trafiać do istniejących form polskiej pieczy zastępczej, specustawa daje wojewodzie uprawnienie do tego, aby w szczególnie uzasadnionych okolicznościach wydał zezwolenie na utworzenie placówki opiekuńczo-wychowawczej, w której będą oni jedynymi podopiecznymi. I co ważne, taka zgoda będzie mogła być wydana pomimo braku spełnienia warunków określonych w art. 106 ustawy o pieczy. Wśród nich najważniejsze są te, które przewidują, że co do zasady w jednym budynku może się mieścić tylko jeden dom dziecka i nie może on funkcjonować w tej samej lokalizacji co placówki należące m.in. do systemu oświaty i służby zdrowia (poza kilkoma wyjątkami).

WAŻNE! Pobyt w pieczy zastępczej małych uchodźców z Ukrainy z zalegalizowanym pobytem będzie finansowany z budżetu państwa, który pokryje miesięczny koszt utrzymania dziecka w instytucjonalnej pieczy oraz świadczeń należnych z tytułu umieszczenia w rodzinnej pieczy.

▶ Powierzenie pieczy zastępczej uchodźcy. Przepisy specustawy pozwalają na to, aby sąd rodzinny mógł powierzyć uchodźcy z Ukrainy funkcję rodziny zastępczej lub prowadzenie rodzinnego domu dziecka dla małoletnich obywateli tego kraju pomimo nieukończenia wymaganych przez ustawę o pieczy zastępczej szkoleń. Co istotne, takie osoby będą uprawnione do uzyskania wsparcia, o którym jest mowa w jej rozdziale drugim, w tym przede wszystkim miesięcznego świadczenia na pokrycie kosztów utrzymania dziecka.

▶ Możliwości zatrudnienia uchodźców przez samorząd

Osoby, które uciekły przed wojną do Polski, będą mogły znaleźć zatrudnienie w jednostkach pieczy zastępczej na wskazanych w art. 27 ust. 9–16 specustawy stanowiskach i nie będzie w tym przeszkadzać to, że nie posiadają kwalifikacji wymaganych przez przepisy ustawy o pieczy oraz mimo niespełniania wymogu wskazanego w art. 11 ust. 3 ustawy o pracownikach samorządowych, czyli braku potwierdzenia znajomości języka polskiego odpowiednimi dokumentami. Samorząd będzie mógł zatrudnić taką osobę jako:

wychowawcę, opiekuna dziecięcego – w placówkach wsparcia dziennego, placówkach opiekuńczo-wychowawczych, regionalnych placówkach opiekuńczo-terapeutycznych, interwencyjnych ośrodkach preadopcyjnych;
psychologa, pedagoga – w placówkach wsparcia dziennego, placówkach opiekuńczo-wychowawczych, regionalnych placówkach opiekuńczo-terapeutycznych, interwencyjnych ośrodkach preaodpcyjnych, u organizatora rodzinnej pieczy zastępczej;
terapeutę – w placówkach wsparcia dziennego. ©℗

Michalina Topolewska, Dziennik Gazeta Prawna

Ramka 6

Placówki wsparcia dziennego

Dzieci z Ukrainy będą też mogły korzystać z opieki oferowanej przez prowadzone przez samorządy oraz organizacje pozarządowe placówki wsparcia dziennego, takie jak świetlice środowiskowe, kluby i ogniska wychowawcze. Te, choć należą do systemu pieczy zastępczej, są skierowane do dzieci wychowywanych w rodzinach biologicznych. Specustawa wskazuje, że małoletni uchodźcy nie będą uwzględniani do określonego w art. 28 ust. 2 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej limitu 15 podopiecznych, którymi w takiej placówce może zajmować się jeden wychowawca. To samo dotyczy limitów wynikających z rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej w sprawie warunków lokalowych i sanitarnych, jakie musi spełniać lokal, w którym ma być prowadzona placówka wsparcia dziennego. Te przepisy dopuszczają prowadzenie placówki w budynku lub jego części, które nie spełniają wymogów ochrony przeciwpożarowej, o ile uczęszcza do niej nie więcej niż 30 dzieci, oraz określają liczbę dzieci przypadających na jedną umywalkę i miskę ustępową w łazienkach. ©℗

Ułatwienia dla ukraińskich dzieci w placówkach opiekuńczych i edukacyjnych

To, że mają one prawo do nauki w polskich szkołach i opieki w żłobkach czy przedszkolach, wynika już wprost z art. 165 prawa oświatowego. Specustawa zaś rozszerza te przepisy o instrumenty wspierające

Specustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terenie tego państwa zawiera szereg instrumentów dotyczących kształcenia, wychowania i opieki nad dziećmi – w zasadzie regulacje ukierunkowane wyłącznie na ułatwienie korzystania z systemu oświaty. Na korzystanie z usług publicznych, w tym z systemu oświaty, pozwoli obywatelom Ukrainy numer PESEL.

opieka nad dziećmi w wieku do trzech lat

Na początek przypomnienie: żłobki oraz kluby dziecięce, czyli jednostki zajmujące się opieką nad dziećmi w wieku do lat trzech, muszą spełniać wymogi lokalowe i sanitarne określone rozporządzeniem ministra pracy i polityki społecznej w sprawie wymagań lokalowych i sanitarnych, jakie musi spełniać lokal, w którym ma być prowadzony żłobek lub klub dziecięcy. Akt ten określa cały szereg wymagań, które muszą być spełnione, przykładowo:

powierzchnia każdego pomieszczenia przeznaczonego na zbiorowy pobyt od trzech do pięciu dzieci wynosi co najmniej 16 mkw.;
w przypadku liczby dzieci większej niż pięć powierzchnia ta ulega odpowiedniemu zwiększeniu na każde kolejne dziecko, z tym że powierzchnia przypadająca na każde kolejne dziecko wynosi co najmniej 2 mkw., jeżeli czas pobytu dziecka nie przekracza pięciu godzin dziennie, a jeżeli go przekracza, wzrasta do co najmniej 2,5 mkw;
wysokość pomieszczeń przeznaczonych na pobyt dzieci wynosi co najmniej 2,5 m;
w pomieszczeniach higieniczno-sanitarnych ściany do wysokości co najmniej 2 m są pokryte materiałami zmywalnymi, nienasiąkliwymi i odpornymi na działanie wilgoci oraz materiałami nietoksycznymi i odpornymi na działanie środków dezynfekcyjnych;
jest zapewnione stanowisko do przewijania dzieci itd.

Rozporządzenie określa zarówno wymogi dotyczące lokalu, jak i jego wyposażenia, których spełnienie w przypadku potrzeby organizowania takiego lokalu w krótkim czasie nie jest łatwe. Dlatego specustawa zakłada w art. 28, że w celu zapewnienia opieki nad dziećmi w wieku do lat trzech będącymi obywatelami Ukrainy, przebywającymi legalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, wójt, burmistrz lub prezydent miasta może utworzyć żłobek lub klub dziecięcy w lokalu niespełniającym warunków określonych w ustawie o opiece nad dziećmi w wieku do lat trzech oraz w cytowanym rozporządzeniu. Przepis ten służy zatem wyłącznie obywatelom Ukrainy i umożliwia zaadoptowanie dowolnego lokalu na potrzeby organizacji żłobka czy też klubu dziecięcego.

• Czy wójt może podjąć samodzielnie decyzję o utworzeniu żłobka lub klubu dziecięcego?

Nie. Artykułu 28 specustawy nie należy odczytywać jako samodzielnej podstawy do utworzenia jednostki zajmującej się opieką nad dziećmi. Regulacja ta mówi o tym, że wójt, burmistrz lub prezydent miasta może utworzyć żłobek lub klub dziecięcy w lokalu niespełniającym warunków dla tych jednostek, ale nie oznacza to, że organ wykonawczy gminy może utworzyć go samodzielnie – bez udziały rady gminy. Zgodnie zaś z art. 8 ust. 2 ustawy o opiece nad dziećmi w wieku do lat trzech jednostki samorządu terytorialnego tworzą żłobki i kluby dziecięce w formie samorządowych jednostek budżetowych. To z kolei wymaga odwołania się do art. 12 ust. 1 pkt 2 ustawy o finansach publicznych, a zgodnie z nim gminne jednostki budżetowe tworzą organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego. Specustawa nie zawiesza w żaden sposób obowiązywania tych regulacji, co oznacza, że do utworzenia żłobka lub klubu dziecięcego dla dzieci z Ukrainy nadal niezbędna jest w pierwszej kolejności uchwała organu stanowiącego gminy, czyli rady. Artykuł 28 specustawy dotyczy wyłącznie wykonania takiej uchwały w sprawie utworzenia żłobka i na jego podstawie wójt może go zorganizować w lokalu niespełniającym wymagań określonych rozporządzeniem w sprawie wymagań lokalowych i sanitarnych, jakie musi spełniać lokal, w którym ma być prowadzony żłobek lub klub dziecięcy.

Uwaga! Zanim wójt zacznie organizować dla ukraińskich dzieci żłobek w pomieszczeniu niespełniającym standardów lokalowych i sanitarnych, uchwałę w tej sprawie musi podjąć rady gminy.

oddziały przygotowawcze

Zgodnie z art. 165 ust. 7 i 11 prawa oświatowego osoby niebędące obywatelami polskimi, podlegające obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki, które nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki, mają prawo do dodatkowej, bezpłatnej nauki języka polskiego organizowanej przez organ prowadzący szkołę. Dla tych uczniów, którzy wymagają dostosowania procesu kształcenia do ich potrzeb i możliwości edukacyjnych, a także dostosowania formy organizacyjnej wspomagającej efektywność ich kształcenia, organ prowadzący szkołę może zorganizować oddział przygotowawczy w szkole, w której te osoby realizują naukę zgodnie z podstawą programową kształcenia ogólnego. Prawo oświatowe przewiduje również możliwość uczęszczania do oddziału przygotowawczego uczniów z innej szkoły – na wniosek rodzica i za zgodą organu prowadzącego szkołę. Zasady tworzenia oddziałów przygotowawczych określone są w rozporządzeniu ministra edukacji narodowej w sprawie kształcenia osób niebędących obywatelami polskimi oraz osób będących obywatelami polskimi, które pobierały naukę w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty innych państw. Zgodnie z par. 16 tego aktu prawnego dyrektor szkoły powołuje zespół kwalifikujący uczniów do oddziału przygotowawczego. Specustawa zaś wprowadza w art. 55 regulację, zgodnie z którą nauczanie w oddziale przygotowawczym może być prowadzone również w grupie międzyszkolnej. Utworzenie takiego oddziału nadal następuje w trybie art. 165 ust. 11 prawa oświatowego. Oznacza to, że oddział ten jest tworzony przez organ prowadzący, którego zadania wykonuje w tym wypadku organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego. Specustawa daje mu jednak dodatkowe kompetencje – w drodze zarządzenia może on do już utworzonego oddziału przygotowawczego kierować uczniów innych szkół, tworząc w ten sposób grupę międzyszkolną. Jedynym zastrzeżeniem jest to, by do takiej grupy międzyszkolnej byli kierowani uczniowie szkół tego samego typu, przez który należy rozumieć typy szkół wymienione w art. 18 ust. 1 prawa oświatowego. Międzyszkolny oddział przygotowawczy może być zatem utworzony dla uczniów szkół podstawowych czy też odrębnie dla uczniów liceów. Nie jest natomiast dopuszczalne utworzenie przygotowawczego oddziału międzyszkolnego łączącego uczniów szkół podstawowych, liceów, techników itd.

• Czy gminy mogą tworzyć wspólne oddziały przygotowawcze dla ukraińskich uczniów?

Tak. Specustawa przewiduje, że jednostki samorządu terytorialnego mogą zawierać porozumienia w celu kierowania przez organ wykonawczy uczniów do oddziału przygotowawczego zorganizowanego w szkole tego samego typu prowadzonej przez inną jednostkę samorządu terytorialnego (art. 55 ust. 3 specustawy). W praktyce oznacza to możliwość zawierania porozumień między gminami, w wyniku których wójt (burmistrz, prezydent miasta) będzie miał możliwość kierowania uczniów do oddziału przygotowawczego utworzonego w szkole prowadzonej przez sąsiednią gminę. Co jednak istotne, utworzenie oddziałów międzyszkolnych lub też skierowanie ucznia do oddziału w szkole prowadzonej przez inną jednostkę samorządu terytorialnego oznacza konieczność zastosowania art. 39 ust. 2–4a prawa oświatowego. Co oznacza, że droga ucznia z miejsca zamieszkania do oddziału przygotowawczego nie powinna przekraczać:

3 km – w przypadku uczniów klas I–IV szkół podstawowych;
4 km – w przypadku uczniów klas V–VIII szkół podstawowych.

Jeżeli droga będzie dłuższa niż ww. odległości, wówczas obowiązkiem gminy jest zapewnienie bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu dziecka albo zwrot kosztów przejazdu dziecka środkami komunikacji publicznej, jeżeli dowożenie zapewniają rodzice.

W przypadku uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi obowiązkiem gminy jest zapewnienie bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu do najbliższej szkoły podstawowej, a uczniom z niepełnosprawnością ruchową – w tym z afazją, z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym – także do najbliższej szkoły ponadpodstawowej, do końca roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym uczeń kończy 21. rok życia. Obowiązek ten może być realizowany również przez zwrot rodzicom kosztów przewozu dzieci, młodzieży i uczniów oraz rodziców.

Uwaga! JST mogą zawierać między sobą porozumienia, które umożliwią włodarzowi kierowanie uczniów do oddziałów przygotowawczych w placówkach prowadzonych np. przez sąsiednią gminę. Istotne jest jednak przy tym spełnienie ustawowych obowiązków.

inne lokalizacje prowadzenia zajęć

Znaczna liczba uczniów przybywających z Ukrainy powoduje konieczność szybkiego organizowania dodatkowych sal lekcyjnych przez samorządy. W sytuacji gdy szkoły są już maksymalnie obsadzone i nie jest już możliwe wygospodarowanie w nich miejsca dla nowych uczniów, specustawa przewiduje rozwiązanie umożliwiające tworzenie dodatkowych lokalizacji prowadzenia zajęć z pominięciem dotychczas obowiązujących procedur. Zgodnie z art. 39 ust. 7a prawa oświatowego tworzenie innych lokalizacji prowadzenia zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych stanowi przekształcenie szkoły, co oznacza, że zastosowanie ma tu procedura opisana w art. 89 ww. ustawy. I choć regulacja ta wprost dotyczy likwidacji szkół, to jest odpowiednio stosowana do ich przekształcania. I tak procedura wymagana do przekształcenia szkoły i utworzenia dodatkowej lokalizacji prowadzenia zajęć, przyporządkowanej organizacyjnie danej szkole, lecz mieszczącej się w innym budynku, wymaga na gruncie prawa oświatowego szeregu czynności, które powodują, że jest to procedura niemożliwa do zastosowania, gdy zachodzi konieczność szybkiego działania. Przekształcenie wymaga bowiem:

podjęcia uchwały intencyjnej w sprawie zamiaru przekształcenia szkoły na co najmniej sześć miesięcy przed terminem przekształcenia, czyli najpóźniej w lutym danego roku, bowiem terminem przekształcenia szkoły poprzez utworzenie innej lokalizacji prowadzenia zajęć jest początek roku szkolnego, czyli 1 września;
zawiadomienia rodziców uczniów (lub pełnoletnich uczniów) o zamiarze przekształcenia szkoły na co najmniej sześć miesięcy przed terminem przekształcenia;
zawiadomienia o zamiarze przekształcenia szkoły organu nadzoru pedagogicznego, również na co najmniej sześć miesięcy przed terminem przekształcenia;
uzyskania pozytywnej opinię organu nadzoru pedagogicznego;
podjęcia kategoryczną uchwały w sprawie przekształcenia jednostki poprzez utworzenie drugiej lokalizacji prowadzenia zajęć.

Ramka 7

Co w treści uchwały

Zgodnie z art. 51 ust. 5 specustawy uchwała ws. utworzenia innej lokalizacji prowadzenia zajęć zawiera musi zawierać:

• okres funkcjonowania innej lokalizacji prowadzenia zajęć;

• nazwę i adres siedziby odpowiednio przedszkola lub szkoły, której będzie podporządkowana organizacyjnie inna lokalizacja prowadzenia zajęć;

• adres innej lokalizacji prowadzenia zajęć;

• w przypadku innej lokalizacji prowadzenia zajęć podporządkowanej organizacyjnie szkole podstawowej – informację o funkcjonowaniu oddziałów przedszkolnych.

Uwaga! Uchwała nie podlega ogłoszeniu w wojewódzkim dzienniku urzędowym. ©℗

MŁ

Przy czym procedura jest tak skonstruowana, że wyklucza możliwość jej przeprowadzenia jeszcze w tym roku szkolnym, bowiem organy stanowiące JST nie mają już możliwości podjęcia uchwał intencyjnych w terminie, który umożliwiałby dokonanie kolejnych czynności. Dlatego w tym zakresie specustawa ukraińska wprowadza ułatwienie – dzięki któremu można utworzyć dodatkową lokalizację placówki przy użyciu znacznie prostszej procedury. I tak zgodnie z art. 51 ust. 1 i 2 tego aktu w celu zapewnienia kształcenia i wychowania dzieciom lub uczniom będącym obywatelami Ukrainy, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny, mogą być tworzone inne lokalizacje prowadzenia zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych podporządkowane organizacyjnie szkołom lub przedszkolom. Zastrzeżono przy tym, że do tworzenia i likwidacji innych lokalizacji prowadzenia zajęć nie stosuje się art. 39 ust. 5a oraz art. 89 prawa oświatowego, a zgodnie z art. 51 ust. 4 specustawy utworzenie innej lokalizacji prowadzenia zajęć podporządkowanej szkole prowadzonej przez JST lub przedszkolu prowadzonemu przez jednostkę samorządu terytorialnego następuje w drodze uchwały organu stanowiącego tej jednostki, po uzyskaniu pozytywnej opinii kuratora oświaty.

7 dni ma kurator oświaty na wydanie opinii ws. wniosku JST o zamiarze utworzenia innej lokalizacji prowadzenia zajęć danej szkoły; czas ten liczy się od dnia otrzymania wniosku

Zgodnie z tą uproszczoną procedurą pierwszym krokiem samorządu powinno być wystąpienie do kuratora oświaty z wnioskiem o wydanie pozytywnej opinii w przedmiocie utworzenia innej lokalizacji prowadzenia zajęć danej szkoły. Kurator ma na jej wydanie siedem dni, licząc od dnia otrzymania wniosku. Uzyskanie pozytywnej opinii kuratora daje organowi stanowiącemu JST prawo do podjęcia uchwały w sprawie utworzenia innej lokalizacji prowadzenia zajęć. ramka 4

Ramka 4

Żywność z europejskiego funduszu

Ukraińscy uchodźcy przebywający legalnie na terenie RP mogą również liczyć na wsparcie polegające na dostarczeniu żywności w ramach Europejskiego Funduszu Pomocy Najbardziej Potrzebującym (Fund for European Aid to the Most Deprived – FEAD), którą rozdzielają ośrodki pomocy społecznej. Program ten został opracowany zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 223/2014 z w sprawie Europejskiego Funduszu Pomocy Najbardziej Potrzebującym. Cel programu to udzielenie wsparcia osobom doświadczającym najgłębszych form ubóstwa poprzez udostępnienie pomocy żywnościowej w formie paczek lub posiłków, przy czym osoby potrzebujące otrzymują artykuły: warzywne i owocowe, skrobiowe, mleczne, mięsne, a także cukier i olej. Ale uwaga, ta pomoc nie przysługuje wszystkim uchodźcom. Przyznawana jest bowiem pod warunkiem spełniania przez obywatela Ukrainy kryteriów kwalifikowania do pomocy żywnościowej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Żywnościowa 2014–2020. Od początku roku obowiązują następujące kryteria dochodowe:

• 1707,20 zł w przypadku osoby samotnie gospodarującej, czyli dochód nieprzekraczający 220 proc. kryterium dochodowego uprawniającego do korzystania z pomocy społecznej (tj. 776 zł);

• 1320 zł w przypadku osoby w rodzinie, czyli dochód nieprzekraczający 220 proc. kryterium dochodowego uprawniającego do korzystania z pomocy społecznej (tj. 600 zł). ©℗

dr Patryk Kuzior, adiunkt Akademii WSB w Dąbrowie Górniczej

Nowe miejsca a podmioty pozasamorządowe

Warto również przeanalizować regulacje dotyczące tworzenia innych lokalizacji prowadzenia zajęć przez inne niż samorząd osoby prawne lub osoby fizyczne prowadzące publiczne lub niepubliczne przedszkola lub szkoły. Zgodnie z art. 51 ust. 6 specustawy utworzenie przez te podmioty innych lokalizacji zajęć wymaga zawarcia porozumienia z jednostką samorządu będącą organem rejestrującym daną szkołę czy przedszkole. Porozumienie to zawiera podobne elementy jak uchwała w sprawie tworzenia innych lokalizacji prowadzenia zajęć, czyli:

okres funkcjonowania innej lokalizacji prowadzenia zajęć;
nazwę i adres siedziby odpowiednio przedszkola lub szkoły, której będzie podporządkowana organizacyjnie inna lokalizacja prowadzenia zajęć;
adres innej lokalizacji prowadzenia zajęć;
w przypadku innej lokalizacji prowadzenia zajęć podporządkowanej organizacyjnie szkole podstawowej – informację o funkcjonowaniu oddziałów przedszkolnych.

Trudno jednak ustalić, z jakich przyczyn specustawa wymaga zawarcia porozumienia z JST, skoro już w następnych przepisach, czyli art. 51 ust. 8, wymaga, aby do tworzenia innej lokalizacji prowadzenia zajęć, o której mowa w ust. 6, stosować odpowiednio art. 90a ust. 1 i 4 lub art. 168 ust. 13 prawa oświatowego. Konieczność zastosowania tej regulacji oznacza, że nie zmienia się w żaden sposób tryb tworzenia dodatkowych lokalizacji zajęć dla szkół prowadzonych przez podmioty niesamorządowe. Odpowiednie stosowanie regulacji art. 90a ust. 1 prawa oświatowego oznacza bowiem, że utworzenie innej lokalizacji prowadzenia zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych przez szkołę publiczną lub takie przedszkole wymaga zmiany zezwolenia na założenie takiej jednostki. Z kolei stosowanie art. 168 ust. 13 należy odnieść do szkół czy przedszkoli niepublicznych i tu z kolei utworzenie innych lokalizacji prowadzenia zajęć wymaga zmiany we wpisie do ewidencji jednostek niepublicznych. Dokładnie w taki sam sposób tworzy się inne lokalizacji szkół i przedszkoli niesamorządowych w zwykłym trybie, niezwiązanym z wojną na Ukrainie. Wymóg zawarcia dodatkowego porozumienia między osobą prowadzącą a jednostką samorządu będącą organem rejestrowym wynika zatem najprawdopodobniej z faktu, że porozumienie to ma wyraźnie wskazywać okres funkcjonowania innych lokalizacji. To z kolei wskazuje, że zmiana zezwolenia na prowadzenie jednostki publicznej czy też zmiana wpisu do ewidencji jednostek niepublicznych musi wskazywać okres obowiązywania takiej zmiany, czyli ma charakter czasowy. Po upływie tego czasu inna lokalizacja powinna zostać wykreślona w ewidencji.

Krótszy czas dla straży i sanepidu

Specustawa skraca również czas na wydanie opinii przez komendanta powiatowego (miejskiego) Państwowej Straży Pożarnej i państwowego powiatowego inspektora sanitarnego, które są niezbędne przy złożeniu wniosku o zmianę zezwolenia lub wpisu do ewidencji. Opinie te muszą być wydawane w ciągu maksymalnie siedmiu dni od dnia otrzymania wniosku o ich wydanie. Złożenie wniosku o zmianę zezwolenia na założenie przedszkola publicznego lub szkoły publicznej lub zgłoszenie zmiany wpisu do ewidencji prowadzonej przez jednostkę samorządu terytorialnego obowiązaną do prowadzenia przedszkoli publicznych lub odpowiedniego typu publicznych szkół – w zakresie utworzenia innej lokalizacji prowadzenia zajęć – może nastąpić w każdym czasie.

Uwaga! Samorządowe i niesamorządowe szkoły oraz przedszkola, dla których utworzono dodatkowe lokalizacje prowadzenia zajęć, mają obowiązek niezwłocznej aktualizacji swoich statutów. Statuty te muszą wskazywać te dodatkowe lokalizacje.

zatrudnianie pomocy nauczyciela

Osoby niebędące obywatelami polskimi, które podlegają obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki, a jednocześnie nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki, mają prawo do pomocy udzielanej przez osobę władającą językiem kraju pochodzenia, zatrudnioną w charakterze pomocy nauczyciela przez dyrektora szkoły. Pomocy tej udziela się nie dłużej niż przez okres 12 miesięcy. Przy czym rozporządzenie rady ministrów w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych zalicza stanowisko pomocy nauczyciela do stanowisk pomocniczych i obsługi, do którego zajmowania wystarczające jest wykształcenie podstawowe. W odniesieniu do pomocy nauczyciela stosuje się jednak wymagania ogólne zawarte w art. 6 ust. 1 ustawy o pracownikach samorządowych, zgodnie z nimi musi on być:

obywatelem polskim;
mieć pełną zdolność do czynności prawnych oraz korzystać z pełni praw publicznych;
posiadać kwalifikacje zawodowe wymagane do wykonywania pracy na określonym stanowisku.

Specustawa w art. 57 wskazuje, że w roku szkolnym 2021/2022 na stanowisku pomocy nauczyciela może być zatrudniona osoba nieposiadająca obywatelstwa polskiego, jeżeli zna nasz język w mowie i piśmie „w stopniu umożliwiającym pomoc uczniowi, który nie zna języka polskiego albo zna go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki”.

• Czy osoba zatrudniona jako pomocnik nauczyciela musi przestawiać dokumenty potwierdzające znajomość języka?

Artykuł 57 w zdaniu 2. wyraźnie wskazuje, że w przypadku zatrudnienia takiej pomocy nie stosuje się wymogu potwierdzenia stosownymi dokumentami znajomości języka polskiego. To również jest istotne ułatwienie w zatrudnieniu pomocy nauczyciela, bowiem – co do zasady – zgodnie z art. 11 ust. 3 ustawy o pracownikach samorządowych osoba nieposiadająca obywatelstwa polskiego może zostać zatrudniona, jeżeli posiada znajomość języka polskiego potwierdzoną jednym z dokumentów określonych w rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie rodzajów dokumentów potwierdzających znajomość języka polskiego przez osoby nieposiadające obywatelstwa polskiego, ubiegające się o zatrudnienie w służbie cywilnej. Chodzi przy tym o takie dokumenty, jak:

certyfikat znajomości języka polskiego poświadczający zdany egzamin z języka polskiego na poziomie średnim ogólnym lub zaawansowanym, wydany przez Państwową Komisję Poświadczania Znajomości Języka Polskiego jako Obcego;
dokument potwierdzający ukończenie studiów wyższych prowadzonych w języku polskim;
świadectwo dojrzałości uzyskane w polskim systemie oświaty;
świadectwo nabycia uprawnień do wykonywania zawodu tłumacza przysięgłego wydane przez Ministra Sprawiedliwości.

A to oznacza, że żaden z tych dokumentów nie jest wymagany przy zatrudnieniu pomocy nauczyciela w obecnym roku szkolnym w celu pomocy uczniowi, który nie zna języka polskiego albo zna go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki.

godziny ponadwymiarowe

Zgodnie z art. 56 specustawy w roku szkolnym 2021/2022 w szkole tworzącej dodatkowy oddział w celu zapewnienia kształcenia, wychowania i opieki dzieciom i uczniom będącym obywatelami Ukrainy, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny, nauczycielowi mogą być przydzielone – za jego zgodą – godziny ponadwymiarowe w wymiarze wyższym niż określony w art. 35 ust. 1 ustawy – Karta nauczyciela. Dla przypomnienia artykuł ten w ust. 1 wskazuje, że za zgodą nauczyciela dopuszczalne jest przydzieleniu mu godzin ponadwymiarowych w wymiarze nieprzekraczającym 1/2 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć. Przy czym specustawa daje w art. 56 możliwość przydzielenie większej liczby godzin ponadwymiarowych, ale wyłącznie w tych placówkach, w których utworzono dodatkowy oddział dla uczniów z Ukrainy. Regulacja tego przepisu służy możliwości zapewnienia pracy szkoły w sytuacji, gdy niezbędne będzie zapewnienie pracy wspomnianego oddziału przy wykorzystaniu tych zasobów kadrowych, którymi szkoła dysponuje. Godziny ponadwymiarowe mogą zostać przydzielone każdemu nauczycielowi szkoły prowadzącej oddział dla uczniów z Ukrainy, a nie wyłącznie nauczycielom tego oddziału.

Uwaga! Dyrektor szkoły może zlecić nauczycielowi znacznie więcej pracy w nadgodzinach, niż to wynika z Karty nauczyciela. Musi jednak pamiętać o dwóch warunkach, tj.: zgodzie pedagoga i że powinno to wynikać z potrzeb szkoły w związku z utworzeniem oddziału przygotowawczego dla uczniów z Ukrainy.

studenci

Specustawa zawiera również uregulowanie odnoszące się do studentów. Zgodnie z jej art. 45 obywatelowi Ukrainy, którego pobyt w Polsce jest uznawany za legalny, i który był do 24 lutego 2022 r. studentem uczelni działającej na terytorium Ukrainy, mogą zostać uznane odpowiednie okresy tych studiów w drodze weryfikacji osiągniętych efektów uczenia się. To samo dotyczy obywatela polskiego, który do czasu wybuchu wojny studiował w Ukrainie. I jeden, i drugi musi jednak oświadczyć, że 24 lutego 2022 r. studiowali na określonym roku studiów na danym kierunku i poziomie studiów w uczelni działającej na terytorium Ukrainy i nie dysponują dokumentami poświadczającymi okresy studiów. Przy czym zasady weryfikacji osiągniętych efektów uczenia się ustala uczelnia. Jeżeli zostaną stwierdzone różnice w programie studiów lub efektach uczenia się, uczelnia może zobowiązać studenta do złożenia określonych egzaminów lub odbycia praktyk zawodowych. Ponadto zgodnie z art. 41 ust. 10 ustawy obywatel Ukrainy będący studentem może ubiegać się o stypendium socjalne, o którym mowa w art. 86 ust. 1 pkt 1 ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, oraz o kredyt studencki, o którym mowa w art. 98 ust. 1 ww. ustawy. ©℗

Michał Łyszczarz, ekspert prawa oświatowego i samorządu terytorialnego

Samorządy z większymi uprawnieniami do zmian w budżetach

Specustawa ukraińska, podobnie jak tarcza antykryzysowa przyjęta na czas COVID-19, pozwala JST na dokonywanie zmian w planie dochodów i wydatków oraz przeniesienia między działami klasyfikacji budżetowej

Specustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (dalej: specustawa) wprowadziła wiele rozwiązań legislacyjnych ukierunkowanych na usprawnienie funkcjonowania organów jednostek samorządu terytorialnego w kontekście zadań wykonywanych w związku z kryzysem uchodźczym. Niektóre z nich dotyczą różnych aspektów gospodarki finansowej samorządów – nowych kompetencji organów wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego oraz możliwości pozyskania przez te jednostki dodatkowych środków z budżetu państwa w formie dotacji celowych na finansowanie lub dofinansowanie zadań związanych z pomocą obywatelom Ukrainy.

dodatkowe kompetencje dla wójta

Jeśli chodzi o pierwszą grupę przepisów, to nowe możliwości zostały zgrupowane w ramach art. 111 specustawy. Zgodnie z nim w celu realizacji zadań związanych z pomocą obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego może upoważnić wójta (burmistrza, prezydenta miasta), zarząd powiatu lub zarząd województwa do:

1) dokonania zmian w planie dochodów i wydatków budżetu jednostki samorządu terytorialnego, w tym dokonywania przeniesień wydatków między działami klasyfikacji budżetowej;

2) dokonywania czynności, o których mowa w art. 258 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (czyli do przekazania niektórych uprawnień do dokonywania przeniesień planowanych wydatków innym jednostkom organizacyjnym JST oraz do zaciągania zobowiązań z tytułu umów, których realizacja w roku budżetowym i w latach następnych jest niezbędna do zapewnienia ciągłości działania jednostki i z których wynikające płatności wykraczają poza rok budżetowy);

3) dokonywania zmian w wieloletniej prognozie finansowej oraz w planie wydatków budżetu jednostki samorządu terytorialnego związanych z wprowadzeniem nowych inwestycji lub zakupów inwestycyjnych przez jednostkę, o ile zmiana ta nie pogorszy wyniku budżetu tej jednostki.

Pierwsze spojrzenie na ww. regulacje prawne daje podstawy do wniosku, że są one bardzo zbliżone do zapisów z tzw. tarczy antykryzysowej, czyli ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych, które zostały wprowadzone w związku z koronawirusem. Chodzi mianowicie o art. 15zn, który stracił moc 1 stycznia 2021 r. W każdym razie, zarówno wspomniane rozwiązania, które już wygasły, jak i aktualne związane z kryzysem uchodźczym są przepisami szczególnymi. A skoro tak, to mogą mieć zastosowanie tylko w sytuacjach wyjątkowych. Przy czym regulacje te nie mogą być dowolnie intepretowane, a w sposób ścisły.

Artykuł 111 specustawy ukraińskiej stanowi modyfikacje różnych dotąd obowiązujących regulacji określonych w art. 257 i art. 258 ustawy o finansach publicznych (dalej: u.f.p.), które również były podstawą delegowania na organy wykonawcze różnych kompetencji w kontekście szeroko pojętego budżetu. Artykuł 257 ustawy dawał „z urzędu” i nadal daje kompetencje do dokonywania zmian w planie dochodów i wydatków budżetu jednostki samorządu terytorialnego polegających na zmianach planu:

1) dochodów i wydatków związanych ze zmianą kwot lub uzyskaniem dotacji przekazywanych z budżetu państwa, z budżetów innych jednostek samorządu terytorialnego oraz innych jednostek sektora finansów publicznych;

2) dochodów jednostki samorządu terytorialnego, wynikających ze zmian kwot subwencji w wyniku podziału rezerw subwencji ogólnej;

3) wydatków jednostki samorządu terytorialnego w ramach działu w zakresie wydatków bieżących, z wyjątkiem zmian planu wydatków na uposażenia i wynagrodzenia ze stosunku pracy, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej;

4) dochodów i wydatków jednostki samorządu terytorialnego związanych ze zwrotem dotacji otrzymanych z budżetu państwa lub innych jednostek samorządu terytorialnego.

Z kolei ww. art. 258 u.f.p. umożliwiał i nadal umożliwia przekazywanie organowym wykonawczym samorządów różnych kompetencji, w tym do:

1) dokonywania innych zmian w planie wydatków niż określone w art. 257, z wyłączeniem przeniesień wydatków między działami;

2) przekazania niektórych uprawnień do dokonywania przeniesień planowanych wydatków innym jednostkom organizacyjnym jednostki samorządu terytorialnego;

3) przekazania uprawnień innym jednostkom organizacyjnym jednostki samorządu terytorialnego do zaciągania zobowiązań z tytułu umów, których realizacja w roku budżetowym i w latach następnych jest niezbędna do zapewnienia ciągłości działania jednostki i z których wynikające płatności wykraczają poza rok budżetowy;

4) dokonywania zmian w planie dochodów i wydatków związanych ze:

a) zmianą kwot lub uzyskaniem płatności przekazywanych z budżetu środków europejskich, o ile zmiany te nie pogorszą wyniku budżetu,

b) zmianami w realizacji przedsięwzięcia finansowanego z udziałem środków europejskich albo środków, o których mowa w art. 5 ust. 1 pkt 3, o ile zmiany te nie pogorszą wyniku budżetu,

c) zwrotem płatności otrzymanych z budżetu środków europejskich.

Nowy art. 111 specustawy ukraińskiej idzie jeszcze dalej z potencjalnymi kompetencjami dla organów wykonawczych samorządów. Pierwsza z nich (art. 111 pkt 1) przewiduje dla organu wykonawczego możliwość dokonywania zmian w planie dochodów i wydatków budżetu jednostki samorządu terytorialnego, w tym przeniesień wydatków między działami klasyfikacji budżetowej. W stosunku do brzmienia ww. art. 257 i art. 258 u.f.p. ta nowa kompetencja rozszerza uprawnienie organu wykonawczego o zmiany w planie dochodów budżetowych; dotąd chodziło tylko o zmiany w planie wydatków budżetowych (art. 257 pkt 3 u.f.p.). Po drugie rozszerza uprawnienia włodarza o możliwe przeniesienia wydatków między działami klasyfikacji budżetowej, co jest znacznym wyjątkiem w kontekście art. 258 pkt 1 u.f.p. Ale uwaga! Wskazane możliwości przesunięć w budżetach samorządowych mogą dotyczyć tylko sytuacji, gdy ma to służyć zadaniom ukierunkowanym na pomoc obywatelom Ukrainy.

Przykład 8

Przesunięcie budżetowe

Wójt gminy X zdecydował o zmniejszeniu wydatków budżetowych na zaplanowaną pomoc finansową udzielaną między jednostkami samorządu terytorialnego na dofinansowanie własnych zadań inwestycyjnych w kwocie 155 tys. zł (dział 600), a w zamian zwiększył wydatki na modernizację dwóch lokali wchodzących w zasób gminy, które teraz mają być przeznaczone na oddziały przygotowawcze dla ukraińskich dzieci. Wydatki te są w innym dziale klasyfikacji budżetowej (dział 700, rozdział 70004). Takie działanie jest jak najbardziej możliwe, jednak wójt musi pamiętać, by przesunięcie w wydatkach dobrze uzasadnić, by regionalna izba obrachunkowa mogła zweryfikować prawidłowość tego działania.

Kolejna kompetencja organu wykonawczego (art. 111 pkt 2 specustawy ukraińskiej) umożliwia zastąpienie upoważnienia organu stanowiącego jednostki samorządowej upoważnieniem organu wykonawczego tej jednostki. Ustawodawca bowiem wprost przewiduje przeniesienie kompetencji na organ wykonawczy samorządu w zakresie przekazania:

niektórych uprawnień do dokonywania przeniesień planowanych wydatków innym jednostkom organizacyjnym jednostki samorządu terytorialnego;
uprawnień innym jednostkom organizacyjnym jednostki samorządu terytorialnego do zaciągania zobowiązań z tytułu umów, których realizacja w roku budżetowym i w latach następnych jest niezbędna do zapewnienia ciągłości działania jednostki i z których wynikające płatności wykraczają poza rok budżetowy.

Ale uwaga! Wskazane możliwości bezpośrednich upoważnień pochodzących od organu wykonawczego samorządu mogą dotyczyć tylko sytuacji, gdy ma to służyć zadaniom ukierunkowanym na pomoc obywatelom Ukrainy.

Przykład 9

Tylko z woli włodarza

Wójt wydał zarządzenie, w którym upoważnił kierowników ośrodka pomocy społecznej i centrum usług wspólnych oraz dyrektorów placówek oświatowych do zaciągania zobowiązań z tytułu umowy dostępu do internetu i umowy telekomunikacyjnej w związku z zadaniami powiązanymi z pomocą obywatelom Ukrainy. Dzięki specustawie ukraińskiej odbyło się to w sposób szybki i bezpośredni, bo nie zależało od woli dwóch organów samorządowych – bowiem dotychczas organ stanowiący najpierw musiał upoważnić organ wykonawczy, a następnie tenże organ wykonawczy upoważniał kierowników jednostek organizacyjnych.

zmiany w prognozach i planie wydatków

Kolejna kompetencja dla wójta wynika z art. 111 pkt 3 specustawy i przewiduje możliwość dokonywania przez niego zmian w wieloletniej prognozie finansowej oraz w planie wydatków budżetu JST związanych z wprowadzeniem nowych inwestycji lub zakupów inwestycyjnych przez jednostkę, o ile zmiana ta nie pogorszy wyniku budżetu. Jest to również wyjątkowa regulacja, gdy weźmie się pod uwagę, że ani art. 257, ani art. 258 u.f.p. nie dawały dotąd możliwości wprowadzania do budżetu samorządowego zmian w wydatkach związanych z nowymi wydatkami majątkowymi (czyli inwestycjami i zakupami inwestycyjnymi). Co do zasady kompetencje w tym zakresie przedmiotowym ustawa o finansach publicznych bowiem rezerwuje dla organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego. Ma to potwierdzenie choćby w uchwale Kolegium Regionalnej Izby Obrachunkowej w Białymstoku z 18 stycznia 2016 r. (nr 330/16), gdzie m.in. wskazano, że upoważnienie do dokonywania zmian udzielone burmistrzowi miasta na podstawie art. 258 u.f.p. nie dotyczy wprowadzania nowych wydatków majątkowych. Właśnie wyjątek od tego stanowi ww. kompetencja dla organu wykonawczego, który jest władny samodzielnie wprowadzić taki nowy wydatek majątkowy w planie wydatków budżetu samorządowego (w konsekwencji w wieloletniej prognozie finansowej jednostki samorządowej). Jednak odbywa się to pod dwa podstawowymi warunkami:

1. zmiana nie może pogorszyć wyniku budżetu jednostki samorządowej,

2. nowy wydatek może dotyczyć tylko sytuacji, gdy ma to służyć zadaniom ukierunkowanym na pomoc obywatelom Ukrainy.

Przykład 10

Na budowę żłobka

Burmistrz miasta wydał zgodę na budowę nowego gminnego żłobka. Inwestycja warta 980 tys. zł w założeniu ma zaspokoić potrzeby w zakresie opieki i wychowania najmłodszych dzieci z Ukrainy. Pociąga to za sobą konieczność zmian w wieloletniej prognozie finansowej (WPF) oraz w planie wydatków budżetowych, ale zdaniem włodarza nie spowoduje zagrożenia dla stabilności finansowej JST. Burmistrz musi też pamiętać, że zarządzenie zmieniające budżet, jak i zarządzenie w sprawie WPF należy przekazać do RIO, które je będzie weryfikować pod kątem legalności. Przy czym zarządzenie zmieniające budżet powinno mieć konkretne uzasadnienie – wskazujące dlaczego włodarz dokonał zmiany. Warto też się w nim powołać na specustawę, aby RIO wiedziało, na jakiej podstawie działał burmistrz. ©℗

Marcin Nagórek, radca prawny

Pieniądze za zakwaterowanie i wyżywienie dla pomagających. Kto i jak to sprawdzi?

To chyba najtrudniejsza kwestia. Bo pewne jest tylko jedno – że weryfikacji mogą dokonać upoważnieni pracownicy urzędu gminy. Jednak to, w jaki sposób mają to robić, nie jest już jasne

Uregulowanie zasad przyjmowania uchodźców przez podmioty prywatne od początku było jednym z głównych elementów nowej ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (dalej: specustawa ukraińska). Projekt był poprawiany kilkukrotnie, jednak główne założenia pozostały niezmienne: ustawodawca dążył do ustalenia zasad wsparcia podmiotów prywatnych, które zdecydują się zapewnić uchodźcom miejsce do zamieszkania, oraz zmodyfikowania ogólnych zasad ochrony lokatorów w tym szczególnym okresie. Specustawę uzupełniają w tym zakresie dwa akty wykonawcze – rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie maksymalnej wysokości świadczenia pieniężnego przysługującego z tytułu zapewnienia zakwaterowania i wyżywienia obywatelom Ukrainy oraz warunków przyznawania tego świadczenia i przedłużania jego wypłaty (dalej: rozporządzenie RM) oraz rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji w sprawie wzoru wniosku o świadczenie pieniężne za zapewnienie zakwaterowania i wyżywienia obywatelom Ukrainy przybywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w związku z działaniami wojennymi (dalej: rozporządzenie MSWiA).

Obecne i przyszłe źródła finansowania pomocy

• Do tej pory pomoc dla Ukraińców samorządy finansowały z rezerw na zarządzanie kryzysowe, niestety środki te – jak informują JST – są już na wykończeniu. Jednak od wtorku mogą one składać wnioski do wojewodów o pokrycie dotychczasowych kosztów (poniesionych od 24 lutego do 15 marca) – samorządy, którym udało się złożyć wniosek do wtorku do godzin przedpołudniowych, mogą liczyć na wypłatę pieniędzy już w piątek (18 marca). Pieniądze te – jak poinformowała strona rządowa na posiedzeniu KWRiST – będą pochodziły ze środków krajowych.

• Docelowo źródłem finansowania pomocy dla obywateli Ukrainy ma być Fundusz Pomocy. Specustawa ukraińska zakłada, że zasilą go m.in. wpłaty z budżetu państwa, z budżetu UE i innych źródeł zagranicznych, z wpływów ze skarbowych papierów wartościowych, a także z darowizn i wyemitowanych obligacji BGK. – Trwają prace nad przygotowaniem umowy z BGK regulującej zasady dysponowania Funduszem Pomocy oraz nad przygotowaniem planu finansowego funduszu. Kiedy tylko będzie możliwe uzyskanie wypłat z funduszu, informacja znajdzie się na naszej stronie internetowej oraz w mediach społecznościowych – przekazało DGP Centrum Informacyjne Rządu (CIR).

• Wypłaty z funduszu będą realizowane na podstawie dyspozycji składanej do BGK przez premiera. Premier będzie też mógł upoważnić do tego dysponenta części budżetowej (np. wojewodę) lub ministra kierującego określonym działem administracji rządowej. Cel, na który mogą być przeznaczony, jest zdefiniowany w specustawie ogólnie: finansowanie lub dofinansowanie realizacji zadań na rzecz pomocy Ukrainie, w szczególności obywatelom Ukrainy dotkniętym konfliktem zbrojnym na terytorium Ukrainy, w tym zadań realizowanych zarówno na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak i poza nim. Więcej szczegółów będzie zawierał plan finansowy funduszu sporządzony przez BGK. Środki funduszu będą mogły być przeznaczane także na zwrot kosztów poniesionych na pomoc obywatelom Ukrainy od 24 lutego 2022 r. (przy czym nie później niż do 31 grudnia 2022 r.).

• Zgodnie ze specustawą finansowanie lub dofinansowanie ze środków funduszu może być udzielone jednostkom sektora finansów publicznych oraz jednostkom spoza tego sektora. Państwowe jednostki budżetowe i jednostki samorządu terytorialnego będą gromadziły środki z Funduszu Pomocy na wydzielonym rachunku dochodów i będą przeznaczać je w ramach planu finansowego tego rachunku. W przypadku JST będzie go opracowywał wójt (burmistrz, prezydent miasta), zarząd powiatu oraz zarząd województwa. Na koniec każdego kwartału (w terminie do 15. dnia kolejnego kwartału) będzie konieczność poinformowania dysponenta części budżetowej o wysokości niewykorzystanych środków funduszu. Informacja ta następnie zostanie przekazana premierowi w ciągu 10 dni od jej otrzymania. Niewykorzystane środki wrócą na wyodrębniony rachunek Funduszu Pomocy. Po zakończeniu roku budżetowego wójt (burmistrz, prezydent miasta), zarząd powiatu oraz zarząd województwa będą przedstawiać informację o wykonaniu planu finansowego rachunku radzie gminy, powiatu, sejmikowi województwa. ©℗

Katarzyna Nocuń, Dziennik Gazeta Prawna

Zasady zawarte w art. 13 specustawy ukraińskiej umożliwią każdemu podmiotowi, który zapewnia zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy, ubieganie się o tego rodzaju wsparcie – na maksymalnie 60 dni, ale z możliwością przedłużenia w uzasadnionych przypadkach. Obsługa wypłaty jest zadaniem zleconym gminom z zakresu administracji rządowej, zaś środki przeznaczone na ich realizację zapewnia wojewoda. Przyznanie świadczeń pieniężnych będzie się odbywać na wniosek zainteresowanego podmiotu. I choć elementy wniosku zostały wskazane w ustawie, to jego wzór określono w rozporządzeniu MSWiA. Wniosek może być składany w formie papierowej albo elektronicznej, chociaż pojawiały się propozycje, by dla skoordynowania procedury na szczeblu krajowym wnioski mogły być składane jedynie w formie elektronicznej, jednak do takiego działania konieczna jest zmiana specustawy. Wzór wniosku ma charakter techniczny w stosunku do elementów wymienionych w art. 13 ust 4 specustawy. Na szczególną uwagę zasługuje niewątpliwie wyraźne wskazanie w oświadczeniu zawartym w końcowej części wniosku (składanym pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia), że niezbędne jest zapewnienie łącznie zakwaterowania i wyżywienia. Innymi słowy ustawodawca nie przewiduje możliwości wypłaty świadczenia za zapewnienie wyłącznie zakwaterowania albo wyłącznie wyżywienia.

• Dla kogo wsparcie?

Ustawodawca wskazał, że czasowe świadczenie pieniężne przysługiwać będzie w szczególności osobom fizycznym prowadzący gospodarstwo domowe. Jednak krąg podmiotów uprawnionych do uzyskania świadczeń pieniężnych nie został ograniczony tylko do tej grupy. Z wnioskiem o przyznanie wsparcia mogą wystąpić wszystkie osoby fizyczne, osoby prawne i inne podmioty, które zdecydują się zapewnić obywatelom Ukrainy zakwaterowanie i wyżywienie. Doprecyzowanie ustawodawcy i wskazanie, iż to właśnie osoby fizyczne prowadzące gospodarstwo domowe są adresatami tej regulacji, wydaje się być zbędne, chyba że celem – niewynikającym jednak z treści specustawy – jest podkreślenie dokonane w rozporządzeniu, że świadczenie może być przyznane w wyższej wysokości niż 40 zł, gdy podmiotem zapewniającym zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy jest jednostka organizacyjna, osoba prawna albo przedsiębiorca (par. 2 ust. 2 pkt 2 rozporządzenia RM).

• Kiedy można się ubiegać

Świadczenie pieniężne będzie przysługiwało:

jeśli podmiot nieodpłatne zapewnienia uchodźcy z Ukrainy zakwaterowanie w mieszkaniu czy domu, w którym sam przebywa i dodatkowo zapewnia mu wyżywienie;
gdy ktoś nieodpłatne udostępnia niezajmowane do tej pory mieszkanie czy dom wraz z wyżywieniem;
jeśli podmiot zapewnia uchodźcy nocleg w budynku czy lokalu innym niż mieszkalny i dodaje do tego wyżywienie. Przy czym świadczenie będzie wypłacone tylko wtedy, gdy warunki zakwaterowania nie zagrażają życiu lub zdrowiu ludzi;
gdy ktoś nieodpłatne oferuje nocleg oraz zapewnia środki finansowe na wyżywienie. Ale jest to przypadek niejednoznaczny, bo ustawodawca nie wskazuje, co należy rozumieć pod pojęciem zapewnienia wyżywienia.

• Kiedy wsparcia nie będzie?

Pomoc nie będzie przysługiwała:

gdy podmiot zapewnienia uchodźcy nocleg w formie odpłatnej umowy najmu, nawet jeśli dodaje do tego wyżywienie;
jeśli podmiot nieodpłatne zapewnia nocleg, ale nie oferuje posiłków.

• W jakiej wysokości ?

Maksymalna wysokość świadczenia pieniężnego oraz warunki jego przyznawania i przedłużania jego wypłaty również zostały określone w rozporządzeniu RM – wysokość ta została ustalona z uwzględnieniem liczby obywateli Ukrainy napływających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, sytuacji ludności cywilnej i perspektywy zakończenia działań wojennych na terytorium Ukrainy oraz względów humanitarnych, a także biorąc pod uwagę aktualną sytuację budżetu państwa i stan finansów publicznych. Z napływających informacji wynika, że budżet państwa przygotowany jest do wypłaty świadczenia w odniesieniu do jednego miliona obywateli Ukrainy – w zakresie zapewnienia im zakwaterowania i wyżywienia przez 60 dni. Zgodnie z rozporządzeniem RM świadczenie ma wynosić 40 zł za dzień za każdego obywatela Ukrainy, któremu dana osoba/podmiot zapewni zakwaterowanie i wyżywienie. Zastanawiające może być jednak to, że specustawa mówi o określeniu w drodze rozporządzenia RM nie wysokości świadczenia, a jego maksymalnej wysokości. Ów wyraz „maksymalna” nie znajduje jednak jakiegokolwiek odzwierciedlenia w treści ww. aktu wykonawczego. Nie przewiduje ono bowiem możliwości ustalania tego świadczenia w wysokości niższej niż 40 zł. Tym samym wskazanie, że rozporządzenie RM określa „maksymalną” wysokość świadczenia uznać należy za zbędne i mylące.

• Kiedy składać wniosek?

Świadczenie będzie wypłacane z dołu, co nie oznacza, że należy odczekać albo 60 dni, za jakie może ono maksymalnie zostać przyznane (w podstawowym trybie), albo do czasu wyprowadzenia się obywateli Ukrainy z udostępnionego im miejsca zakwaterowania (jeśli będzie ono trwało krócej niż 60 dni). Możliwe jest bowiem składanie kilku wniosków za krótsze niż 60 dni zakończone już okresy, np. za 14 czy 30 dni. Istotnym warunkiem przyznania świadczenia jest również to, że za okres, którego dotyczy wniosek, wnioskodawca nie otrzymał żadnego innego wynagrodzenia, w tym za wynajem. Zgodnie z rozporządzeniem RM wniosek ma być rozpatrzony w terminie miesiąca od dnia jego złożenia. Warto podkreślić, że na etapie prac nad projektem specustawy przewidywano, że świadczenia pieniężne będą przyznawane na podstawie umowy zawartej z gminą, jednak ostatecznie zrezygnowano z tego pomysłu i wypłaty będą następować jedynie na podstawie wniosków zainteresowanych podmiotów, co w obecnej sytuacji wydaje się rozwiązaniem prostszym i wystarczającym.

• W jakiej formie decyzja o przyznaniu świadczenia?

Ustawodawca nie wskazał formy prawnej, w jakiej wspomniane świadczenie będzie przyznawane. Wydaje się, że najwłaściwszą kwalifikacją będzie uznanie, że wniosek o przyznanie świadczenia inicjuje postępowanie administracyjne prowadzone w trybie kodeksu postępowania administracyjnego i zarówno przyznanie tego świadczenia, jak i ewentualna odmowa w tym zakresie następować będzie w drodze decyzji administracyjnej, od której przysługiwać będzie odwołanie do samorządowego kolegium odwoławczego. Uznanie, że świadczenie nie będzie przyznawane w drodze decyzji administracyjnej, przeczyłoby założeniu o racjonalności prawodawcy (co biorąc pod uwagę tempo prac nad specustawą, nie byłoby jednak niczym zaskakującym), bowiem np. w odniesieniu do tzw. świadczenia 300+, o którym mowa w art. 31 specustawy, wyraźnie postanowiono, że jego przyznanie nie wymaga wydania decyzji (forma decyzji wymagana jest wyłącznie w odniesieniu do odmowy przyznania tego świadczenia).

• Czy i kiedy jest możliwa wypłata w wyższej kwocie?

Na etapie prac nad projektem specustawy wskazywano, że ze wsparcia będzie mogła skorzystać np. branża hotelowa i to m.in. w stosunku do niej zastosowanie może znaleźć przepis upoważniający do przyznania świadczenia w wyższej wysokości. Co jednak istotne, decyzję w tym zakresie podejmować będzie nie gmina, a wojewoda. Problemem jest jednak to, że wzór wniosku nie przewiduje wnioskowania o świadczenie w wyższej wysokości. Uznać tym samym należy, że wzór ten przewidziany jest wyłącznie do wnioskowania do gminy o świadczenie w podstawowej wysokości, natomiast w przypadku chęci ubiegania się o wyższą kwotę konieczne jest złożenie do wojewody wniosku, który należy przygotować samodzielnie.

Przepisy rozporządzenia RM określają jeszcze jeden przypadek, kiedy świadczenie może być przyznane w wyższej kwocie niż podstawowe 40 zł – w przypadku zapewniania zakwaterowania i wyżywienia obywatelom Ukrainy przed dniem wejścia w życie specustawy. Z literalnego brzmienia przepisu wynika, że świadczenie przysługiwać będzie w wyższej wysokości (o ile wojewoda wyrazi na to zgodę) wtedy, gdy dana osoba zapewniała zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy w okresie od 24 lutego do 11 marca 2022 r. Specustawa weszła bowiem w życie 12 marca 2022 r. (z mocą obowiązującą od 24 lutego 2022 r.). Pytanie jednak, czy właśnie o taką sytuację chodziło prawodawcy? Również w tym przypadku uznać należy, że po świadczenie w wyższej wysokości należy wnioskować bezpośrednio do wojewody.

• W jakich sytuacjach nastąpi przedłużenie świadczenia?

Pieniądze mają być wypłacane – wstępnie – na okres nie dłuższy niż 60 dni z możliwością jego przedłużenia w uzasadnionych przypadkach. Te nie zostały jednak określone w rozporządzeniu. Wniosek o przedłużenie składany będzie również do gminy, jednakże w toku jego rozpatrywania zgodę wyrazić musi wojewoda. Zgoda wojewody może jednak być grupowa – w odniesieniu do grupy podmiotów zapewniających wyżywienie i zakwaterowanie obywatelom Ukrainy na obszarze województwa. Dodatkowo w rozporządzeniu RM przewidziano, że „W przypadku grupy podmiotów okres wypłaty świadczenia może zostać przedłużony przez wojewodę z urzędu. Zgoda ta jest publikowana na stronie podmiotowej Biuletynu Informacji Publicznej wojewody i zawiera termin przedłużenia wypłaty świadczenia, określenie grupy podmiotów oraz uzasadnienie”. Co jednak zaskakujące, ani przepisy specustawy, ani rozporządzenia RM nie określają, w jaki sposób następować będzie kwalifikacja tych podmiotów do grupy, której takie przedłużone świadczenie przysługuje. Być może w najbliższym czasie kwestia ta znajdzie rozwinięcie albo w nowelizacji rozporządzenia RM, albo w nowelizacji specustawy.

• Czy tylko dla właścicieli mieszkań i lokali?

Z punktu widzenia składanego wniosku o przyznanie świadczenia nie ma znaczenia, czy podmiot występujący z wnioskiem o to świadczenie jest właścicielem budynku/lokalu, w którym zostaną zakwaterowani obywatele Ukrainy. Ważne jest, by dysponował on tytułem prawnym uprawniającym do korzystania z budynku/lokalu, tj. by możliwość zakwaterowania w danym miejscu była realna.

• Czy do świadczenia uprawnione są JST?

Mimo że literalnie w katalogu podmiotów, którym przysługuje świadczenie, mieszczą się również jednostki samorządu terytorialnego, to stosowanie tego wsparcia w stosunku do gmin nie jest obecnie do końca jasne. Trudno bowiem wyobrazić sobie sytuację, w której gmina sama sobie składa wniosek o przyznanie jej świadczenia pieniężnego. Ale nie można wykluczyć również takiej sytuacji. W przypadku jednostek samorządu terytorialnego pozostałych dwóch szczebli takich wątpliwości już nie ma, tj. gdy dysponują one odpowiednimi możliwościami lokalowymi, a jednocześnie są w stanie zapewnić wyżywienie, mogą one wnioskować do gminy o wypłatę świadczenia.

• Czy przyznanie wsparcia jest obligatoryjne?

Na etapie kształtowania ostatecznego brzmienia nowej regulacji dyskutowano również, czy po spełnieniu warunków stawianych przez ustawodawcę świadczenie pieniężne musi być przyznane, czy też może zostać przyznane. Ostatecznie zdecydowano, że nawet w przypadku złożenia wniosku i spełnienia przesłanek stawianych przez ustawodawcę wypłata świadczenia nie jest obowiązkowa. Wydaje się, że znajduje to odzwierciedlenie w treści rozporządzenia RM, gdzie wskazano, że świadczenie nie przysługuje, jeżeli warunki zakwaterowania i wyżywienia zagrażają życiu lub zdrowiu ludzi, lub gdy w złożonym wniosku podano nieprawdę (par. 3 ust. 4 rozporządzenia RM). To zaś, zgodnie z par. 3 ust. 3 rozporządzenia RM, może zweryfikować gmina.

• Jak weryfikować prawo do świadczenia?

To chyba najtrudniejsza kwestia. Bo pewne jest tylko jedno – że weryfikacji mogą dokonać upoważnieni pracownicy urzędu gminy. Jednak to, w jaki sposób mają to robić, nie jest już jasne. Pojawia się szereg pytań, np.:

Dlaczego przepisy rozporządzenia RM stanowią o urzędzie gminy, w sytuacji gdy specustawa (oraz również samo rozporządzenie) mówi o tym, że przyznawanie świadczenia jest zadaniem gminy? Zawężenie składania wniosku do urzędu gminy należy uznać za wykraczające poza delegację ustawową do jego wydania, bowiem w praktyce gminy mogą postanowić o przekazaniu rozpatrywania wniosków, np. do ośrodka pomocy społecznej czy też spółki komunalnej (uchwałą rady gminy podjętą na podstawie art. 39 ust. 4 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym – t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 559.);
Czy rozróżnienie przyznania świadczenia od jego wypłaty oznacza, że przyznając świadczenie, gmina może uzależnić jego wypłatę od dopełnienia przez wnioskodawcę określonego warunku, jakim jest umożliwienie weryfikacji warunków zakwaterowania i wyżywienia?
W jakim zakresie pracownicy urzędu powinni weryfikować warunki zakwaterowania i wyżywienia? Wydaje się, że taka weryfikacja powinna skutkować stwierdzeniem, że warunki zakwaterowania i wyżywienia nie zagrażają życiu lub zdrowiu ludzi. I o ile w odniesieniu do warunków zakwaterowania jest to teoretycznie łatwiejsze (należałoby po prostu odnieść taką weryfikację do oględzin budynku pod katem jego stanu technicznego – trudno jednak sobie wyobrażać, aby w przypadku wątpliwości co do tego stanu powoływany był biegły, którego wynagrodzenie mogłoby wszak przekroczyć wartość przyznawanego świadczenia), o tyle w odniesieniu do warunków wyżywienia wydaje się być to niewykonalne. ©℗

Karol Kupień, radca prawny w Kancelarii Radców Prawnych Zygmunt Jerzmanowski i Wspólnicy sp.k. w Poznaniu;

Mateusz Karciarz, prawnik w Kancelarii Radców Prawnych Zygmunt Jerzmanowski i Wspólnicy sp.k. w Poznaniu

Ograniczenie stosowania ustawy o ochronie praw lokatorów oraz przywrócenie eksmisji

Kolejnym elementem w ramach przyjętego modelu zakwaterowania obywateli Ukrainy jest odstąpienie od stosowania ustawy o ochronie praw lokatorów w całości oraz przywrócenie eksmisji w odniesieniu do budynku lub jego części nieodpłatnie udostępnianego w celu zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych obywateli Ukrainy. Artykuł 68 specustawy stanowi bowiem, że w przypadku użyczenia obywatelowi Ukrainy budynku lub jego części w celu tymczasowego zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych w zakresie tego użyczenia nie stosuje się przepisów ustawy o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego oraz art. 15zzu ust. 1 ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych. Powyższa regulacja szczególna znajdzie zastosowanie jedynie w przypadku, gdy udostępnienie budynku lub jego części obywatelowi Ukrainy następuje w formie użyczenia, tj. w sposób nieodpłatny. Kodeks cywilny precyzuje, że przez umowę użyczenia użyczający zobowiązuje się zezwolić biorącemu, przez czas oznaczony lub nieoznaczony, na bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rzeczy. Z uwagi na swoją nieodpłatność jest to mało trwały stosunek prawny. Umowa ta nie musi być zawarta w formie pisemnej i zasadniczo każde udostępnienie budynku lub jego części w celu zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych uchodźców będzie faktycznie umową użyczenia. Co ważne, odpłatne udostępnienie mieszkania powoduje, że taki wynajmujący nie skorzysta z powyższego zwolnienia od zapisów ustawy o ochronie praw lokatorów. Nie będzie mu też przysługiwać omawiane wyżej czasowe świadczenie pieniężne. Ograniczenie stosowania ustawy o ochronie praw lokatorów oraz przywrócenie możliwości przeprowadzania eksmisji, które zostały wstrzymane przez pandemię COVID-19, w praktyce znacznie uprości ewentualną procedurę eksmisji – mimo że w przypadku umów nieodpłatnych ustawa o ochronie praw lokatorów i tak nie jest stosowana w pełnym zakresie. Przykładowo brak będzie konieczności stosowania przepisów dotyczących najmu socjalnego lub obowiązku zapewnienia pomieszczeń tymczasowych. Faktycznie procedura eksmisyjna będzie ograniczona jedynie przez art. 1046 par. 5[1] ustawy z 17 listopada 1964 r. – kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 480), który w takiej sytuacji wymaga zapewnienia miejsca w noclegowni, schronisku lub innej placówce zapewniającej miejsca noclegowe. Pomimo omawianych uproszczeń w sytuacjach spornych procedura eksmisyjna nadal będzie wymagała udziału sądu i komornika, a tym samym nie sposób oczekiwać jej szybkiego zakończenia.

Pewne uproszczenia zdecydowano się również wprowadzić w odniesieniu do zawarcia umowy najmu okazjonalnego lokalu przez najemcę będącego obywatelem Ukrainy. W takiej sytuacji ustawodawca w art. 69 specustawy wskazał, że zastosowania nie znajdują art. 19a ust. 2 pkt 2 i 3, ust. 3 oraz art. 19d ust. 5 ustawy o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego, dotyczące wskazania innego lokalu, w którym będzie mógł zamieszkać najemca – w przypadku wyegzekwowania od niego obowiązku opróżnienia i wydania lokalu oraz zgody na to właściciela lokalu lub innej osoby posiadającej tytuł prawny do lokalu. Jednak także w takiej sytaucji ułatwienia mogą okazać się pozorne, bowiem w dalszym ciągu konieczne będzie przeprowadzenie całej procedury eksmisyjnej, a –co więcej – w odniesieniu do tej formy najmu ustawodawca nie wyłączył stosowania przepisu art. 15zzu ust. 1 specustawy koronawirusowej . Innymi słowy: w odniesieniu do najmu okazjonalnego w dalszym ciągu istnieje zakaz wykonywania eksmisji tak długo, jak trwać będzie stan epidemii albo stan zagrożenia epidemicznego albo też obowiązywać będzie przywołany przepis specustawy koronawirusowej. Na marginesie warto jednak zauważyć, że śladem wielu krajów Unii Europejskiej również w Polsce w najbliższym czasie przewidywać należy łagodzenie obostrzeń covidowych, a tym samym niewykluczone, że niedługo stan epidemii zostanie zniesiony (zakaz eksmisji zostanie jednak zniesiony wyłącznie w przypadku, gdy stan epidemii nie zostanie zastąpiony stanem zagrożenia epidemicznego).

UWAGA! Zawarcie umowy w formie pisemnej pozwoli na dokładny i w sposób jasny dla wszystkich stron ukształtowanie umowy użyczenia. Warto w tym celu skorzystać z dwujęzycznych wzorów umów, dzięki którym możliwe będzie zrozumiałe ukształtowanie takiego stosunku prawnego dla wszystkich stron. Takie umowy są dostępne bezpłatnie chociażby na stronach organizacji wspierających uchodźców od strony prawnej.

Zapewnienie zakwaterowania przez SIM

Specustawa przewiduje odpowiednie regulacje w niewielkim zakresie również w odniesieniu do zapewnienia zakwaterowania przez społeczne inicjatywy mieszkaniowe (SIM), przez które należy rozumieć również towarzystwa budownictwa społecznego (TBS). Jak stanowi w tym zakresie art. 70 ust. 1 specustawy, w przypadku gdy SIM:

• użyczyła obywatelowi Ukrainy opróżniony lokal mieszkalny w celu tymczasowego zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych, albo

• wynajęła mu opróżniony lokal mieszkalny bez zawarcia z nim umowy, o której mowa w art. 29a ust. 1 ustawy o niektórych formach popierania budownictwa mieszkaniowego

– za ostatniego najemcę w rozumieniu art. 29a ust. 5 tejże ustawy uznaje się ostatniego najemcę, wobec którego dokonano zwrotu partycypacji. Co oznacza, że wynajmujący lokal uchodźca z Ukrainy nie musi wnosić opłaty partycypacyjnej poprzedniemu najemcy.

W art. 70 ust. 2 specustawy dodatkowo wskazano, że SIM może wynająć lokal mieszkalny obywatelowi Ukrainy bez zachowania warunków, o których mowa w art. 30 ustawy o niektórych formach popierania budownictwa mieszkaniowego (m.in. mającym określony dochód). ©℗

Karol Kupień, radca prawny w Kancelarii Radców Prawnych Zygmunt Jerzmanowski i Wspólnicy sp.k. w Poznaniu;

Mateusz Karciarz, prawnik w Kancelarii Radców Prawnych Zygmunt Jerzmanowski i Wspólnicy sp.k. w Poznaniu

Zamówienia bez ustawy? Nie wszystkie i nie dla każdego

Aparaty fotograficzne do wykonywania zdjęć niezbędnych do uzyskania dokumentów, świadczenia socjalne czy wyżywienie dla uchodźców można będzie nabywać wprost z rynku, nie stosując przepisów o zamówieniach publicznych. Jednak przepisy dotyczą tylko określonych podmiotów w określonych sytuacjach

Specustawa pozwala na wyłączenie stosowania prawa zamówień publicznych przy zakupach niektórych towarów lub nabywaniu usług związanych z pomocą wojennym uchodźcom. Czyli robieniu ich bez zbędnych procedur. Niekiedy uprawnienie to przysługuje tylko urzędom centralnym, a czasem także samorządom; w tekście skupiamy się na tych ostatnich.

gdzie szukać wyłączeń

Możemy je znaleźć w kilku miejscach specustawy.

▶ Art. 5: sprzęt do zdjęć. Zgodnie ze specjalnymi regulacjami gmina zapewni uchodźcom wykonywanie fotografii nieodpłatnie. JST będzie mogła kupić w tym celu niezbędny sprzęt, m.in. aparaty fotograficzne (art. 5 specustawy), nie stosując żadnych przepisów przetargowych. – Lub wykupić takie usługi od podmiotów świadczących je – dodaje Konrad Różowicz z kancelarii Dr Krystian Ziemski & Partners. Natomiast jeżeli chodzi o sprzęt komputerowy niezbędny przy nadawaniu PESEL obywatelom Ukrainy, zwolnienie z przepisów p.z.p. jest także, ale dotyczy tylko urzędów centralnych, a nie gmin. – Gminy nie mają uprawnień, żeby same kupować taki sprzęt z pominięciem ustawy – zauważa Różowicz. Mogą go natomiast uzyskać nieodpłatnie od ministra cyfryzacji.

▶ Art. 12: zadania niezbędne do zapewniania pomocy. Zwolnienie ze stosowania przepisów p.z.p. zawarto także w art. 12 ust. 6 specustawy, który mówi, że nie stosuje się ich do zamówień publicznych niezbędnych do zapewnienia pomocy dla Ukraińców. O jakiego rodzaju pomoc w tym przypadku chodzi? JST, podobnie zresztą jak wojewodowie czy inne jednostki należące do sektora finansów publicznych, mogą zapewnić obywatelom Ukrainy m.in. całodzienne wyżywienie zbiorowe, zakwaterowanie, finansowanie niektórych rodzajów transportu, środki higieniczne, czystości i inne produkty. – Samorządy mogą te zadania realizować także z własnych środków – uściśla Różowicz. Pojawiają się jednak pytania, jak szeroko te przepisy rozumieć. I tak choćby przy pomocy polegającej na zakwaterowaniu, czy chodzi tylko o przetargi dotyczące zakwaterowania udzielanego samodzielnie przez gminy, wykorzystanie np. hal sportowych czy wystawowych i niezbędne ich wyposażenie lub przerabianie przez JST? – Moim zdaniem w tym przypadku jest także mowa o zakwaterowaniu w hotelach czy np. na kwaterach prywatnych – stwierdza ekspert. Przy czym z budowaniem nowych obiektów bez zastosowania p.z.p. nasz ekspert byłby ostrożny. – W pierwszej kolejności należałoby jednak korzystać z już istniejącej infrastruktury publicznej, w drugiej kolejności z prywatnej, a dopiero w ostateczności starać się o wybudowanie czegoś nowego w powołaniu na tak wyjątkowe regulacje – przestrzega ekspert. Żeby nie zostało to potraktowane jako nadużycie tych przepisów – dodaje prawnik.

Kwestię wyżywienia zbiorowego też trzeba rozumieć szeroko. Jest, zdaniem Różowicza, mowa o zbiorowości uchodźców, którzy dotarli do danej gminy. Przepisom jego zdaniem podlega przygotowanie dużego gara z zupą czy wydawanie kanapek. Nie chodzi tylko o pełne całodzienne wyżywienie dla określonej grupy osób. Prawnik włączyłby w to zarówno zakup produktów żywnościowych, z których wolontariusze zrobią potrawy, jak i zakup usług cateringowych czy współpracę w tym zakresie z organizacjami pozarządowymi.

Natomiast w kwestii transportu trzeba uważać. Ustawa pozwala na niestosowanie przepisów p.z.p. przy:

zapewnieniu transportu do miejsc zakwaterowania, między nimi lub do ośrodków dla cudzoziemców, lub miejsc, w których obywatelom Ukrainy udzielana jest opieka medyczna. W tym przypadku usługę należy ograniczać tylko do tego typu przewozów, niekoniecznie autobusami czy pociągami, także samochodami osobowymi;
finansowaniu przejazdów transportem publicznym – ale w tym przypadku mówimy tylko o transporcie zbiorowym – nie tylko z i do określonego miejsca, nie można jednak takiego transportu przypisywać pojazdom osobowym;
finansowaniu przejazdów specjalistycznym transportem dla osób niepełnosprawnych.

Konrad Różowicz przestrzega też przed zbytnim rozszerzaniem przedmiotów postępowań. Uważa, że w ramach zapewnienia transportu nie należy bezprzetargowo kupować np. autobusów.

Jeśli chodzi o dopuszczenie drogi bezprzetargowej dla zakupu środków higieny osobistej i czystości, większych wątpliwości nie ma. Ale pojawiają się one już w przypadku określenia „i innych produktów”. – Uznałbym, że chodzi tu jedynie o produkty powiązane z potrzebami uchodźców, jak np. zakup torb czy plecaków –– uważa Różowicz. Również w tym samym artykule są przepisy pozwalające ominąć prawo zamówień przy organizowaniu ukraińskim twórcom pobytu, wsparcia rzeczowego lub finansowego. Chodzi o wszystko to, co artyście jest potrzebne do prowadzenia artystycznej działalności.

▶ Art. 26: przy zapewnianiu praw do świadczeń. Chodzi tu o świadczenia wskazane w art. 26 ust. 1 pkt 1–4, przysługujące obywatelom, których pobyt jest uznawany za legalny. Również jeżeli trzeba będzie np. dokooptować kolejnych opiekunów osób niepełnosprawnych czy zapewnić miejsca w żłobkach – nie ma potrzeby sięgać po regulacje o zamówieniach.

Pomoc dla obywateli Ukrainy z nowymi preferencjami podatkowymi

Specustawa ukraińska wprowadza możliwość rozliczania w kosztach podatkowych wydatków na pomoc dla Ukrainy, a także nowe zwolnienia podatkowe dla podmiotów udzielających wsparcia oraz osób otrzymujących pomoc.

Zgodnie z dodanymi przez specustawę art. 52zf ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U. z 2021 r., poz. 1128; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 64; dalej: ustawa o PIT) i art. 38w ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1800; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2427; dalej: ustawa o CIT) kosztami uzyskania przychodów są wydatki na wytworzenie lub cena nabycia rzeczy i praw przekazanych na cele związane z przeciwdziałaniem skutkom działań wojennych na terytorium Ukrainy, jak również koszty poniesione z tytułu nieodpłatnych świadczeń (np. darmowej pomocy medycznej). Przy czym przepisy te dotyczą darowizn przekazanych i świadczeń realizowanych w okresie od 24 lutego 2022 r. do 31 grudnia 2022 r. na rzecz:

• organizacji, o których mowa w art. 3 ust. 2 i 3 ustawy z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1057; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2490) lub równoważnych organizacji określonych w przepisach regulujących działalność pożytku publicznego obowiązujących na terytorium Ukrainy,

• jednostek samorządu terytorialnego,

• Rządowej Agencji Rezerw Strategicznych,

• podmiotów wykonujących na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub na terytorium Ukrainy działalność leczniczą lub działalność z zakresu ratownictwa medycznego.

Jednocześnie ww. podatnicy nie muszą zaliczać do przychodów wartości takich darowizn oraz nieodpłatnych świadczeń (art. 52zg ustawy o PIT i art. 38x ustawy o CIT).

Ponadto zwolnione z PIT i CIT zostało przyznawane na podstawie art. 13 specustawy świadczenie pieniężne dla podmiotów, które zapewniają zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy (art. 52zi ustawy o PIT i art. 38z ustawy o CIT). Specustawa zwolniła z PIT również pomoc humanitarną otrzymaną w okresie od 24 lutego 2022 r. do 31 grudnia 2022 r. przez podatników będących obywatelami Ukrainy, którzy w tym okresie przybyli do Polski z terytorium Ukrainy (art. 52zh ustawy o PIT).

Już nie na podstawie specustawy, lecz rozporządzenia ministra finansów z 3 marca 2022 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie towarów i usług, dla których obniża się stawkę podatku od towarów i usług, oraz warunków stosowania stawek obniżonych (Dz.U. poz. 531) obowiązuje stawka VAT 0 proc. dla nieodpłatnych dostaw towarów i świadczenia usług na cele związane z pomocą ofiarom skutków działań wojennych w Ukrainie. Przy czym muszą być one dokonywane w okresie od 24 lutego do 30 czerwca 2022 r. na rzecz:

• Rządowej Agencji Rezerw Strategicznych;

• podmiotów leczniczych w rozumieniu art. 4 ust. 1 ustawy z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 711; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2120);

Marcin Mroziuk, Dziennik Gazeta Prawna

Szczegółowe omówienie nowych preferencji podatkowych wraz z praktycznymi przykładami zamieścimy w dodatku Podatki i Księgowość z 21 marca 2022 r.

obowiązki

Zakup dóbr czy usług z wyłączeniem prawa zamówień nie oznacza jednak wolnoamerykanki. Bo wprawdzie p.z.p. się nie stosuje, to jednak przepisy dotyczące przejrzystości takich działań pozostają. Co do zasady zamawiający ma obowiązek w ciągu trzech miesięcy od końca miesiąca, w którym udzielono zamówienia, zamieścić w Biuletynie Zamówień Publicznych (BZP) informację o jego udzieleniu. W ogłoszeniu należy podać:

nazwę i adres siedziby zamawiającego;
datę i miejsce zawarcia umowy (informację o zawarciu jej drogą elektroniczną);
opis przedmiotu umowy (w tym ilość rzeczy, innych dóbr, zakres usług);
cenę albo cenę maksymalną, jeżeli dokładna nie jest znana w chwili zamieszczenia ogłoszenia;
okoliczności faktyczne, uzasadniające udzielenie zamówienia z pominięciem prawa zamówień;
nazwę (firmę) podmiotu albo imię i nazwisko osoby, z którymi zawarto umowę.

Prawa zamówień publicznych stosuje się również do zamówień niezbędnych do realizacji poleceń premiera wydawanych w sytuacjach kryzysowych na podstawie art. 82 specustawy (mogą być m.in. kierowane do JST). Informację o jego udzieleniu w tym przypadku należy zamieścić w BZP w ciągu siedmiu dni od zawarcia umowy.©℗

Zofia Jóźwiak, Dziennik Gazeta Prawa

Podstawa prawna

• decyzja Rady UE nr 2022/382 z 4 marca 2022 r. stwierdzająca istnienie masowego napływu wysiedleńców z Ukrainy w rozumieniu art. 5 dyrektywy 2001/55/WE i skutkująca wprowadzeniem tymczasowej ochrony (Dz.Urz. UE z 2022 r. L71 s. 1)

• ustawa z 26 stycznia 1982 r. – Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1762)

• ustawa z 6 sierpnia 2010 r. o dowodach osobistych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 816; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 1978)

• ustawa z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1057; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2490)

• ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 305; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2270)

• ustawa z 26 października 1995 r. o niektórych formach popierania budownictwa mieszkaniowego (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2224)

• ustawa z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 172)

• ustawa z 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 75; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2270)

• ustawa z 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz.U. poz. 583; dalej: specustawa ukraińska lub specustawa)

• ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2268, ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 66)

• ustawa z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 530)

• ustawa z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1100; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 91)

• ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 573; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 558)

• ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 559)

• ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 528)

• ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 547)

• ustawa z 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 202; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 218; ustawa covidowa)

• ustawa z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 111; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2270)

• ustawa z 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1108; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 583)

• ustawa z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 447)

• ustawa z 25 listopada 2004 r. o zawodzie tłumacza przysięgłego (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1326)

• ustawa z 11 września 2015 r. o zdrowiu publicznym (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1956; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2469)

• ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 480)

• ustawa z 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 574)

• ustawa z 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082)

• ustawa z 11 września 2019 r. – Prawo zamówień publicznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1129; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 25)

• rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 223/2014 z 11 marca 2014 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Pomocy Najbardziej Potrzebującym (Dz.Urz. UE z 2014 r. L72, s. 1)

• rozporządzenie ministra edukacji narodowej z 23 sierpnia 2017 r. w sprawie kształcenia osób niebędących obywatelami polskimi oraz osób będących obywatelami polskimi, które pobierały naukę w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty innych państw (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1283; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 573)

• rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z 22 grudnia 2011 r. w sprawie instytucjonalnej pieczy zastępczej (Dz.U. poz. 1720)

• rozporządzenie Rady Ministrów z 15 marca 2022 r. w sprawie maksymalnej wysokości świadczenia pieniężnego przysługującego z tytułu zapewnienia zakwaterowania i wyżywienia obywatelom Ukrainy oraz warunków przyznawania tego świadczenia i przedłużania jego wypłaty (Dz.U. poz. 605)

• rozporządzenie Rady Ministrów z 23 kwietnia 2009 r. w sprawie rodzajów dokumentów potwierdzających znajomość języka polskiego przez osoby nieposiadające obywatelstwa polskiego, ubiegające się o zatrudnienie w służbie cywilnej (Dz.U. z 2009 r. nr 64, poz. 539)

• rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z 13 października 2015 r. w sprawie warunków lokalowych i sanitarnych, jakie musi spełniać lokal, w którym ma być prowadzona placówka wsparcia dziennego (Dz.U. z 2015 r. poz. 1630)

• rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z 10 lipca 2014 r. w sprawie wymagań lokalowych i sanitarnych, jakie musi spełniać lokal, w którym ma być prowadzony żłobek lub klub dziecięcy (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 72)

• rozporządzenie Rady Ministrów z 25 października 2021 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1960)

Autorzy części: Ważne dla urzędów