Przesunięcie terminu obowiązywania nowych kryteriów dochodowych na początek roku kalendarzowego spowoduje, że samorządy łatwiej zaplanują wydatki na wsparcie. Prościej też im będzie kierować mieszkańców do ośrodków spoza gminy i działać w nagłych sytuacjach

Kryteria dochodowe uprawniające do pomocy podlegają weryfikacji raz na trzy lata z uwzględnieniem wyników badań progu interwencji socjalnej. Uzgadniane na forum Rady Dialogu Społecznego i ogłaszane przez ministra rodziny i polityki społecznej obowiązują od 1 października roku, w którym przeprowadzana jest weryfikacja. Ostatnio kryteria dochodowe były weryfikowane w 2018 r., a to oznacza, że w tym roku upływa trzyletni okres, po którym powinny być ponownie zmienione. Jednak zgodnie z nowelizacją ustawy o pomocy społecznej (Sejm uchwalił ją 17 marca br., a do ostatecznego kształtu ustawy brakuje jedynie stanowiska Senatu) nowe kryteria będą obowiązywały dopiero od 1 stycznia 2022 r.
Zmienić ma się też mechanizm ustalania pomocy. Dziś, obliczając dochody osób ubiegających się o świadczenie, ośrodki pomocy społecznej biorą pod uwagę sumę miesięcznych przychodów z miesiąca poprzedzającego złożenie wniosku – bez względu na ich tytuł i źródło uzyskania, pomniejszone o podatek dochodowy od osób fizycznych, składki na ubezpieczenie zdrowotne oraz ubezpieczenia społeczne oraz kwotę alimentów świadczonych na rzecz innych osób. O koszty uzyskania przychodu pomniejsza się jedynie przychód z działalności gospodarczej opodatkowany na zasadach ogólnych. Zgodnie ze znowelizowaną ustawą koszty uzyskania przychodu będą odejmowane od wszystkich osiąganych przez rodzinę przychodów.

Przykład 1

Niższy dochód
Rodzina utrzymuje się z umowy zlecenia , w wysokości 1000 zł miesięcznie wykonywanej przez jednego z jej członków. Uwzględniając obciążenia składkami ubezpieczeniowymi (bez dobrowolnej w tym przypadku składki na ubezpieczenie chorobowe) oraz zaliczkę na podatek dochodowy, które łącznie wynoszą 244,46 zł, otrzymamy dochód w wysokości 755,54 zł. Po wejściu w życie nowelizacji od przychodu zostaną odjęte również koszty uzyskania przychodu (177,48 zł) i dochód z tego zlecenia zmniejszy się do 578,06 zł . Tak obliczony dochód trzeba będzie jeszcze podzielić przez liczbę osób w rodzinie.
Zmiany pozwolą także na korzystanie z pomocy społecznej tym osobom lub rodzinom, które przekroczyły kryterium dochodowe z pomocy społecznej w związku z korzystaniem z:
  • pomocy finansowej przyznanej repatriantom;
  • środków finansowych przyznawanych w ramach działań podejmowanych przez organy publiczne mające na celu poprawę jakości powietrza lub ochronę środowiska naturalnego;
  • zwrotu kosztów, o których mowa w art. 39 a ust. 1 ustawy z 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, tj. kosztów przejazdu dziecka i opiekuna, które są zwracane opiekunom dowożącym niepełnosprawne dzieci do szkoły lub przedszkola.
Zasiłek okresowy
Świadczenie to przysługuje w szczególności ze względu na długotrwałą chorobę, niepełnosprawność, bezrobocie, możliwość utrzymania lub nabycia uprawnień do świadczeń z innych systemów zabezpieczenia społecznego. Zasiłek okresowy może otrzymać osoba samotnie gospodarująca, której dochód jest niższy od 701 zł, lub rodzina, w której dochód na osobę nie przekracza 528 zł miesięcznie.
Dla osoby samotnie gospodarującej świadczenie to wynosi maksymalnie tyle, ile różnica między kryterium dochodowym a dochodem. Jednocześnie musi się zmieścić w wyznaczonych widełkach – nie może być wyższy niż 418 zł miesięcznie i niższy niż 50 proc. różnicy między kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarującej a dochodem tej osoby. Nowela to zmienia – zasiłek okresowy nie będzie mógł być wyższy niż obowiązujące kryterium dochodowe na osobę w rodzinie, czyli obecnie 528 zł. miesięcznie. Będzie rósł automatycznie wraz ze wzrostem tego kryterium.

Przykład 2

Zniesienie ograniczenia
Osoba samotnie gospodarująca ubiegając się o zasiłek okresowy, wykazała pochodzący z otrzymywanych alimentów dochód w wysokości 280 zł. Należy obliczyć: 701 zł (kryterium dochodowe) – 280 zł (dochód) = 421 zł. W obecnym stanie prawnym maksymalny zasiłek okresowy wyniesie 418 zł, ale pomoc społeczna może przyznać zasiłek niższy, jednak nie niższy niż 210, 50 zł (50 proc. z 421 zł). Po zmianie ustawy o pomocy społecznej, ze względu na zniesienie górnej granicy kwotowej – zasiłek może wynieść maksymalnie 421 zł. Dolna jego granica – 210,50 zł – pozostanie w tym przypadku bez zmian.

Przykład 3

Niektórzy otrzymają więcej
Osoba samotnie gospodarująca straciła pracę, a ze względu na niewielki staż w ostatnim miejscu zatrudnienia nie kwalifikuje się do otrzymania zasiłku dla bezrobotnych. Nie posiadając żadnych dochodów, ubiega się o zasiłek okresowy z pomocy społecznej. W obecnym stanie prawnym może otrzymać maksymalny zasiłek okresowy w wysokości 418 zł, a minimalny 350,50 zł (50 proc. z 701 zł). Po zmianie przepisów będzie mogła otrzymać z ośrodka pomocy społecznej 528 zł zasiłku okresowego, jednak nie mniej niż 350,50 zł.
Rezygnacja z kwotowego zapisu najwyższego zasiłku okresowego w ustawie ma jeszcze jeden plus: maksymalna wysokość zasiłku okresowego będzie zmieniać się każdorazowo wraz ze zmianą kryteriów dochodowych uprawniających do ubiegania się o pomoc społeczną. Przy zapowiedzianej w 2021 r. weryfikacji kryteriów oznacza to możliwość jego podniesienia od 1 stycznia 2022 r.
Pilny tryb
Nowelizacja ustawy o pomocy społecznej przewiduje zmianę postulowaną nie tylko przez osoby potrzebujące usług opiekuńczych, w tym specjalistycznych, lecz także podmioty świadczące te usługi. Do ustawy dodano art. 50a umożliwiający przyznanie usług opiekuńczych lub specjalistycznych usług opiekuńczych w trybie pilnym. Zastosowanie takiego przyspieszonego trybu będzie uzasadnione nagłą zmianą stanu zdrowia osoby, której będą świadczone usługi. Najpierw, niezwłocznie po przeprowadzeniu rodzinnego wywiadu środowiskowego, zostanie ona objęta opieką, a dopiero później ośrodek pomocy społecznej (lub centrum usług społecznych) będzie mógł zakończyć postępowanie, tj. wydać decyzję. Ułatwi to gminom właściwe reagowanie na zmiany w nagłej sytuacji, bo dziś z zapewnieniem usług opiekuńczych trzeba czekać na wydanie decyzji, co blokuje reakcję na potrzeby osoby wymagającej natychmiastowego wsparcia.
Po zmianach decyzja będzie mogła zostać wydana nie później niż w ciągu 10 dni od rozpoczęcia świadczenia usług opiekuńczych, choć ten termin należy traktować raczej jako termin organizacyjny: za jego nieprzestrzeganie ustawa nie przewiduje żadnych sankcji prawnych.
Pilny tryb przyznawania usług opiekuńczych i specjalistycznych usług opiekuńczych nie spowoduje zmian w rozporządzeniu ministra polityki społecznej z 22 września 2005 r. w sprawie specjalistycznych usług opiekuńczych, które reguluje warunki i tryb pobierania opłat za specjalistyczne usługi opiekuńcze świadczone osobom z zaburzeniami psychicznymi oraz warunki częściowego lub całkowitego zwolnienia z tych opłat, ze względu na szczególne potrzeby osób korzystających z usług. Jak zapewnia resort rodziny i polityki społecznej, rozporządzenie pozostaje bez zmian.
Także po sąsiedzku
Jeśli gmina nie ma możliwości zapewnienia usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania osoby, może przyznać jej opiekę w rodzinnym domu pomocy. Takie placówki funkcjonują już dziś, są prowadzone przez osoby fizyczne lub organizacje pożytku publicznego dla nie mniej niż trzech i nie więcej niż ośmiu podopiecznych na podstawie umowy zawartej przez osobę fizyczną albo organizację pożytku publicznego z gminą właściwą ze względu na miejsce położenia rodzinnego domu pomocy. Często jednak samorządy nie mogły znaleźć podmiotu, który oferowałby taką formę wsparcia, np. z powodu braku odpowiedniego lokalu. Po wejściu w życie nowelizacji ustawy o pomocy społecznej ma być łatwiej: w przypadku gdy na terenie gminy nie będzie możliwości prowadzenia rodzinnego domu pomocy lub zapewnienia odpowiedniej do potrzeb liczby miejsc w takich domach, gmina będzie mogła zawrzeć umowę z osobą fizyczną lub organizacją pożytku publicznego prowadzącą rodzinny dom pomocy na terenie gminy sąsiadującej. Nadal przy tym pozostanie gminą właściwą miejscowo dla osoby przebywającej w tego typu placówce. Ta zmiana w ustawie o pomocy społecznej była postulowana przez samorządy już od wielu lat.
Wspólnie do domu opieki
Zgodnie z obowiązującym art. 56 ustawy o pomocy społecznej domy pomocy społecznej dzielą się na kilka typów – w zależności od specyfiki osób, które mogą zostać ich mieszkańcami. [ramka 1]. Decyzję o skierowaniu do placówki wydaje właściwy dla danego mieszkańca organ gminy, za jego zgodą i z uwzględnieniem specyficznych dla takiej osoby potrzeb w zakresie opieki, jednocześnie kierując się zasadą, aby dom ten znajdował się jak najbliżej miejsca zamieszkania osoby kierowanej. Typy domów mogą być, choć z pewnymi ograniczeniami, łączone. Ale dotychczasowe priorytety w wyborze właściwego domu pomocy społecznej nie uwzględniały jednak sytuacji rodzinnych.
WAŻNE Zgodnie z art. 50 ust. 1 i 2 ustawy o pomocy społecznej usługi opiekuńcze lub specjalistyczne usługi opiekuńcze przysługują osobie samotnej, która z powodu wieku, choroby lub innych przyczyn wymaga pomocy innych osób, a jest jej pozbawiona.
W przypadku gdy do domów pomocy kierowanych jest kilka osób w jednej rodzinie, wymagających odmiennej opieki, trafiają one często do różnych domów. Pracownicy socjalni wielokrotnie zwracali uwagę, że to niekorzystnie działa na ich poczucie bezpieczeństwa i stan zdrowia. Gminy musiały, choć niechętnie, rozdzielać rodziny wymagające umieszczenia w domu pomocy społecznej. Po wejściu w życie nowelizacji ustawy o pomocy społecznej mimo zakwalifikowania członków tej samej rodziny do różnych typów domów pomocy społecznej, gminy będą mogły kierować ich do tego samego domu pomocy społecznej. W takim domu będą mogli wspólnie przebywać małżonkowie, a także rodzic z pełnoletnim dzieckiem. Jeśli jedno z nich wymaga bardziej specjalistycznych usług, skierowanie do odpowiedniego domu pomocy społecznej będzie musiało uwzględniać potrzeby tego właśnie członka rodziny. Gmina będzie też mogła skierować kolejnego członka rodziny do tego samego domu, w którym już przebywa osoba mu bliska. ©℗

Ramka 1

Typy DPS-ów
W zależności od tego, dla kogo są przeznaczone, dzielą się na placówki dla osób:
  • w podeszłym wieku,
  • przewlekle somatycznie chorych,
  • przewlekle psychicznie chorych,
  • dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie,
  • dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie,
  • niepełnosprawnych fizycznie,
  • uzależnionych od alkoholu. ©℗

Ramka 2

Wsparcie w liczbach
  • W 2019 r. funkcjonowało w Polsce ogółem 1837 domów pomocy społecznej oraz innych stacjonarnych zakładów świadczących całodobową opiekę, z czego 29 domów pomocy społecznej prowadziły gminy, a 572 powiaty. Mieszkało w nich 112 460 osób, z czego 53,9 tys. stanowiły kobiety.
  • Liczba jednoosobowych gospodarstw domowych korzystających w 2019 r. z pomocy społecznej (ogółem, ze wszystkich świadczeń) wynosiła: 561 045 osób, z czego 191 572 stanowili mieszkańcy wsi
  • 257 898 – wynosi według szacunków Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej liczba beneficjentów zasiłku okresowego w 2021 r.
  • Na 100 gospodarstw domowych korzystających z zasiłku 22 to osoby samotnie gospodarujące.
  • Średni zasiłek okresowy wyniósł w 2019 r. 339 zł i był pobierany przeciętnie przez około 5 miesięcy w roku.
(źródło: Rocznik Statystyczny GUS 2020 i sprawozdanie MRPiPS z zakresu pomocy społecznej za 2019 r.)
Oliwia Małecka, szkoleniowiec, ekspert prawa pracy i świadczeń społecznych