Kradzieże i narkotyki – za to najczęściej skazuje się nieletnich

Instytut Wymiaru Sprawiedliwości przedstawił siódmą edycję Atlasu Przestępczości w Polsce (obejmującą dane za 2023 r.). Jeden z jego rozdziałów poświęcono przestępczości nieletnich.

Struktura przestępczości nieletnich

Wśród nieletnich spada przestępczość przeciwko mieniu. Rośnie natomiast liczba przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, wolności, wolności seksualnej i obyczajności. Przybywa również tych związanych z narkotykami.

W 2023 r. liczba spraw nieletnich załatwionych w wydziałach rodzinnych i nieletnich sądów rejonowych była o jedną czwartą większa niż w roku 2021. Wzrost widoczny jest zwłaszcza w sprawach o czyny karalne. Jest ich niemal o 50 proc. więcej. Co ciekawe, co szósta sprawa nieletniego, która trafiła do sądu, została umorzona, a jednej czwartej w ogóle nie nadano biegu.

W przestępczości nieletnich dominują chłopcy. Stanowią oni blisko 70 proc. sprawców. Ich udział jednak zmniejsza się systematycznie, a rośnie udział dziewcząt.

Nieletni prawomocnie osądzeni najczęściej mają 14–16 lat. Jednak struktura ich wieku się zmienia. W 2000 r. najwięcej wśród nich było 16-latków (prawie co trzeci), a w 2020 r. – 15-latków (co czwarty). Niemal dwukrotnie wzrósł udział najmłodszych nieletnich (mających nie więcej niż 12 lat) i nieletnich najstarszych (17-latków).

Z atlasu wynika, że obecnie nieletni, którego sprawa trafia do wydziału rodzinnego i nieletnich sądu rejonowego, to statystycznie 15-letni chłopak mieszkający w mieście.

Dominują środki wychowawcze

W latach 2015–2023 sądy najczęściej orzekały środki wychowawcze. Środki poprawcze stosowały sporadycznie. Wśród środków wychowawczych dominują trzy rodzaje: upomnienie, zobowiązanie do określonego postępowania oraz nadzór kuratora.

Z atlasu wynika, że skłonność sędziów do orzekania nadzoru kuratora pozostaje w zasadzie niezmienna od 1990 r. Rok 2020 pokazuje natomiast, że w porównaniu z latami 90. XX w. zwiększył się – i to czterokrotnie – udział orzekanych zobowiązań oraz (trzykrotnie) upomnień.

Dane dotyczące środków wykonywanych wobec nieletnich pokazują ich ogólny spadek w związku z mniejszą liczbą nieletnich trafiających przed sąd. Jest jednak wyjątek. W 2023 r. zanotowano wzrost liczby nieletnich, wobec których wykonywany jest środek w postaci umieszczenia w ośrodku kuratorskim (o ponad 100 proc. w stosunku do roku 2000). Powodem jest prawdopodobnie większa dostępność tych ośrodków.

W latach 2022–2023 widoczny jest wzrost o 12 proc. liczby nieletnich, których umieszczono w młodzieżowym ośrodku wychowawczym. Może to być skutek zmian, które wprowadziła ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich z 2022 r., mianowicie przekształcenia niektórych zakładów poprawczych w okręgowe ośrodki wychowawcze.

Nieletni prawomocnie osądzeni jak dorośli przed sądami rejonowymi oraz okręgowymi zdarzają się bardzo rzadko. To kilka przypadków rocznie.

Młodzieżowe ośrodki wychowawcze

W latach 2004–2020 liczba młodzieżowych ośrodków wychowawczych podwoiła się wskutek wspomnianej ustawy. W przypadku młodzieżowych ośrodków socjoterapii wzrost był ośmiokrotny. Utworzony został dodatkowo jeden zakład poprawczy, zaś liczba schronisk dla nieletnich została zredukowana z 17 do 14. Liczby te zmieniły się w ostatnich latach, a to z uwagi na zmiany wprowadzone nową ustawą o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. W 2022 r. okręgowych ośrodków wychowawczych było 10, zakładów poprawczych 19, a schronisk dla nieletnich 8. Zmniejszyła się liczba funkcjonujących młodzieżowych ośrodków wychowawczych (o 4), wzrosła (o 1) liczba młodzieżowych ośrodków socjoterapii.

Wychowankowie młodzieżowych ośrodków wychowawczych, podobnie jak młodzieżowych ośrodków socjoterapii, w 2020 r. stanowili po mniej więcej jedną czwartą nieletnich prawomocnie osądzonych przez sąd. Udział wychowanków zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich był znikomy.

Porównanie lat 2004 i 2020 pokazuje, że liczba wychowanków wspomnianych ośrodków znacząco się zwiększyła, zmniejszyła się natomiast w dwóch pozostałych typach placówek.

Zmiany w prawie zmieniły sytuację

Autorzy atlasu przypominają, że wpływ na analizę przestępczości nieletnich miały przede wszystkim dwie nowelizacje prawa.

Pierwszą z nich jest zmiana sposobu rejestracji danych w systemie sądowym, którą wprowadzono w 2013 r. i zaczęła być widoczna w statystyce sądowej od 2014 r. Chodzi o ujednolicenie postępowania w sprawach nieletnich – rezygnację z postępowania wyjaśniającego oraz ujednolicenie sposobu prowadzenia postępowania bez względu na powód jego wszczęcia (demoralizacja czy czyn karalny). Druga zmiana jest związana z wejściem w życie wspomnianej już ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich z 9 czerwca 2022 r., która znacząco rozszerzyła definicję czynu karalnego. Definicją tą zostały objęte wszystkie wykroczenia i wykroczenia skarbowe.

W opinii autorów atlasu prawdopodobnie w związku z tymi zmianami przestępczość nieletnich w latach 2022–2023 statystycznie wzrosła. Z uwagi na brak danych o prawomocnych orzeczeniach wobec nieletnich za te właśnie lata trudno to przypuszczenie potwierdzić.

Jednocześnie liczba spraw załatwionych ogółem w wydziałach rodzinnych i dla nieletnich sądów rejonowych w latach 2021–2023 wzrosła o jedną czwartą. W okresie tym liczba spraw o czyny karalne zwiększyła się o niemal połowę.

Ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich wprowadziła też dolną granicę wieku dla nieletnich wykazujących przejawy demoralizacji. Granica ta została ustalona na 10. rok życia. Oznacza to, że w myśl tej ustawy nieletnim wykazującym przejawy demoralizacji nie może być osoba poniżej 10. roku życia. Może to prowadzić do wniosku, że część spraw osób młodszych została włączona do postępowań opiekuńczego i cywilnego, co mogło zmniejszyć rozmiary przestępczości nieletnich, ale zdaniem autorów atlasu, w minimalnym zakresie. ©℗