Kumulacja spraw o wolność słowa

Europejski Trybunał Praw Człowieka zakomunikował niedawno, że rozpozna skargi z Polski dotyczące naruszenia prawa do wolności wypowiedzi oraz prawa do wolności myśli, sumienia i wyznania. Złożyli je polscy obywatele skazani w sprawach karnych.

Osiem skarg będzie rozpatrywanych razem. W każdej wyrok był konsekwencją wyrażenia krytyki wobec osób lub podmiotów publicznych (sprawy o zniesławienie lub znieważenie funkcjonariusza publicznego). Chodziło m.in. publikacje w lokalnych serwisach internetowych i na Facebooku (patrz: grafika). Odrębnie potraktowana dziewiąta skarga dotyczy obrazy uczuć religijnych i znieważenia pomnika Jana Pawła II.

Żart kończący się w sądzie

Joanna Szymańska, szefowa europejskiego biura organizacji Article 19, zajmującej się prawami człowieka, jednoczesne zakomunikowanie tak wielu spraw uważa za dobry sygnał.

– Dzięki temu orzeczenie wybrzmi mocniej. Polsce na pewno jest potrzebne, aby trybunał jasno się w tych sprawach określił. W krajowej dyskusji o zasadności utrzymywania w kodeksie karnym takich przepisów jak art. 212 i inne używane do tłumienia debaty publicznej odzywają się też głosy przeciwne zmianom – mówi.

Dodaje, że choć trybunał już się wypowiadał w podobnych sprawach dotyczących innych państw, to zbiorowe orzeczenie dotyczące Polski pomoże w końcu rozwiązać tę kwestię.

– Te sprawy dotyczą różnych stanów faktycznych, ale łączy je to, że stanowią karne konsekwencje krytykowania osoby czy instytucji publicznej – komentuje Konrad Siemaszko, prawnik i koordynator programu Wolność Słowa w Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, reprezentujący jednego ze skarżących.

Podkreśla, że kumulacja tych spraw wskazuje na problem systemowy w Polsce.

– Postępowanie karne jest stałym ryzykiem dziennikarzy, aktywistów i innych osób zabierających głos w debacie publicznej. Mierzą się z nim szczególnie aktywiści lokalni, podejmujący tematy, po które nie sięgną media ogólnopolskie – stwierdza Konrad Siemaszko.

Sprawa, w której reprezentuje lokalnego aktywistę, dotyczy wpisu na Facebooku. W innej punktem zapalnym stała się gra słów „komendant-komediant” w odniesieniu do miejscowego komendanta policji.

– Z perspektywy dobra debaty publicznej konsekwencje tego żartu nie są jednak śmieszne. Takie sprawy w ogóle nie powinny być wszczynane, a jeśli już tak się stanie, to należy je od razu umarzać. Niestety stało się inaczej – i to nie tylko w tych przypadkach. Błahość powodów obrazy często kontrastuje z poważnymi konsekwencjami takiego postępowania karnego. A to wywołuje efekt mrożący: po co się angażować, monitorować działania lokalnych władz spółek samorządowych – uważa Konrad Siemaszko.

Karą może być grzywna, a nawet pozbawienie wolności. – Dotkliwą karą jest już sam status osoby skazanej, który zamyka drogę do niektórych zawodów i funkcji społecznych, a także podanie informacji o wyroku do publicznej wiadomości, co wpływa potem na odbiór społeczny działań skazanego aktywisty – dodaje ekspert.

I zwraca uwagę, że obecne przepisy kodeksu karnego szczególnie chronią funkcjonariuszy publicznych, a więc osoby, które z założenia powinny się wykazywać większą odpornością na krytykę.

212 k.k. i inne straszaki

– Co najmniej część zakomunikowanych przez ETPC spraw o zniesławienie lub znieważenie funkcjonariusza ma cechy SLAPP-ów – ocenia Konrad Siemaszko. Tym mianem określa się działania prawne zmierzające do stłumienia debaty publicznej.

Natomiast co do sprawy o obrazę uczuć religijnych i znieważenie pomnika Jana Pawła II prawnik z HFPC zwraca uwagę przede wszystkim na nieproporcjonalność zastosowanego środka.

– Kodeks karny nie powinien być stosowany ani do ochrony uczuć religijnych, ani do tłumienia debaty publicznej – mówi prawnik. – Jeżeli ustawodawca nie wprowadzi zmian w prawie karnym, to takie sprawy będą się powtarzały i straszaki w postaci art. 212 i innych artykułów kodeksu karnego wciąż będą ingerowały w wolność słowa. Te przestępstwa są mocno problematyczne z punktu widzenia wolności słowa. Stoją w sprzeczności ze standardami wolności słowa ONZ. Do obrony reputacji nie powinno służyć prawo karne, lecz cywilne – podkreśla.

Joanna Szymańska liczy, że ETPC wskaże naruszenie wolności słowa w sprawach będących przedmiotem skarg.

– To pozwoli sądom powoływać się na orzeczenie trybunału. Będzie to też podstawa do zmiany polskich przepisów, które budzą zdziwienie w Europie. Nie chodzi tu tylko o najbardziej kontrowersyjny art. 212 k.k., lecz także o inne przepisy, np. o znieważeniu pomnika – wskazuje Joanna Szymańska.

Konrad Siemaszko zaznacza przy tym, że polski ustawodawca nie musi czekać ze zmianami systemowymi na wyrok trybunału w przedstawionych sprawach.

– Rada Europy od kilkunastu lat wskazuje, że mamy w Polsce problem ze sprawami o zniesławienie – mówi.

Okazją do zmian może być też implementacja unijnej dyrektywy 2024/1069 w sprawie ochrony osób, które angażują się w debatę publiczną, przed oczywiście bezzasadnymi roszczeniami lub stanowiącymi nadużycie postępowaniami sądowymi (dyrektywa anty-SLAPP).

– Dlatego apelujemy, aby w implementacji wyjść poza sprawy cywilne i transgraniczne. Większość, jeśli nie wszystkie polskie SLAPP-y dotyczą bowiem spraw krajowych, a wiele z nich opiera się na prawie karnym – argumentuje Joanna Szymańska. O apelu aktywistów, wydawców i dziennikarzy o szerokie podejście do transpozycji dyrektywy pisaliśmy w DGP 13 listopada.

– Każde wdrożenie, które ograniczy się do dosłownego minimum z dyrektywy, będzie dziurawe – zgadza się Konrad Siemaszko. – Przepisy anty-SLAPP muszą w Polsce objąć zmiany prawa karnego, bo to na tym gruncie efekt mrożący jest najsilniejszy. Dlatego cieszą mnie deklaracje ministra sprawiedliwości Adama Bodnara z kwietnia, że możemy liczyć na zmiany systemowe w tym zakresie. Mam nadzieję, że będą one odpowiednie i skuteczne. Chciałbym żyć w państwie, w którym osoby pełniące funkcje publiczne mogą przełknąć żart na swój temat – dodaje.

Więcej niż dyrektywa

Wspomniane deklaracje zmian systemowych minister sprawiedliwości Adam Bodnar złożył na międzynarodowej konferencji anty-SLAPP.

W ubiegłym tygodniu na podobnej konferencji resort reprezentowała Dominika Ziętara, doradczyni ministra sprawiedliwości ds. polityczno-prawnych. Przedstawiła ona m.in. najważniejsze założenia polskich przepisów anty-SLAPP. Kluczową zmianą, wykraczającą poza implementację dyrektywy (i zgodną z apelem w tej sprawie), jest objęcie regulacją także postępowań krajowych (minimum z dyrektywy to postępowania transgraniczne).

SLAPP ma być jednak określany jako „sprawa cywilna, której głównym celem jest ograniczenie, zakłócenie lub penalizacja debaty publicznej, a nie dochodzenie rzeczywistego prawa”.

Co z art. 212 k.k. i innymi przepisami kodeksu karnego używanymi do tłumienia debaty publicznej? W tej sprawie jednoznacznych zapowiedzi nie było.

Minister Bodnar zapowiedział w serwisie X, że Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego planuje przyjąć projekt ustawy 27 listopada, a ten następnie trafi do prac rządowych. Spytaliśmy ministerstwo o zmianę przepisów prawa karnego, ale do zamknięcia tego wydania DGP nie otrzymaliśmy odpowiedzi.

Przeprowadzenie zmian nie będzie łatwe nawet w razie korzystnego dla skarżących orzeczenia ETPC.

– Mamy problem nawet z osiągnięciem zgody politycznej w sprawie usunięcia art. 212 k.k., by nie wspomnieć o innych przepisach, które należałoby skasować lub przynajmniej zmodyfikować – przyznaje Joanna Szymańska.

Sądzi, że próba usunięcia art. 212 k.k. spotka się z oporem części rządzących. – Żywię jednak nadzieję, że uda się przekonać większość. Zmiany są konieczne. Dziś polskie prawo odbiega od międzynarodowego standardu ochrony wolności słowa. Świat odchodzi od kryminalizacji zniesławienia, bo w tym zakresie wystarczą dobre przepisy cywilne – podkreśla. ©℗