Pięć lat obowiązywania przepisów o komornikach sądowych dowiodło, że wymagają one zmiany [OPINIA]

Ustawa o komornikach sądowych (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1691 ze zm.) weszła w życie 1 stycznia 2019 r. i nadszedł czas, by dokonać oceny jej skutków. Pragnę się skupić przede wszystkim na regulacjach dotyczących asesorów komorniczych.

W stosunku do poprzedniego stanu prawnego ustawa znacząco uszczupliła ich uprawnienia, m.in. poprzez wyłączenie możliwości samodzielnego dokonywania czynności egzekucyjnych poza kancelarią (tzw. czynności terenowe), jak też znaczące obniżenie progu kwotowego w zakresie prowadzonych samodzielnie spraw lub dokonywanych czynności. Ograniczono też możliwości w zakresie sprawowania przez asesorów zastępstw komornika. Co istotne, wprowadzono też maksymalny, sześcioletni czas trwania asesury. Wyjątek w zakresie ostatniego ograniczenia ustanawiał art. 294 ustawy o komornikach sądowych, zgodnie z którym przepisów o maksymalnym czasie trwania asesury nie stosuje się do osób zatrudnionych na stanowisku asesora w dniu wejścia w życie ustawy.

W uzasadnieniu projektu ustawy wskazywano na okoliczność, że komornik powinien podejmować czynności osobiście, gdyż to on jest funkcjonariuszem publicznym, któremu powierzono imperium w zakresie stosowania przymusu. Z kolei asesor komorniczy jest jedynie osobą przygotowującą się do samodzielnego wykonywania zawodu, posiadającą stosunkowo niewielkie doświadczenie zawodowe, dlatego też nie jest pożądane, aby podejmował czynności mogące wywołać nieodwracalne skutki bądź też dotyczące majątku większej wartości.

Coraz mniej zainteresowanych aplikacją

Jak w przypadku każdego aktu prawnego przyjęte założenia zostały zweryfikowane przez życie, zaś upływ pięciu lat pozwala na dokonanie ich oceny zarówno z punktu widzenia statystki, jak i faktycznego stanu egzekucji sądowej. Niewątpliwie zdołano wyeliminować przypadki, w których asesorzy w toku czynności terenowych dopuszczali się przekroczenia uprawnień, niemniej miały one charakter jednostkowy. Tymczasem warto się skupić na skutkach w skali makro wywartych na system egzekucji sądowej.

W poprzednim stanie prawnym asesor komorniczy był quasi-zawodem prawniczym. Osoby sprawujące tę funkcję mogły pozostawać zatrudnione w kancelarii dożywotnio, bez konieczności podejmowania działalności w charakterze komornika sądowego. Z punktu widzenia asesorów dawało to gwarancję stałej, atrakcyjnej pracy. Z perspektywy komornika sądowego dawało to możliwość pozyskania wysoce wykwalifikowanego personelu, który dzięki przyznanym ustawowo uprawnieniom mógł odciążyć komornika w wielu czynnościach, a nadto sprawować zastępstwo w razie nieobecności. Zmiana statusu ustrojowego asesora komorniczego wyeliminowała większość z tych korzyści. Warto przy tym podkreślić, że w przeciwieństwie do wolnych zawodów prawniczych otwarcie kancelarii komorniczej wiąże się ze znaczącymi kosztami, których nie sposób uniknąć. Efekty zmian widać gołym okiem. Według danych Ministerstwa Sprawiedliwości po 2015 r. doszło do znaczącego spadku liczby osób zainteresowanych przystąpieniem do egzaminu na aplikację komorniczą. Pomiędzy latami 2011–2015 liczba tych osób przekraczała 600, jedynie w 2014 r. odbiegając in minus od tej wartości. W 2016 r. wyniosła ona 358, spadając w kolejnych latach, aż do wartości 160 w 2022 r. (z czego wynik pozytywny z egzaminu uzyskało 98 osób).

Równolegle do opisanych zjawisk następował stały spadek liczby asesorów komorniczych, których liczba w latach 2015–2024 zmniejszyła się o około połowę. Jest to efekt malejących możliwości finansowych komorników i cięć etatów, a jednocześnie skutek rosnącej presji wśród samych asesorów, aby jak najszybciej na względnie korzystnych warunkach otworzyć kancelarię. Jednocześnie warto mieć na względzie, że o ile w 2015 r. funkcjonowało 1416 kancelarii komorniczych, o tyle w 2022 r. było ich 2326. Przyjmując fikcyjne założenie, że nie było żadnych przepływów do zawodu komornika z innych zawodów prawniczych, na stanowisko komornika powołało się ok. 910 asesorów.

Nadprodukcja małych kancelarii

Opisane zjawisko prowadzi do zmian strukturalnych w systemie egzekucji sądowej. Nie jest tajemnicą, że asesorzy są zatrudniani jednocześnie w kilku kancelariach na ułamkowe części etatu. Jest to również pochodną znaczącego ubożenia samych kancelarii w następstwie rosnącej konkurencji w rewirach, jak też realnego spadku wartości opłat egzekucyjnych przy stale rosnących kosztach. Ograniczone kompetencje asesorów do samodzielnego podejmowania czynności także nie zachęcają do ich zatrudniania. Zamiast modelu, którego założeniem były likwidacja tzw. hurtowni komorniczych i doprowadzenie do wzmocnienia średnich kancelarii, mamy do czynienia z nadprodukcją kancelarii komorniczych przy jednoczesnym ich ubożeniu, co wymusza cięcia etatów. Takie niewielkie kancelarie nie są w stanie w sposób sprawny i efektywny realizować nałożonych na nie zadań, co w wielu wypadkach prowadzi do ich likwidacji.

Warto wreszcie zauważyć, że w 2025 r. upłynie sześć lat od dnia wejścia w życie ustawy o komornikach sądowych, a tym samym upłynie sześcioletni maksymalny czas trwania asesury dla rocznika, który rozpoczął ją w nowych warunkach. Może to być nawet kilkadziesiąt osób, co spowoduje dalsze uszczuplenie stanu asesorskiego.

W świetle narastających trudności strukturalnych konieczne jest podjęcie pilnych działań legislacyjnych, polegających na wyeliminowaniu maksymalnego czasu trwania asesury, przy jednoczesnym poszerzeniu uprawnień asesorów legitymujących się odpowiednim stażem pracy. Należy też poszerzyć kompetencje asesorów w zakresie sprawowania zastępstw w kancelarii. Jest to jednak dopiero pierwszy krok w kierunku uzdrowienia systemu egzekucji sądowej. Pytanie, na ile obecne kierownictwo resortu sprawiedliwości ma świadomość nadchodzących wyzwań i na ile jest w stanie wyjść im pilnie naprzeciw. ©℗