Sposób przyjęcia spadku ma decydujące znaczenie dla zasad odpowiedzialności za długi spadkowe. Spadkobierca może złożyć jedno z trzech oświadczeń: o odrzuceniu spadku, o przyjęciu spadku wprost, bądź o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. W przypadku jego milczenia w ustawowo przewidzianym terminie uważa się, że przyjął on spadek z dobrodziejstwem inwentarza.
Odrzucenie spadku skutkuje tym, że spadkobierca traktowany jest tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020 KC). Tym samym spadkobierca w ogóle nie ponosi odpowiedzialności za długi spadkowe.
W przypadku przyjęcia spadku wprost spadkobierca odpowiada za długi spadkowe bez ograniczeń, co oznacza, że wierzyciele mogą się zaspokoić zarówno z majątku spadkowego, jak i z majątku osobistego spadkobiercy. Pewne ograniczenia wprowadzają jedynieprzepisy szczególne dotyczące zachowku (art. 998, 999, 1003, 1004 KC) oraz zapisu zwykłego i polecenia (art. 1033 KC). Ponieważ w aktualnym stanie prawnym do przyjęcia spadku wprost może dojść wyłącznie wskutek wyraźnego oświadczenia spadkodawcy, więc wydaje się, że co do zasady w razie pozwania spadkobiercy przez wierzycieli spadkowych nie będzie on mógł skutecznie się bronić, twierdząc, że wierzyciele nadużyli prawa podmiotowego.
Natomiast przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza skutkuje ograniczeniem odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe. Oznacza to, że spadkobierca ponosi odpowiedzialność wyłącznie do wartości czynnej spadku ustalonej w inwentarzu. W sentencji wyroku przeciwko takiemu spadkobiercy sąd uwzględnia jego ograniczenie odpowiedzialności i zastrzega prawo do powołania się na to ograniczenie na wypadek postępowania egzekucyjnego (art. 319 KPC).
Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza ma na celu działać na korzyść spadkobierców. Skorzystanie z tego uprawnienia pozwala spadkobiercy przyjąć spadek nawet w sytuacjach, kiedy nie są pewni co do stanu zadłużenia spadku oraz wówczas, gdy zbyt skomplikowana jest kalkulacja, czy aktywa spadku przewyższają jego pasywa. Spadkobierca mógłby bowiem nadużyć korzyści płynących z instytucji przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza na dwa sposoby:
- przez zatajenie informacji o niektórych składnikach majątku spadkowego (obniża to wartość spadku, a zarazem zakres, w jakim mogą szukać zaspokojenia wierzyciele spadkowi), czy o przedmiotach zapisów windykacyjnych, bądź
- przez wykazanie w wykazie inwentarza lub podanie do spisu inwentarza nieistniejących długów spadkowych (podwyższa to wysokość pasywów wchodzących w skład spadku i prowadzi do proporcjonalnego ograniczenia zakresu zaspokojenia rzeczywistych wierzycieli spadkowych).
Aby nie dopuścić do powyższych nadużyć, ustawodawca przewidział, żejeśli spadkobierca podstępnie pominie w wykazie inwentarza lub zatai przy sporządzaniu spisu inwentarza, że określone przedmioty wchodzą do spadku czy są przedmiotami zapisów windykacyjnych albo wykaże nieistniejące długi, to odpada ograniczenie jego odpowiedzialności wynikające z przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Oznacza to, że w takiej sytuacji spadkobierca będzie traktowany, jakby przyjął spadek wprost, a zatem będzie odpowiadał za długi spadkowe całym swoim majątkiem osobistym.
W praktyce może okazać się problematyczna ocena, kiedy art. 1031 § 2 zd. 2 KC znajdzie zastosowanie. Inny problem, jaki powstaje w związku z praktycznym zastosowaniem instytucji ograniczenia odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowedotyczy spłaty długów spadkowych. Może się bowiem okazać, że spadkobierca spłaci tylko niektóre z nich, a inne pominie, czy to z niewiedzy o nich, czy w związku z celowym działaniem – kwestię tę reguluje art. 1032 KC.
Sposób przyjęcia spadku (wprost albo z dobrodziejstwem inwentarza)pozostaje bez znaczenia dla zakresu odpowiedzialności spadkobiercy z tytułu zapisów zwykłych i poleceń. Ograniczenie odpowiedzialności spadkobierców nie ma zastosowania w przypadku wierzytelności zabezpieczonej:
- hipoteką,
- zastawem zwykłym lub
- zastawem rejestrowym,a także
- przy umowie dożywocia.
Podstawa prawna:
- Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 1360 ze zm.).